Wolter (1694-1778)
Na tle osiemnastowiecznej filozofii odznacza się jako oddzielna, wyraźna indywidualność i osobowość – Wolter. Tak naprawdę nie był on szczególnie odkrywczym filozofem. Był za to bardzo aktywnym i wpływowym działaczem, obdarzonym świetnym piórem oraz niezwykle złośliwym i celnym dowcipem, popularyzatorem niektórych szczególnie ważnych dla oświecenia idei.
- Rozum jest dla Woltera władzą wszechmocną i niezawodną. Prawdziwe jest tylko to, co racjonalne, co daje się objąć rozumem. Według Woltera rozum jest instancją ostateczną. Wszystko za to, co z rozumem jest niezgodne, powinno być, zdaniem Woltera, bezwzględnie tępione.
- Kolejne pojęcie z nim związane to naturalizm. Zdaniem Woltera świat nie jest dualistyczny: rozdzielony na „przyrodzony”, naturalny, i „nadprzyrodzony”. Nie istnieje nic „nadprzyrodzonego”, jest tylko natura. Człowiek więc także działa według poznawalnych, naturalnych praw. Błędem i zabobonem jest doszukiwanie się w nim pierwiastka duchowego.
Wolter popadał w pewną sprzeczność z prezentowaną wyżej tezą. Sprzeciwiając się objawieniu, uważał jednak, że religia może zostać zbudowana na podstawach rozumowych. Sławny dowód na istnienie Boga – przyrównujący świat do dobrze skonstruowanego zegara, doskonałej machiny – kończył się stwierdzeniem, że musi przecież istnieć Zegarmistrz, który ten zegar zbudował. Jeśli zaś świat ma sens, musi istnieć Bóg wymierzający sprawiedliwość. „Gdyby Bóg nie istniał, trzeba by go wynaleźć”. Jak na deistę przystało, Wolter doszukiwał się istnienia przejawów Boga w świecie materialnym, w całej przyrodzie i naturze.
Zapamiętaj
- Racjonalizm – dla Woltera rozum był wielką potęgą; uważał rozum za niezawodny. Prawdziwe jest tylko to, co racjonalne, a wszystko, co niezgodne z rozumem, należy odrzucić.
- Deizm – przekonanie, że istota wyższa, Bóg, nie wtrąca się w losy świata ani człowieka. Wolter uważał ponadto, że religia może być zbudowana na pewnych podstawach rozumowych. Jeżeli świat to dobrze skonstruowany zegar, musiał istnieć wielki Zegarmistrz, który wprawił ten mechanizm w ruch…
.
John Locke (1632-1704)
Ciekawą koncepcję prezentuje także angielski myśliciel John Locke. Jest twórcą słynnego hasła „tabula rasa”, co znaczy „czysta tablica”. Chodzi o to, że w myśl tej koncepcji umysł ludzki po narodzeniu człowieka to „czysta tablica”, i że dopiero w trakcie rozwoju, podczas życia zapisuje się cechami osobowości.
Nic więc nie jest wewnętrzne i wrodzone. Wszystkie poglądy i dane, którymi rozporządzamy, to suma naszych doświadczeń.
- Ten angielski filozof stworzył w ten sposób podstawy szczególnego rodzaju empiryzmu. Polegał on na założeniu, że cała nasza wiedza – i ta prawdziwa, i ta błędna – jest wynikiem naszych doświadczeń. A zatem Locke nie namawia do sprawdzania wiedzy przez doświadczenie. Uznaje natomiast, że cała ona właśnie z doświadczenia pochodzi.
Wiąże się z tym kolejny aspekt filozofii Locke’a. Uznał on bowiem, że skoro nasza wiedza i tak jest subiektywna, to należy badać nie tyle samą naturę rzeczy, ile raczej sposób, w jaki tworzą się nasze pojęcia na ich temat. Innymi słowy, zamiast zajmować się nauką o bytach (metafizyką), warto raczej zająć się nauką o ich poznawaniu (epistemologią).
Nieco upraszczając, można powiedzieć, iż w myśl tych poglądów zamiast zajmować się na przykład poszukiwaniem obiektywnej natury Boga, filozof powinien zastanowić się, w jaki sposób i na podstawie jakich doświadczeń pojęcie Boga wykształciło się w ludzkich umysłach, jakie jest jego znaczenie, z czego to znaczenie się składa, jaka jest postać tego pojęcia w umyśle ludzkim.
