Prometeusz – bohater mitologii

Garść faktów z życia Prometeusza

Terminy i pojęcia związane z Prometeuszem

Prometeusz jako bohater utworów literackich

Prometeizm w literaturze polskiej

Wątki prometejskie w kulturze

 

Prometeusz – bohater mitologii

Dobroczyńca ludzkości, w imię jej dobra gotowy do najwyższych poświęceń. Wzór bohaterskiego buntu przeciwko systemowi wartości tolerującemu istnienie zła.

Kwestionariusz osobowy

  • Imię: Prometeusz – po grecku znaczy: przezorny, przewidujący.
  • Koneksje rodzinne: syn tytana Japeta i okeanidy Klimene, zaliczany do boskiej ge­neracji ty­tanów; brat Atlasa, Epimeteusza i Menojtiosa; krewny Zeusa.
  • Stan cywilny: żonaty.
  • Dzieci: spośród jego synów najbardziej znany jest Deukalion, który, za radą ojca, dzięki zbudowanej przez siebie arce ocalał z potopu zesła­nego na ludzi przez Zeusa.
  • Umiejętności: znajomość architektury, astronomii, matematyki, nawigacji, medycy­ny, meta­lurgii;

.

Garść faktów z życia Prometeusza

Zasługi:

  • Prawdopodobnie – choć nie potwierdza tego Teogonia Hezjoda – za zgodą Ateny ulepił lu­dzi z gliny i wody, a bogini tchnęła w nich życie.
  • Był dobroczyńcą ludzi – nauczył ich pożytecznych umiejętności, dzięki którym stali się silni, samowystarczalni i niezależni, co rozgniewało Zeusa.
  • Wymyślił podstęp pozwalający ludziom składać bogom w ofierze tylko kości i tłuszcz byka, a resztę zwierzęcia zachowywać dla siebie. Oszukany Zeus ukarał śmiertelnych, po­zbawiając ich ognia.
  • Przechytrzył Zeusa po raz wtóry, wykradając z Olimpu (w innych wersjach mitu z kuźni Hefajstosa lub z rydwanu Heliosa) ogień i przenosząc go w łodydze kopru (w innej wersji mitu trzciny) na zie­mię.

Niepowodzenia:

  • Nie udało mu się uchronić ludzkości przed nieszczęściami zesłanymi przez Zeu­sa: staro­ścią, ciężką pracą, chorobami, obłędem i występkiem, ukrytymi w puszce Pandory.

Kara i wyzwolenie:

  • Ukarany przez Zeusa przykuciem do skały Kaukazu, gdzie orzeł (w innej wersji mitu sęp) wyjadał mu stale odrastającą wątrobę, cierpiał męki przez setki lub tysiące lat.
  • Uwolniony przez Heraklesa, który z łuku zabił orła (w innej wersji mitu sępa) i wyprosił u Zeusa ułaskawie­nie tytana.
  • Skazany na noszenie pierścienia utoczonego ze stali łańcuchów łączących go ze ścianą Kau­kazu, ostatecznie został wyzwolony dzięki centaurowi Chironowi, który zrzekł się dla niego swojej nieśmiertelności.

Fakty mniej znane:

  • Opowiedział się po stronie Zeusa w jego walce o władzę z Kronosem.
  • Był obecny przy narodzinach Ateny z głowy Zeusa, dzięki czemu zyskał jej przychylność i pomoc w opanowaniu umiejętności, których później nauczył ludzi.
  • Pozwolił Zeusowi utrzymać władzę, ponieważ ostrzegł go przed romansowaniem z Te­tydą, ujawniając mu przepowiednię, według której syn zrodzony z tego związku miałby go zrzucić z tronu.
  • Po jego uwolnieniu ludzie zaczęli nosić ku jego czci pierścienie i wieńce z wierzby.

Więcej o Prometeuszu i jego dziejach można się dowiedzieć z różnych zbiorów mitów – z najpopularniejszej Mitologii Jana Parandowskiego, Mitologii Greków i Rzymian Zygmunta Kubiaka, zawierających wiele odwołań i komentarzy Mitów greckich Roberta Gravesa. W tej ostatniej książce znajdziemy między innymi ciekawostkę, że „greccy wyspiarze nadal jeszcze przewożą ogień w łodydze olbrzymiego kopru” – takiej, jakiej użył Prometeusz wykradający boskie iskry z Olimpu.

