Od roku 1795 – kiedy to w wyniku trzeciego rozbioru Polska zniknęła z mapy Europy – problem odzyskania niepodległości będzie jednym z ważniejszych tematów literackich aż do roku 1918! Widać to zwłaszcza w literaturze romantycznej, która wyraźnie głosi hasła wolności, a także potrzebę buntu i walki. Twórcy tej epoki, a wśród nich ci najwięksi: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, analizują w swoich dziełach aktualne wydarzenia, na przykład badają przyczyny klęski powstania listopadowego, a przy tym pokazują różne drogi wiodące do wolnej ojczyzny. Najwięcej mówią o nakazie walki, poświęcenia za ojczyznę – powracają wzorce poezji tyrtejskiej! „Walka” nie jest zresztą w ich twórczości pojęciem jednoznacznym. Niekiedy jest to walka jawna, otwarta, niekiedy działalność spiskowa i podstęp. Czasem za ojczyznę poświęca się jednostka, kiedy indziej poeci mówią o konieczności jedności narodu i wspólnej walki. Na te różne ujęcia problemu mają wpływ między innymi ówczesne wydarzenia polityczne. Zdarza się, że czasem trudno zachęcać ludzi do walki – tak było na przykład po powstaniu listopadowym, gdy naród przeżywał gorycz porażki i ból z powodu ogromnych strat. Zamiast tego Adam Mickiewicz wybrał dopisywanie głębszego sensu do polskiego cierpienia i pokazał Polaków jako naród wybrany, któremu Bóg wyznaczył zadanie odkupienia świata. Mesjanizm to idea sprzeczna z romantyczną potrzebą buntu i walki, ale też narodziła się w określonym momencie historycznym.
Mesjanizm
Pojawia się w Dziadów części III (w Widzeniu Księdza Piotra), w późniejszych Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza, a także na przykład w Anhellim Słowackiego czy poemacie Krasińskiego Przedświt. Postawa ta każe zaakceptować sytuację Polski, która ma cierpieć tak jak Chrystus. Polska została wybrana przez Boga na zbawiciela ludzkości, a za swą pokorę zostanie nagrodzona – odzyska w przyszłości niepodległość. W przyszłości przybędzie Mesjasz, o którym Mickiewicz pisze tajemniczo:
Walka otwarta, uczciwa
Romantyzm to czas narodowych powstań, które, choć nieudane, pozostawiły w literaturze tego okresu mit Polaka – żołnierza, poświęcającego życie za ojczyznę. Przykładem może być Ordon, który woli wysadzić się w powietrze, niż oddać Moskalom swoją redutę (bohater wiersza Reduta Ordona Mickiewicza) czy generał Sowiński z wiersza Słowackiego Sowiński w okopach Woli. Choć ułomny („starzec o drewnianej nodze”), broni się samotnie i ginie przebity bagnetem na kościelnym ołtarzu (sakralizacja poświęcenia!). Mimo usilnych próśb staruszek nie chce się poddać, z ironią mówi też o ucieczce adiutantów „na zdrowych nogach”. W literaturze romantycznej pojawiają się ideały rycerskie – odwaga, waleczność, wierność wartościom obecnym w haśle „Bóg, honor, ojczyzna”. Do legendy przeszła także „dziewica bohater” – przedstawiona przez Mickiewicza w Śmierci Pułkownika Emilia Plater.
Szczególnym szacunkiem cieszy się w okresie romantyzmu Tadeusz Kościuszko – na jego pamiątkę otrzymał swoje imię tytułowy bohater Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza.
Walka podstępna
Dysproporcja sił między Polską a zaborcami, zwłaszcza Rosją, była powodem ograniczonej wiary w skuteczność otwartej walki. Zamiast niej sukces miała przynieść walka niejawna, na drodze podstępu, o której Mickiewicz pisze w motcie do Konrada Wallenroda: „Trzeba być lisem i lwem”. Dzieje bohatera tej powieści poetyckiej pokazują jednak nie tylko skuteczność „walki lisa” (Wallenrodowi udało się doprowadzić do klęski Krzyżaków), lecz także koszty psychiczne takiej postawy. Spiskowiec jest zmuszony do łamania zasad honoru i uczciwości. Musi „oddychać parą zgniłą i wilgotną/ i z jadowitym gadem dzielić łoże”, jak pisze Mickiewicz w wierszu Do matki Polki. Nie zawsze też jego działania są skuteczne – to pokazuje Słowacki w Kordianie na przykładzie skłóconych i niepewnych spiskowców z podziemi warszawskiej katedry św. Jana.