Dawid Hume (1711-1776)
Kontynuatorem poglądów Locke’a był angielski filozof Dawid Hume – sceptyk, agnostyk i empiryk. Jako sceptyk dowodził, że prawd filozoficznych jest wiele i że są one względne, jako empiryk głosił, że „nie ma nic w umyśle, czego nie byłoby przedtem w zmyśle”. Widział jako główne zadanie filozofów badanie wrażeń zmysłowych, pytał, jak dane fakty świadczą o następnych. Jako agnostyk – uznał, że prawdy religijne nie są do udowodnienia, cuda to zakłócenia praw przyrody – trudno więc uznawać je za materiał badań. Pod wieloma względami wyprzedzał zatem Hume swą epokę (czasem nazywa się go „pozytywistą przed Comte’em”). Był przy tym podobno bardzo lubiany, życzliwy wobec bliźnich i pełen osobistego uroku. Napisał m.in. Traktat, Eseje, Badania dotyczące rozumu ludzkiego.
Immanuel Kant (1724-1804)
Do filozofów oświecenia zalicza się też pewien samotny geniusz z Królewca – Immanuel Kant. Jego teorie w filozofii są czymś na wzór przewrotu kopernikańskiego, miały ogromny wpływ na rozwój myśli Zachodu. Kant był naukowcem, moralistą, wykładowcą – podobno nigdy nie opuścił granic swojego miasta, podobno nie widział nawet morza, podobno był szalenie pedantyczny: jego dzień ułożony był i zaplanowany dokładnie, a zdarzenia, takie jak poranna herbata, fajka, poobiedni spacer (zawsze o tej samej porze, zawsze tą samą drogą – do twierdzy w Friedriechsburgu) odbywały się codziennie i punktualnie. Nigdy się nie ożenił. W tak ascetycznym i surowo uporządkowanym życiu było miejsce na głębokie przemyślenia.
- Twierdził „postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem”. Inaczej mówiąc – aby funkcjonowała również wobec ciebie samego i byłbyś z tego zadowolony. Najpoważniejsze dzieło Kanta to Krytyka czystego rozumu.
Zapamiętaj!
Kant dokonał rewolucji w filozofii, bo odwrócił bieg myśli: dostrzegał i pokazał, że to nie rzeczy kształtują nasze myśli – lecz nasze myśli pojmują, klasyfikują, nazywają według swoich danych rzeczy zewnętrznego świata. Świat zmysłowy musi być ujmowany w formy czasu i przestrzeni, a świat umysłowy – w pojęcia obecne w naszym umyśle. Poza tym Kant uważał, że człowiek jest wolny i sam w sobie nosi prawo moralne. To on rzekł „niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”.
George Berkeley (1685-1753)
Ów irlandzki filozof stworzył teorię mocno odbiegającą od tego, co potocznie uważa się za postawy typowe dla epoki, w której żył. Jego teorie zaś należą do najbardziej radykalnych, jakie kiedykolwiek zostały stworzone.
- Empiryzm i sensualizm. W zasadzie Berkeley zgadzał się z Locke’owską teorią wiedzy opartą na sumowaniu doświadczeń. Nadał jej jednak postać o wiele bardziej radykalną – tworząc nową koncepcję doświadczenia. Locke uważał, że wiemy tylko to, czego doświadczamy, Berkeley natomiast przyjął postawę skrajnie sensualistyczną: według niego istnieje tylko to, czego doświadczamy. Innymi słowy: jeśli czegoś w sposób bezpośredni nie odbierają nasze zmysły, to nie możemy mówić, że to coś istnieje. Rzeczywiste jest wszystko, co widzimy, czujemy, słyszymy.
Subiektywizm jego filozofii polegał na tym, że nic nie istnieje obiektywnie, wszystkie cechy, własności i jakości, którymi się posługujemy, istnieją tylko w naszych umysłach i są zależne od ich działania. Na przykład wielkość rzeczy według Berkeleya zmienia się wraz z naszą od nich odległością. To nie złudzenie, że dom widziany z odległości kilometra jest wielkości pudełka zapałek – on naprawdę jest wtedy mały!
