Epika
Miguel de Cervantes – Don Kichot
Podobno pierwszą część Don Kichota napisał Cervantes w więzieniu. Ukazała się w roku 1605. W prologu oznajmił, iż celem powieści jest „zohydzenie ksiąg rycerskich”. Lecz albo był to przewrotny kamuflaż, albo zamiar całkowicie się pisarzowi nie powiódł. Stało się bowiem zupełnie inaczej: na chwilę wskrzesił dawny świat rycerski z jego najszczytniejszymi ideałami, uosobionymi przez błędnego rycerza Don Kichota. Co więcej, napisał rozprawę o człowieku poszukującym prawdziwego obrazu naszego świata. Opowieść o kimś, kto widzi świat inaczej, a przez to jest samotny i nierozumiany. Można zatem tę problematykę rozwijać: to utwór o tolerancji, o istocie obłąkania, o tym, czyje widzenie rzeczywistości jest lepsze, a czyje gorsze, o kreatywnej sile ksiąg itd., itd. Im większe możliwości interpretacji – tym wartościowsze dzieło.
Don Kichot, szlachcic z Manchy, po prostu naczytał się ksiąg rycerskich. Były wśród nich rozmaite romanse, były Opowieści Okrągłego Stołu. Dzięki tym księgom Don Kichot wyrusza w świat, by pomagać nieszczęśliwym ludziom, i dostrzega przestrzeń zupełnie inną niż zwykli, przeciętni śmiertelnicy. W jego szalonej głowie poczciwe wiatraki jawią się jako olbrzymy, wieśniaczka z Toboso jako księżniczka Dulcynea, karczma jako zamczysko itd., itd. Przeniósł się myślą w świat rycerski i pragnie podjąć walkę ze złem. Czy istotne jest, jaką formę to zło przybiera? Dla obrony dobra i szlachetności poświęca swoje życie – sądzi, iż do niego należy misja naprawy wszelkich krzywd. Misja szlachetna, ale że to „walka z wiatrakami” – Don Kichot przegra. Obok niego podąża cały czas Sancho Pansa, którego główny bohater uczynił swoim giermkiem. Skrajne przeciwieństwo rycerza: chytry chłop, mały, pękaty, sprytny – reprezentuje jak najbardziej realistyczne spojrzenie na świat i „zdroworozsądkowy” tryb życia. Postacie to zupełnie kontrastowe, ale uzupełniają się i wspierają, a Sancho Pansa ulega w toku powieści przemianie.
Kim był don Kichot?
Wzorem średniowiecznego rycerza wskrzeszonym w Hiszpanii XVII wieku. Marzycielem i buntownikiem, który nie godzi się na zastaną rzeczywistość. Wysokiej postury, szczupły, obdarzony niezwykłą wyobraźnią. Cóż za wzór dla romantyków!
Kim był Sancho Pansa?
Giermkiem, człowiekiem prostym, rozsądnym, mocno stojącym na ziemi. Niski, gruby – broni realności. To pierwowzór różnych giermków i służących, często myślących za swoich panów. U Diderota spotkamy podobnego osobnika – Kubusia Fatalistę. (Obok jest jeszcze jego pan).
Don Kichot to:
- marzyciel, idealista – wierzy w możliwość naprawy świata i swoją misję,
- spadkobierca ideałów średniowiecznych rycerzy,
- szaleniec – obłąkaniec zbuntowany przeciw rzeczywistości – walczy z wiatrakami,
- ofiara książek, które zmieniły jego życie,
- spadkobierca ideałów średniowiecznych rycerzy.
Wniosek:
Dwaj główni bohaterowie to skrajne przeciwieństwa. Reprezentują odmienne postawy wobec świata, realizują różne wersje istnienia. Niemniej są razem, niejako uzupełniają się i wpływają na siebie. Po co Cervantesowi taki chwyt? Może dla sportretowania złożoności ludzkiej natury.
Cervantes napisał rozprawę o człowieku poszukującym prawdziwego obrazu naszego świata, opowieść o kimś, kto widzi świat inaczej – a przez to jest samotny i niezrozumiany. Można zatem tę problematykę rozwijać: o tolerancji dla inności, o istocie obłąkania, o tym, czyje widzenie rzeczywistości jest lepsze, a czyje gorsze, o kreatywnej sile ksiąg itd., itd. Im większe możliwości interpretacji – tym wartościowsze dzieło.