Poświęcenie jednostki
Romantyczny indywidualizm widział drogę do zmieniania rzeczywistości w działaniach wybitnych jednostek. Także w utworach polskich romantyków pojawia się poświęcenie jednostki dla dobra całego narodu.
- Konrad Wallenrod w pojedynkę niszczy potęgę zakonu krzyżackiego, poświęcając swój honor rycerski i rodzinne szczęście u boku ukochanej żony.
- Konrad z III części Dziadów także przyjmuje postawę prometejską – to znaczy decyduje się na cierpienie w imię dobra całego narodu. Buntuje się przeciwko Bogu, w upadku Polski widząc dowód jego bezduszności. Bunt Konrada okazuje się bezskuteczny, a od potępienia ratują go modlitwy Księdza Piotra i głęboki patriotyzm, który był powodem wystąpienia przeciwko Stwórcy.
- Także Kordian z dramatu Słowackiego samotnie idzie zabić cara – w ten właśnie sposób chce uratować Polskę. W tym utworze autor dokonuje krytyki romantycznego indywidualizmu. Scena w szpitalu dla obłąkanych pokazuje, że złudzeniem jest przekonanie jednostki o możliwości dokonania wielkiego czynu, wzięcia na siebie odpowiedzialności za cały naród.
Wspólny czyn zbrojny całego narodu
Potrzeba wspólnoty podkreślana była już w utworach wczesnego romantyzmu. W Pieśni Legionów Polskich we Włoszech Józef Wybicki używa form liczby mnogiej: „Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę,/ Będziem Polakami”, a także wprost pisze o potrzebie zjednoczenia: „Hasłem wszystkich zgoda będzie”. Idee wspólnoty znajdujemy także w Odzie do młodości Mickiewicza (gdzie łączą się one bardziej z oświeceniem niż z romantyzmem) oraz III części Dziadów. W scenie Salon warszawski Zenon Niemojewski wypowiada znaczące słowa: „My powinniśmy z sobą łączyć się i znosić;/ Inaczej, rozdzieleni, wszyscy zginiem marnie”.
Najważniejszym jednak utworem obrazującym zjednoczenie polskiego narodu jest Pan Tadeusz. Podkreśla on znaczenie wspólnoty i buduje mit jedności narodowej, który w późniejszych latach wielokrotnie będzie przedmiotem krytyki, między innymi w Weselu Stanisława Wyspiańskiego. Kwestię walki całego narodu o wolność kraju niektórzy łączyli z problemami społecznymi, w skrajnych wypadkach nakazując połączenie działań narodowowyzwoleńczych z rewolucją społeczną, to znaczy uwłaszczeniem chłopów (tak jest na przykład w tekście Henryka Kamieńskiego O prawdach żywotnych narodu polskiego). Odpowiadając Kamieńskiemu w swoim Psalmie miłości, Zygmunt Krasiński podkreśla potrzebę szlacheckiego przywództwa: „Jeden tylko, jeden cud:/ Z szlachtą polską – polski Lud”.
Praca domowa:
Porównaj idee mesjanizmu i winkelriedyzmu.
Winkelriedyzm to zawarta w Kordianie polemika Juliusza Słowackiego z Mickiewiczowskim mesjanizmem. Nazwa pochodzi od średniowiecznego bohatera Winkelrieda, który ściągając na siebie ciosy wroga, umożliwił zwycięstwo swoim wojskom. Pogląd Słowackiego zawiera więc podobny jak w wypadku mesjanizmu element poświęcenia dla dobra innych.
Według Mickiewicza (mesjanizm) niewola Polaków przyniesie wolność innym krajom. Także u Słowackiego polskie cierpienie to poświęcenie na rzecz dobra ogółu (Europy). Tyle że autor Kordiana odrzuca bierność, czekanie na jakiegoś „czterdzieści i cztery”. Jego zdaniem Polska musi zdobyć się na czyn – choć podjęcie nierównej walki przyniesie kolejną klęskę: „Polska Winkelriedem narodów!/ Poświęci się, choć padnie jak dawniej! jak nieraz!”.
Historię Polski interpretuje Słowacki w sposób pesymistyczny: naród jest skazany na upadek. Inaczej myśli Mickiewicz. W Widzeniu Księdza Piotra z III części Dziadów pokazuje męczeństwo Polski na wzór męczeństwa Chrystusa i zapowiada zmartwychwstanie. Naród polski otrzymał od Boga szczególną misję i zostanie później za swe cierpienia nagrodzony.
Zobacz:
Czym jest patriotyzm? Odpowiedz w oparciu o literaturę romantyzmu, jaką poznałeś.
W jakich utworach romantycy podejmowali temat patriotyzmu i walki o wolność ojczyzny?