 

Terminy i pojęcia związane z Prometeuszem

  • Prometejski – metaforycznie: śmiały, twórczy, bohaterski, buntowniczy, wystę­pujący w obronie praw ludzkości. Prometejski czyn, bunt. Prometejskie cierpienia. Prometejskie dzieło. Prometejski bohater.
  • Prometejska maść – według Władysława Kopalińskiego: sporządzona przez Medeę maść, na którą spa­dło nieco krwi Prometeusza. Dzięki niej ciało Jazona stało się odporne na ogień, miecze i strzały. Według Roberta Gravesa: ofiarowany Jazonowi przez Medeę cudowny płyn z kaukaskiego krokusa o dwóch łodygach, który wyrósł z krwi torturowanego Prometeusza, chroniący przed ognistym oddechem byków Hefajstosa.
  • Prometejski ogień – ogień, którym Prometeusz tchnął życie w ulepionych z gliny ludzi; metaforycznie: iskra bogów, natchnienie, talent.
  • Prometeizm – postawa etyczna uznająca za ideał moralny postępowanie jednostki mające na celu dobro większych grup społecznych lub całej ludzkości. Bunt przeciw Bogu i siłom ograniczającym swobodę oraz godność człowieka, nieodłącznie związany z cierpieniem bohatera, który poświęca się dla szczęścia innych.

 

Prometeusz jako bohater utworów literackich

Niewiele ponad to, co głosi mit, dowiadujemy się podczas szkolnej edukacji o Pro­meteuszu. Trudno dostępne są także przekazy ikoniczne. Tak więc heroiczny tytan – pozba­wiony cielesnego, bardziej ludzkiego wymiaru – staje się dla nas głównie sym­bolem postawy etycznej. Taki wizerunek utrwalają także dzieła literackie.

  • Ajschylosa Prometeusz skowany – jedna z części trylogii, która ukształtowała mit prometej­ski w literaturze światowej. Walka o szczęście ludzi i ich swobodę kończy się po wielu cierpieniach zwycięstwem Prometeusza. Wyzwolenie tytana – jak sugeruje Robert Graves – jest najprawdopodobniej moralizatorską puentą wymyśloną przez Ajschylosa i ma niewiele wspólnego z prawdziwym mitem.
  • Wolfganga Goethego Prometeusz – nieukończona sztuka niemieckiego romantyka przedsta­wia tytana jako wielkiego buntownika i stwórcę rodzaju ludzkiego.
  • Percy’ego B. Shelleya Prometeusz rozpętany, dramat liryczny, wyraża bunt przeciw wszelkim formom tyranii i upowszechnia walkę o wolność jednostki. Zeus zo­staje przedstawiony jako symbol zła, a Prometeusz jest wybawicielem ludzkości.