Don Kichot to powieść:
- parodiująca romanse rycerskie,
- filozoficzna – poszukująca prawdy o świecie,
- psychologiczna – traktująca o szaleństwie, marzycielstwie, idealizmie,
- zawierająca motyw podróży
podejmująca temat „próby naprawy świata” i w tym etycznym wymiarze pesymistyczna.
Torquato Tasso – Jerozolima wyzwolona
Ta lektura to epos w dwudziestu pieśniach, pisany oktawą – dzieło przełomu epok. Tasso ukończył je w roku 1575 – w końcu wieku XVI, ale jest to utwór bogaty w cechy barokowe. Poeta z Ferrary pragnął stworzyć chrześcijańską odmianę eposu starożytnego – za temat wziął więc pierwszą wyprawę krzyżową.
Bohaterami są zatem krzyżowcy i Saraceni, ale także wróżki, czarownicy i podobne postacie. Bohater główny, Godfryd de Bouillon – jest postacią historyczną. Rzeczywiście dowodził pierwszą wyprawą krzyżową. W eposie Tassa urasta do roli wzorca, ideału rycerskiego. Jest prawy, szlachetny i samotny. Wezwany przez Archanioła Gabriela do zdobycia Jerozolimy, wyrusza i rozpoczyna oblężenie. Miasto broni się pod wodzą króla Aladyna, który zresztą ucieka się do czarów i magii. Na tle oblężenia rozwijają się inne wątki – zwłaszcza skomplikowane układy miłosne. Miłość rycerza Tankreda do muzułmanki Kloryndy kończy się tragicznie: dziewczyna przebrana za rycerza staje do pojedynku i ginie, a zwycięzcą i zabójcą jest… Tankred. W dodatku przed pojedynkiem zdążyła Klorynda spalić machiny oblężnicze rycerzy. Aby je naprawić, potrzebują krzyżowcy drzewa. By je zdobyć, muszą wejść do lasu, który, niestety, został zauroczony przez czarnoksiężnika Ismena. Jeden tylko rycerz Rinaldo mógłby zdjąć czar. Jego jednak omamiła prześliczna Annida. Rinaldo spędza czas w jej wspaniałym pałacu i ani myśli o wojaczce. Dopiero gdy posłowie pokażą mu lustro – ujrzy swoją zniewieściałość i ruszy do boju. Oczywiście pokona czary i chrześcijanie zwyciężą.
Wszystko to rozgrywa się w przestrzeni realnej współistniejącej z przestrzenią magii, , fabuła chwilami przypomina baśń o rycerzu zwalczającym smoki, złe moce i czarodziejskie przeszkody. Jeszcze bardziej przypomina… Iliadę. Tu i tam oblężenie, tu i tam dwa światy (bogów i ludzi u Homera), Rinaldo zaś podobny jest do Achillesa i nawet tak jak on opuszcza na jakiś czas pole bitwy. Mimo nawiązań do starożytności, pragnął jednak Tasso dać panoramę czasów średniowiecznych. Gdy dzieła dokonał, zaczął wątpić, czy nie dokonał świętokradztwa, mieszając temat wyprawy do grobu Chrystusa z tematem miłości i czarami.
Uwaga!
- Jerozolima wyzwolona i Don Kichot mogą świadczyć o silnym zainteresowaniu baroku średniowieczem i ideałami rycerstwa.
- Don Kichot podejmuje temat ksiąg rycerskich, Jerozolima wyzwolona – pierwszej krucjaty.
Oba prezentują wzór rycerza i propagują rycerskie cnoty. - Również Cyd Pierre’a Corneille’a, dzieło z roku 1636, rozgrywa się w średniowiecznej Hiszpanii.
Dramat
Wiek XVII to wiek Moliera, popularność komedii hiszpańskiego Lopego de Vegi i Cyda pióra Pierre’a Corneille’a. Wiek XVII jest interesujący i ważny w historii dramatu. Przecież początek stulecia przynosi największe dzieła Szekspira i szekspirowski typ dramatu wydaje się zwycięski. Tymczasem po dwóch dziesięcioleciach ukształtuje się dramat klasyczny, silnie nawiązujący do antycznego, o rygorystycznych wyznacznikach dotyczących kompozycji. Będą się tych reguł trzymać twórcy teatralni długo – aż do romantyzmu.