- Następne pojęcie charakteryzujące ten system to immaterializm. W zasadzie Berkeley odrzucał też istnienie materii. Według niego po prostu jej nie ma. Wszystko, co uważamy za substancje, to w rzeczywistości pojęcia naszego umysłu. Istnieć znaczy – być postrzeganym. To jedyne kryterium, według którego możemy powiedzieć, że coś jest albo że czegoś nie ma.
George Berkeley
- Sensualizm – według niego istnieje tylko to, czego doświadczamy (Locke uważał, że wiemy to, czego doświadczamy). Jeżeli nasze zmysły nie odbierają czegoś, nie możemy mówić, że owo coś istnieje.
- Subiektywizm – według tego filozofa nic nie istnieje obiektywnie. Wszystkie cechy i własności, którymi się posługujemy, istnieją tylko w naszych umysłach. Gdy mówimy, że coś jest „ciężkie” lub „brzydkie”, wypowiadamy swój subiektywny sąd. Wielkość rzeczy według filozofa zmienia się wraz z naszą odległością od nich – dom widziany z odległości kilku kilometrów, wielkości pudełka od zapałek naprawdę JEST wtedy mały – to nie złudzenie.
Jan Jakub Rousseau (1712-1778)
Jeden z najsławniejszych filozofów epoki oświecenia. Nie był entuzjastą postępu, rozumu i cywilizacji. Uważał, że rozwój nauki, rzemiosła, rolnictwa i techniki nie przyczynił się do powszechnego szczęścia, lecz upadku moralnego społeczeństwa. Współczesne mu objawy moralnej degrengolady – zdaniem myśliciela – były skutkiem porzucenia przez człowieka stanu naturalnego.
W przeciwieństwie do uspołecznionych filozofów, Hobbesa i Locke’a, uważał, że przed wykształceniem się form życia społecznego, ludzie byli zgodni i szczęśliwi, żyli w harmonii z naturą i z bliźnimi. Kierowali się naturalnymi odruchami i sercem (uczuciem), a nie chłodną kalkulacją i rozumem. O wiele zła obwiniał własność prywatną – od czasu jej pojawienia się rozpoczęły się kłótnie i nierówności społeczne, ludzkość podzieliła się na biednych i bogatych. Ludzie, chcąc się przed nią bronić, ustanowili prawa, powołali sądy… Okazało się jednak, że one… usprawiedliwiają tylko wyzysk.
- Postulował powstanie prawdziwej umowy społecznej, której celem będzie dobro i wolność każdego obywatela. W ramach takiego społeczeństwa zostałyby zniesione wszelkie nierówności.
- W powieści Emil, czyli O wychowaniu z kolei formułuje program edukacyjno-wychowawczy kładąc nacisk na uświadomienie człowiekowi jego współprzynależności do świata natury i cywilizacji.
- Uczestniczył w pracach nad pomnikowym dziełem epoki, Wielką Encyklopedią Francuską.
Kartezjusz (1596-1650)
Wszyscy filozofowie epoki rozumu wywodzą się w pewnym stopniu od Kartezjusza. Dlatego, mówiąc o filozofii oświecenia, nie można zapomnieć o ojcu racjonalizmu, mimo że Kartezjusz jest o wiele starszy od swoich oświeceniowych kontynuatorów.
Zapamiętaj
Empiryzm, kierunek filozofii, według którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).
Twórcą empiryzmu jest angielski filozof Franciszek Bacon. Teoria empirystyczna zakłada, że proces poznania prawdy i wiara opierają się na doświadczeniu oraz eksperymencie. Dla Bacona prawdziwe było tylko to, co można potwierdzić praktycznie na drodze doświadczenia. Naukowe podstawy empiryzmu nakreślił John Locke.
- Empiryzm Locke’a wyprowadza poznanie z doświadczenia i doświadczeniem go ogranicza. Głosił on, że umysł ludzki jest pierwotnie nieukształtowany (tabula rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie. Cała wiedza pochodzi z doświadczenia.
- Empiryzm Hume’a wprowadził zasady nieograniczonej tolerancji w sprawach moralności i religii. Odrzucił wszelką metafizykę i poszukiwał takiej wiedzy, która nie budzi zastrzeżeń. Przykładami jej były matematyka i konkretna wiedza oparta na faktach.
Utylitaryzm (z łac. utilitas – korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie. Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi.
Zobacz:
Jakie cenne i przydatne człowiekowi współczesnemu myśli zawiera filozofia oświecenia?