,

Prometeizm w literaturze polskiej

  • Prometeizm romantyczny najczęściej utożsamiany jest z Konradem z III części Dzia­dów Adama Mickiewicza. Źródłem buntu Konrada jest jego niezgoda na świat, w którym Stwórca dopuszcza istnienie zła. Romantyczny poeta samotnie walczy z Bogiem o szczę­ście uciemiężonych Polaków, chce „swój naród jak pieśń żywą stworzyć i uczynić cud większy od boskiego aktu kreacji: zanucić pieśń szczęśliwą”. Bohater, jako reprezentant prześladowanego przez zaborcę narodu, wypowiada słynne słowa: „Nazywam się Milijon – bo za milijony kocham i cierpię katusze”. Metafizyczna walka bohatera, żądającego od Boga „rządu dusz”, kończy się jego klęską. Prometeusz pomógł ludziom. Konrad nie zdołał pomóc Polakom, ale także nie został potępiony, ponieważ „on kochał naród, on kochał wiele, on kochał wielu”.
  • Motyw prometejskiego buntu o romantycznym rodowodzie pojawia się w młodopolskich Hymnach Jana Kasprowicza. Jego źródłem jest poczucie kryzysu wartości i wynikający z niego brak zaufania do nieomylności i sprawiedliwości Boga.
  • Prometeizm inteligencki to wynikająca z nakazów sumienia postawa inteligencji prze­łomu XIX i XX wieku, której literackim reprezentantem jest przede wszystkim doktor To­masz Judym z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego. Czuje się on wewnętrznie odpowiedzialny za nędzę i beznadziejną egzystencję biedoty, dlatego poświęca wszystko, by zmienić tę sytuację. Rezygnuje nie tylko z kariery, z możliwości awansu spo­łecznego, lecz przede wszystkim z miłości i szczęścia osobistego, choć skuteczność jego czynów bywa wątpliwa. Z antycznym Prometeuszem łączy Judyma przede wszystkim he­roizm moralny – niezgoda na niesprawiedli­wość i nieprzejednana walka o dobro innych ludzi. Podobne postawy spotkamy w opowiadaniach Stefana Żeromskiego Siłaczka i Doktor Piotr.
  • Prometeizm „na opak” to konsekwencja istnienia świata, w którym nie obowiązują żadne normy i wartości, nie ma też miejsca dla Boga. Artur, bohater Tanga Sławomira Mrożka, buntuje się, bo nie potrafi się zgodzić na marazm i chce nadać swojej egzystencji jakiś sens. Jego, zakończona klęską, walka przypomina jednak absurdalny sen: współ­czesny Prometeusz ginie nie dla idei, ale przypadkowo, a dyktatorską władzę przejmuje prymitywny cham, Edek.

.

Wątki prometejskie w kulturze

Historia Prometeusza należy do opowieści o tym, jak to bogowie strzegą wiedzy, która – dana człowiekowi czy wydarta przez niego nieśmiertelnym – przyniesie mu niezależność. Można zatem pokusić się o refleksję nad tym problemem w kontekście Biblii – opisanego w Księdze Rodzaju zjedzenia przez Adama i Ewę zakazanego owocu z drzewa dobrego i złego, który to czyn ukarany został przez Boga wygnaniem pierwszych ludzi z raju.

Także literatura i sztuka, zwłaszcza ta o korzeniach romantycznych, najczęściej wykorzystuje motyw Pro­meteusza buntownika. Twórcy chętnie kreują bohaterów nieprzeciętnych, niepogodzonych ze światem, walczących bez względu na konsekwencje. Bunt prometejski wyróżnia towarzyszące mu pragnienie poprawiania świata. Wśród bohaterów pokrewnych niepokornemu tyta­nowi są niewątpliwie następujący:

  • Karol Moor z dramatu Zbójcy Fryderyka Schillera, próbujący zmienić niesprawiedliwe stosunki społe­czne, ograbiając wszystkich, którzy przyczyniają się do istnienia zła. Jego bunt pociąga za sobą cierpienia bliskich mu ludzi i nie przynosi żadnych efektów.
  • Raskolnikow, zbuntowany przeciwko Bogu bohater Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego, także nie akceptuje niesprawiedliwego świata. Chce stworzyć szczęśliwą rzeczywistość, w której wszystkie prawa ustanawiałby człowiek, ale nie bierze pod uwagę ludzkich słabości i wyrzutów sumienia.
  • McMurphy, bohater książki Kena Keseya Lot nad kukułczym gniazdem, pacjent szpitala psychiatrycz­nego, który, nie zgadzając się na niszczenie ludzkiej godności i przemoc, podejmuje walkę z Wielką Oddziałową. Przegrywa, ale udaje mu się wpłynąć na sposób myślenia pozo­stałych pacjentów.

Im bliżej współczesności, tym mniejsze zainteresowanie Prometeuszem. Rewolucje, wojny, rozwój cywilizacji i postępująca globalizacja uświadomiły nam, jak niewiele może zdziałać jednostka samotnie walcząca o dobro ludzkości. Nie znaczy to, że sztuka przestała się intere­sować indywidualistami. Buntują się oni jednak i cierpią głównie w imię własnej niezależno­ści, własnego prawa do swobodnego rozwoju, własnej godności. Czy ludzie XXI wieku rozumieją jeszcze heroiczne męstwo Prometeusza i podobnych mu bohaterów?