Pierre Corneille – Cyd
Francja, Fronda, despotyczny kardynał Richelieu, bunt muszkieterów. W tej atmosferze żył i tworzył Corneille – zresztą należał do Frondy. Jego tragikomedia Cyd podbiła serca odbiorców, choć nie krytyki. Za to bohater utworu – szlachetny, waleczny rycerz Rodrygo (Cyd) stał się ulubieńcem
Co się dzieje?
Akcja Cyda rozgrywa się w Hiszpanii w czasach średniowiecza, temat także pochodzi z hiszpańskiej tradycji, bo Cyd to hiszpański Roland – wzór rycerza średniowiecznego. Był to człowiek piękny, szlachetny, odważny, silny – a przy tym wrażliwy i zakochany. W przypadku rycerza sprawy komplikują się – musi wybrać pomiędzy miłością do Chimeny a własnym honorem.
Akcja jest bardzo dynamiczna – Rodrygo w imię honoru swego ojca zabija ojca ukochanej, przez co traci Chimenę. Jak mogła wyjść za mordercę ojca? Przeciwnie, teraz ona powinna pomścić pamięć swojego rodzica – w jej imieniu występować będzie Sankty, drugi konkurent. Oboje młodzi straszliwie cierpią: czują do siebie miłość, a muszą ze sobą walczyć, muszą z siebie zrezygnować. Rodrygo rzuca się w wir walki z Maurami, by uzyskać ukojenie, a może śmierć. Nic z tego. Odnosi zwycięstwa, staje się zbawcą ojczyzny – ale nie może zdobyć przebaczenia Chimeny. Rzecz zostaje rozwiązana przez pojedynek: Rodrygo przeciw Sanktemu w imieniu Chimeny. Bohaterka znajduje się w dziwnej sytuacji: pragnie przegrać, choć niby chce wygrać. Finał jest jeszcze bardziej zaskakujący – wbiega Sankt, co sugeruje, że Rodrygo zginął. Bohaterka zatem załamuje się, oznajmia światu swą miłość do wroga i pragnienie pójścia do klasztoru. Wówczas wbiega żywy Rodrygo, bo on był zwycięzcą, lecz darował życie Sanktemu. Zyskuje zatem rękę ukochanej, a ślub ma się odbyć za rok.
Cyd – nowy typ bohatera
Bohater Pierre’a Corneille’a to człowiek zasad, gwałtowny, targany namiętnościami, lecz nieprzejednany w sprawach honoru. Cechą szczególną jest silna wola bohatera, ale jest też jego zasługą – zostaje w końcu nagrodzony.
Uwaga! Istnieją pewne kłopoty z określeniem gatunku Cyda. Tragikomedią zwał go sam autor. Tragedią nie jest – konflikt zawiązany na wstępie (honor czy miłość) okazuje się rozwiązywalny i znajduje szczęśliwy finał. Obecność tego konfliktu jest jednak cechą tragedii.
Nie jest to też utwór przestrzegający w pełni reguł klasycznych, ale jest dość bliski temu schematowi. Mając świadomość tych oryginalności – zostańmy przy nazwie tragifarsa.
O czym jest Cyd?
- o miłości
- o honorze
- o etyce rycerskiej
Świat komedii Molierowskich
Najstraszliwszy cios zadaje się ułomnościom, wystawiając je na szyderstwo świata – mawiał Molier, a co więcej – czynił tak. Jego komedie szydzą z ułomności, jego bohaterowie to typy, które nadal można spotkać na swojej trasie.
- Świętoszek (Tartuffe)
Najbardziej znany, bo jest postacią tytułową obowiązkowej lektury. Uosobienie fałszu i hipokryzji, człek na pozór pobożny i prawy – w rzeczywistości chciwy intrygant. Wykorzystując swój płaszcz świętości, niszczy i wyzyskuje ludzi – pragnie także okpić Orgona, którego całkiem otumanił. Wpatrzony w „ideał cnót” Orgon gotów oddać mu majątek i córkę, rzecz jasna zakochaną w kim innym. Na szczęście Tartuffe sięgnął także po żonę Orgona, dzięki czemu został zdemaskowany. W sztuce Moliera – tak, ale czy w zwykłym życiu udałoby się go pokonać?
- Skąpiec (Harpagon)
Każdy zna kogoś, kto jest skąpy jak Harpagon. Notuje ilość kont i procentów z kwot odłożonych na rok, na dwa lata. Oddzielnie liczy grosz w skarpetkach, oddzielnie obcą walutę w podszewce marynarki. Ale to jest Harpagon współczesny, natomiast Molierowski posiadał szkatułkę zakopaną w ogrodzie, szkatułkę, która stanowiła dlań treść istnienia. Skąpstwo tego bohatera jest wręcz obsesją, gotów dla pieniędzy uczynić wszystko, staje się w końcu ofiarą i niewolnikiem swojego skąpstwa.
