Materiał literacki opiewający Warszawę lat wojny i okupacji można ułożyć co najmniej według trzech punktów. Będą to utwory dotyczące życia codziennego okupowanej stolicy, literackie ujęcia powstania w getcie warszawskim i literatura o powstaniu warszawskim. Czasem, oczywiście, jeden tytuł obejmuje kilka tematów.
Proza
Obraz wojennej Warszawy
- Aleksander Kamiński – Kamienie na szaniec – opowieść o losach warszawskiej młodzieży działającej w organizacjach harcerskich. Bohaterami są m.in. Zośka, Rudy, Alek, którzy podejmują działalność konspiracyjną w latach 1939-1943.
- Tadeusz Borowski – opowiadania z życia okupacyjnej Warszawy, np. Pożegnanie z Marią, Matura na Targowej, Chłopiec z Biblią.
- Andrzej Szczypiorski – Początek – powieść o Warszawie i warszawiakach, akcja jej toczy się głównie w 1942 roku.
- Melchior Wańkowicz – Ziele na kraterze – wzruszająca opowieść o losach rodziny pisarza w okupowanej stolicy, o śmierci Krystyny – córki Wańkowicza, która zginęła podczas powstania warszawskiego.
- Jarosław Iwaszkiewicz – Ikar. Opowiadanie o chłopcu aresztowanym w Warszawie przez Niemców.
- Kazimierz Brandys – Miasto niepokonane – walka z okupantem i codzienne życie okupowanej Warszawy.
Powstanie w getcie warszawskim
- Hanna Krall – Zdążyć przed Panem Bogiem.
- Kazimierz Moczarski – Rozmowy z katem.
- Andrzej Szczypiorski – Początek – autor bardziej porusza problem sytuacji żydów w okupowanej Warszawie, ucieczki i powroty do getta, samo powstanie wspomina wybiegając w przyszłość.
- Marek Edelman – Getto walczy. Broszura napisana przez Edelmana (głównego bohatera reportażu H. Krall, zastępcę komendanta żOB-u) jest wspomnieniem i relacją z powstania.
Powstanie warszawskie w literaturze
- Roman Bratny – Kolumbowie. Rocznik 20. Słynna powieść o żołnierzach AK i ich zrywie powstańczym w 1944. Kolumb, Jerzy, Olo, Niteczka to główni bohaterowie opowieści o walce, miłości, śmierci powstańców. Od tego utworu przyjęła się nazwa pokolenia – Kolumbowie. Powieść doczekała się realizacji filmowej.
- Aleksander Kamiński – Zośka i Parasol. Jest to opowieść – relacja o dalszych losach bohaterów opisywanych w Kamieniach na szaniec. Teraz widzimy ich w chwili powstania. Autor nie nazywa swojej książki powieścią ani opracowaniem historycznym, niemniej jednak dokonuje wielu zabiegów literackich i przedstawia materiał faktograficzny.
- Miron Białoszewski – Pamiętnik z powstania warszawskiego. Pisana z perspektywy czasu (rok wydania 1970) i z punktu widzenia cywila powieść jest rejestrem obserwacji i odczuć bohatera patrzącego na walczącą stolicę.
- Melchior Wańkowicz – Ziele na kraterze. Wspomniana wyżej powieść poświęcona jest córce pisarza, Krystynie, która włączyła się w powstanie i zginęła w nim.
- Jerzy Stawiński – Kanał, Młodego warszawiaka zapiski z urodzin. Utwory te doczekały się ekranizacji, autor zaś sam brał udział w kampanii wrześniowej i w powstaniu 1944 roku.
- Jerzy Krzysztoń – Kamienne niebo – powieść z czasów powstania warszawskiego doczekała się adaptacji filmowej w r. 1959.
Poezja
W powyższym rejestrze zestawiliśmy utwory prozatorskie, a przecież poezja walczącej Warszawy to odrębny rozdział literatury, bynajmniej nie ubogi. Wymienimy kilka przykładów:
- Alarm Antoniego Słonimskiego, nawiązujący do września 1939 roku.
- Poezja Kolumbów – Baczyńskiego, Gajcego, Stroińskiego, Trzebińskiego, Borowskiego
- Campo di Fiori, W Warszawie – poezja Czesława Miłosza często powraca do lat wojny. W Campo di Fiori z goryczą uwiecznia poeta warszawską karuzelę koło murów getta, scenerię utworu W Warszawie stanowią ruiny stolicy. W utworze Biedny chrześcijanin patrzy na getto – opis śmierci żydów przyjmuje postać pełną grozy, przerażenia, poczucia odpowiedzialności.
- Jan Twardowski – Matka Boska Powstańcza. Utwór jest rodzajem modlitwy do Matki Boskiej – patronki i pocieszycielki powstańców, napisanej przez księdza – poetę, uczestnika powstania warszawskiego.
Są to oczywiście nieliczne przykłady utworów poetyckich o tej tematyce. Można wspomnieć jeszcze poezję Anny Świrszczyńskiej (Budowałam barykadę), Pieśń o Stefanie Starzyńskim Jana Lechonia, Modlitwę za zmarłych Kazimierza Wierzyńskiego i wiele innych.
Zobacz:
Jaką wizję getta poznajemy z książki Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem?