Te sprzeczne wątki pojawiają się w III części Dziadów wraz z dwoma kontrastującymi ze sobą bohaterami: główną postacią – „ponurego poety” – Konrada oraz księdza Piotra. Konrada z grupy więźniów wyróżnia uparte milczenie. Po pewnym czasie zaczyna jednak mówić. Jego pierwsze kwestie sugerują, że mamy do czynienia z pokornym chrześcijaninem, gdyż deklaruje się jako obrońca Matki Boskiej. Jednak jego postawa bardzo szybko się zmienia i ustępuje miejsca prawdziwie romantycznemu buntowi. Z minuty na minutę w Konradzie wzmaga się pycha i duma. Jego bunt podjęty został w imię szczytnej idei – chęci przyjścia z pomocą uciemiężonej ojczyźnie. To dla jej dobra Konrad chce działać, początkowo tylko nie zważając na wolę Boga, później zaś wypowiada mu otwartą walkę.
Gustaw-Konrad – bohater Dziadów
Motyw buntu w Dziadach III cz.
W Wielkiej Improwizacji niepokorny Konrad wyznaje: „Śpiewam samemu sobie” i – jako równy Stwórcy (a taką pozycję dają mu we własnym mniemaniu zdolności twórcze) domaga się, aby Bóg oddał mu „rząd dusz”. W postaci Konrada skupiły się zatem znamiona wielkości człowieka, który zgodnie ze słowami Ducha z Prologu uwierzył, że jego władza i moc są nieskończone, oraz znamiona wielkości poety, dla którego jedyną miarą i odniesieniem jest wyłącznie on sam. W tym miejscu można zacytować słowa Konrada:
Depcę was, wszyscy poeci
Wszyscy mędrcy i proroki
Których wielbił świat szeroki.
Ale uwaga! Ten szalony, chwilami bluźnierczy buntownik jest jednocześnie niezwykle wrażliwym człowiekiem i to właśnie owa „nadczułość serca” pozwala mu identyfikować się z cierpieniem całego narodu, słynne słowa:
Nazywam się Milijon
Bo za miliony kocham i cierpię katusze.
Przez cały czas Konrad domaga się, by Bóg do niego przemówił, dał mu jakiś znak, jednak On uparcie milczy i to dodatkowo wzmaga oburzenie poety. Pod adresem Stwórcy padają coraz poważniejsze zarzuty: Konrad nie wierzy w Jego miłość do ludzi, bo czy ktoś kochający mógłby ze spokojem patrzeć na ich cierpienie? Bóg jest tylko mądrością – do takiego wniosku dochodzi buntownik, który pragnie, by oddał mu On chociaż cząstkę swojej władzy nad światem. Już nie czuje się Mu równy – w swoim mniemaniu jest większy, lepszy, mądrzejszy. Jego romantyczny bunt sięga zenitu w chwili, gdy mówi:
I większe niż Ty zrobiłbym dzieło
Zanuciłbym pieśń szczęśliwą!
Motyw pokory w Dziadach III cz.
Ksiądz Piotr jest przeciwieństwem Konrada. Jest tak pokorny i oddany służbie Bogu, że chce przyjąć na siebie karę za grzechy pysznego poety („A ja za jego winy przyjmę wszystkie kary”). Jego otwartość kontrastuje z egotyzmem skupionego na sobie Konrada, który w Wielkiej Improwizacji toczy wyłącznie walkę z własnymi wyobrażeniami! Chociaż poetę i księdza różni wszystko, nawet stosunek do Boga (dla Konrada jest on groźnym starotestamentowym władcą, dla księdza Piotra zaś uosobieniem miłości), obydwaj stawiają sobie identyczny cel: chcą poznać przyszłość Polski. Konrad w Małej Improwizacji pragnie „przyszłość w gwiazdach czytać”, ale przegrywa, bo jest zbyt pyszny, proroczej wizji doświadcza natomiast pokorny zakonnik (Widzenie księdza Piotra). Wymowę tej sceny nietrudno zinterpretować: Mickiewicz podkreślił w niej znaczenie cierpienia w życiu człowieka i narodu (nigdy nie jest ono daremne i ma podobny sens jak męka Chrystusa).
Zapamiętaj!
Mesjanizm romantyczny – pogląd historiozoficzny przypisujący narodowi polskiemu specjalne posłannictwo w świecie. Rozwinął się po klęsce powstania listopadowego jako próba wyjaśnienia poniesionych cierpień i ofiar – niezbędnego warunku do wypełnienia przez naród polski szczególnej misji w dziele wyzwolenia i uszczęśliwienia wszystkich ludów Europy. Mesjanizm polski wiązał się z ideą zawartą w wypisanym na proporcach z powstania listopadowego haśle: „Za wolność Waszą i naszą!”.
Dwa literackie wcielenia mesjanizmu:
- Adam Mickiewicz Dziady cz. III – Polska spełnia taką misję w świecie jak Chrystus (podłoże religijne, mistyczne),
- Juliusz Słowacki Kordian – przeciwny koncepcji Mickiewicza: Polska Winkelriedem narodów! (podłoże historyczne).
Zobacz:
Wiek XIX – wiek buntowników. Przedstaw wybranych literackich bohaterów zbuntowanych epoki
Motyw buntu w literaturze. Omów temat, wykorzystując wybrane utwory.