Uwaga! Następnym literackim „skąpcem” będzie Scrooge Dickensa z Opowieści wigilijnej. Tam jednak duchy wezmą sprawy w swoje ręce i przeistoczą bohatera.
- Hipochondryk – tak powiedzielibyśmy dziś. Molier nazwał go,,chorym z urojenia”. Argan ogarnięty jest obsesyjnym strachem o swoje zdrowie, wykorzystują go lekarze, chce go oszukać druga żona itd., itd. Na szczęście córki kochają go prawdziwie, a prawdę obnaży bohater za pomocą makabrycznego chwytu – uda zmarłego…
- Don Juan. Jak nazwać go słowem współczesnym? Uwodziciel, kobieciarz, flirciarz? Chyba po prostu Don Juan… Łamał kobiece serca, rozwścieczał ojców, aż go w końcu los pokarał, bo go odwiedził posąg komandora – tatusia uwiedzionej Anny – i porwał bezbożnika do piekła. Molier nie był jedynym, który podjął ten temat, wszak Don Juan to legendarna postać rodem z hiszpańskich romansów i dramatu Tirso de Molina. Czy tacy pożeracze serc, buntownicy przeciw monogamii jeszcze istnieją? Pewnie tak, i to bez względu na płeć.
- Mizantrop – odludek, człowiek zgryźliwy i wrogo nastawiony do ludzi. Alcest – wysoko ocenia własną uczciwość, bardzo nisko natomiast innych, którymi szczerze pogardza. Akurat kobieta, którą pokochał, jest jego przeciwieństwem. Wesoła, towarzyska, powiedzielibyśmy dziś ,,rozrywkowa” wdówka Celimena nie chce dzielić z nim samotności. Dlatego Mizantrop sam zdecyduje się na izolację, samotnię na pustkowiu i oddalenie od społeczeństwa.
Słowo „mizantrop” pochodzi z greckiego: misánthropos = nienawidzący ludzi.
- Nuworysz – ambitny mieszczanin, który zapragnął być szlachcicem, czyli pan Jourdain (Żurdę). Dziś nazwano by go może snobem albo dorobkiewiczem z aspiracjami. Chciał przekroczyć granice swojej warstwy społecznej. Zatrudnił nauczycieli i krawców, chciał posiąść przynajmniej maniery szlacheckie. Otoczenie naśmiewa się z niego, zresztą widownia również, bowiem po drodze do realizacji swoich marzeń jest Jourdain sprawcą wielu komicznych nieporozumień. W tym wszystkim bohater nie jest antypatyczną postacią, a niektóre jego uwagi okazują się zaskakujące. Tymczasem świat się zmienił, kastowy podział na szlachtę i innych zanikł, może nawet nie ma już granic do przekraczania… A jednak, a jednak…
Wniosek
Fałszywy świętoszek, skąpiec, mizantrop, pożeracz serc, nuworysz – prawdziwa reprezentacja ludzkości – nie tylko siedemnastego wieku. Molier potrafił podpatrywać ludzi… Zauważmy, że wiele kobiecych postaci, jakie stworzył, to kobiety rozsądne, sprowadzające na ziemię swoich zwariowanych mężów. Jego świat – rozjaśniony śmiechem – sprawił, że na chwilę znikła filozoficzna i metafizyczna atmosfera baroku.
Wielkie komedie Moliera:
- Świętoszek,
- Skąpiec,
- Mieszczanin szlachcicem,
- Don Juan,
- Mizantrop.
Liryka
Marinizm
- Twórcą nurtu zwanego marinizmem lub konceptyzmem jest Włoch Giambattista Marino, określany jako poeta miłości.
- Ten piewca miłości dworskiej zakładał, iż temat należy wyrazić w jak najbardziej wyszukanej, zaskakującej formie. Trzeba szukać najdziwniejszych metafor, by uderzać odbiorcę pomysłowością. Dlatego barokowe wiersze pełne są najróżniejszych, czasem dziwacznych chwytów poetyckich.
- Sam Marino uważany był w swoich czasach za największego poetę. Olśnił dwory włoskie i francuskie, kochały się w nim damy, naśladowali go poeci. Podobno jednak był zarozumialcem, złośliwym intrygantem i popisywał się swoistą pozą na styl hiszpański (strój, bródka w szpic, fantazja). Ocena współczesnych rozminęła się z opinią potomności: dziś Marino do największych wieszczów już się nie zalicza.
Gongoryzm
- Ten kierunek, ukształtowany w Hiszpanii, nazwany tak został od nazwiska swego twórcy Luisa de Góngora.
- Gongoryzm to kult słowa, erudycji, kwiecistość stylu. Zwany jest także kultyzmem lub konceptyzmem. To trudna poezja. Zanim dotrzemy do sensu utworu, musimy się przedrzeć przez gąszcz wymyślnych zabiegów poetyckich.
- Kult słowa objawia się tendencją do wzbogacania języka, za pomocą neologizmów, nawet wulgaryzmów, a także dzięki wielu porównaniom i metaforom.
Oto przykład z poezji Pereza Montalbana: oczy jej były sferą płomieni, czoło polem białych lilij, policzki pękiem goździków, usta drobną kolią z pereł, gardło kolumną z alabastru, piersi dwiema śnieżnymi piłkami. Przyznać trzeba, że wśród tych metafor… bez mała zapominamy o postaci bohaterki.
- To jednak nie wszystko. Kult myśli wymagał od konceptystów odpowiednio skomplikowanego tematu, odniesień do Biblii czy mitologii, aluzji tak subtelnych, że czytelnik naprawdę musi być oczytany i wykształcony, by to wszystko rozszyfrować.
Poezja metafizyczna
- Tę tworzą między innymi John Donne, George Herbert i Henry Vaughan w Anglii.
- To poezja intelektualna, kunsztowna w formie, bogata w treści.
- Krąg tematów podejmowanych przez angielskich poetów metafizycznych jest charakterystyczny dla epoki. Układają oni strofy o śmierci, przemijaniu, marności kondycji ludzkiej, Bogu, miłości. Piszą jednak w specyficzny sposób. Tworzą kanon stałych obrazów, który utrwali się w poezji. Kanon, do którego nawiążą także polscy poeci. Kołyska – to symbol grobu, człowiek – garść prochu.
- Za ojca kierunku uznaje się Johna Donne’a, twórcę prowokacyjnych konceptów. Donne jest poetą miłości, tak jak George Herbert piewcą śmierci, a Henry Vaughan mistykiem. Postrzega się ich jako grupę poetów metafizycznych – przedstawicieli poezji angielskiej między epoką elżbietańską a klasycyzmem.
Cechy stylu barokowego:
Dzieło barokowe musi być pełne ozdób, będzie być może zdobione przesadnie – zamiłowanie artystów do bogactwa ornamentów, szczegółów, złoceń jest aż nadto widoczne. Mnóstwo pucołowatych amorków, postacie w ruchu – wyrażające gestem i mimiką twarzy uczucie bólu, cierpienia czy ekstazy. Wiersze nazwane długimi tytułami, w których poprzestawiano szyk słów. Twórczość, która zadziwia – bo taki jest zamiar barokowych artystów. Nazwano to bezguściem, sztucznością i zepsuciem smaku (badacze XIX-wieczni). Rehabilitowano w naszej współczesności, odkrywano piękno i filozoficzną głębię spuścizny barokowej.
.
Podsumowanie
Twórcy
Włochy
• Giambattista Marino
• Torquato Tasso
Hiszpania
• Miguel de Cervantes
• Lope de Vega
• Pedro Calderon de la Barca
• Luis de Gongora
Anglia
• William Szekspir
• John Milton
poeci metafizyczni:
• John Donne
• George Herbert
Francja
• Jean Baptiste Poquelin Moliere
• Pierre Corneille
• Jean de la Fontaine
klasycyzm
Reprezentacja gatunków
Dramat
- tragedia
- Hamlet, Makbet i inne dramaty Williama Szekspira
- Fedra Jeana Baptiste’a Racine’a
- Książę niezłomny Calderona
- komedia
- komedie Moliera
- Cyd (tragikomedia) Corneille’a
- komedie de Vegi
Powieść
- Don Kichot Cervantesa
- powieść łotrzykowska, np: Żywot Łazika z Tormesu
Epos
- Raj utracony Miltona
- Jerozolima wyzwolona Tassa
Poezje
- poezja miłosna i dworska Marina
- poezja metafizyczna Donne’a
- kultyzm, gongoryzm de Góngory
- poezja elitarna
Zobacz: