Wiek totalitaryzmu
Wiek XX to okres wielkich totalitaryzmów, systemów władzy, które starają się podporządkować sobie całe społeczeństwo, kontrolować każdy przejaw aktywności człowieka (por. łac. totus – cały).
- W takim państwie jednostka jest bezsilna wobec wszechmocy systemu, zostaje uprzedmiotowiona (stanowi tylko drobną cząstkę całości).
- Całkowite zniewolenie wynika z monopolistycznej ideologii – rządzi jedna partia, wykluczająca wszelki sprzeciw, nie ma opozycji.
- Często na czele tej partii stoi jakiś charyzmatyczny przywódca (Hitler, Stalin czy Wielki Brat).
- Wszelkie środki masowego przekazu są podporządkowane celom propagandowym – pomagają tworzyć fikcyjny obraz rzeczywistości, w której wszyscy popierają system władzy, a ta jest wynikiem rzekomej „woli ludu”.
- Zniewolenie jednostki jest także wynikiem terroru – ludzie boją się samych siebie (donosy!), potencjalni przeciwnicy sytemu po prostu znikają.
- Ustrój totalitarny charakteryzuje rozbudowanie systemu policyjnego (zwłaszcza tajnej policji zajmującej się tropieniem ewentualnych wrogów).
Liczne utwory literackie, które powstały w XX w., pokazują destrukcyjny wpływ tego systemu na człowieka. Totalitaryzm niesie ze sobą zniewolenie, zakłamanie, tchórzostwo, rozpad wartości moralnych, chaos.
Jak się przed nim bronić?
Pisarze bywają często pesymistami, podkreślającymi bezradność jednostki wobec takiego systemu władzy. Równie często wskazują jednak wartości, które pomagają przetrwać i pozostać sobą. Są nimi solidarność międzyludzka, miłość, dobroć, tolerancja, prawda. Wymagają jedynie tak trudnej niekiedy odwagi.
Totalitaryzmy XX wieku
- Włochy – faszyzm był oficjalną doktryną państwa w latach 1925 – 1943 (działalność Benita Mussoliniego).
- Niemcy – twórcą niemieckiej odmiany faszyzmu (nazizmu) był Adolf Hitler, który przejął władzę w 1933 r. (główna partia: NSDAP – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, powstała w 1920). Doktryna nazistowska doprowadziła do wybuchu II wojny światowej i masowego ludobójstwa.
- Rosja (Związek Radziecki) – sowiecką odmianą totalitaryzmu jest stalinizm, stworzony przez Józefa Stalina (zm. w 1953), system władzy oparty na terrorze (rozbudowany aparat policyjny, system łagrów, masowe represje itp.). W okresie powojennym system ten objął kraje zależne politycznie od ZSRR (w tym także Polskę!), a niektóre jego elementy przetrwały do momentu rozpadu Związku Radzieckiego.
- Korea Północna – wyzwolona w 1945 przez wojska radzieckie stworzyła własną odmianę stalinizmu: „genialnym” wodzem był Kim Ir Sen, a totalitarne rządy doprowadziły kraj na krawędź przepaści (klęska głodu!)
- Chiny – tu także powstał system totalitarny z Mao Tse-tungiem na czele (1949), wynikiem były miliony ofiar tzw. rewolucji kulturalnej. Do dziś istnieje system obozów pracy, a Chiny są potępiane za łamanie praw człowieka.
- Kuba – Fidel Castro zasłynął jako niestrudzony mówca oraz twórca systemu izolującego kraj od świata kapitalistycznego.
Dwa totalitaryzmy: faszystowski i komunistyczny – porównanie
Etapy zniewalania człowieka
Celem systemu totalitarnego jest zawładnięcie światem, ale żeby to zrobić, potrzebne jest zniewolenie umysłu każdego człowieka, przeobrażenie psychiczne. To droga eliminowania jakiegokolwiek buntu, wychowywania niewolników. Co dalej? Trafnie ujmuje rzecz Grudziński: Pozostaje już tylko eksploatacja taniej siły roboczej i jeżeli więzień zdoła przeżyć […] można go będzie bez wahania posadzić za stołem sędziowskim naprzeciwko przyszłego oskarżonego.
Kolejne etapy tego procesu:
Rozpad osobowości, pozbawienie dotychczasowego systemu wartości, zniszczenie uczuć i pragnienia protestu.
Metody: propaganda, siła (różnego rodzaju tortury).
- Zniewolony umysł Czesława Miłosza: „Oto schemat: argumentować i stwarzać niezbędne warunki siłą”.
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego: dobrym przykładem jest historia Kostylewa. Zanim go skazano, spędził długie miesiące w więzieniu, gdzie był bity („skatowany do nieprzytomności”), ale też dyskutowano z nim, starając się wykazać błędność dotychczasowego rozumowania.
- Rok 1984 George’a Orwella: Winston Smith w czasie tortur marzy jedynie o tym, by się one skończyły, nie myśli o niczym innym, tylko o uniknięciu bicia. Wyrzeka się wszystkiego, co dla niego ważne, nawet ukochanej. W tajemniczym pokoju stu jeden więźniów czeka „to, co jest najstraszniejsze na świecie”; Winston, panicznie bojący się szczurów, krzyczy:
„Zróbcie to Julii! […] Niech jej zeżrą twarz, obgryzą aż do kości. Nie mnie! Julii!”
Wielka Przemiana – człowiek zaczyna myśleć inaczej (ukształtowanie nowej osobowości zgodnej z potrzebami systemu).
- Inny świat: Kostylew został przekonany, uwierzył w to, co mówili śledczy. „Wszystko wydawało się logiczne”. Grudziński przedstawia ten moment metaforycznie jako chwilę w czasie operacji – serce na moment stanęło i chirurg musi działać szybko, zanim pacjent się obudzi, więc wycina serce i przestawia je z lewej strony na prawą, usuwa zakażone płaty kory mózgowej […]”. Po przebudzeniu człowiek „zwróci zmęczoną, lecz uśmiechniętą twarz ku swemu dobroczyńcy i westchnąwszy głęboko, powie, że teraz wszystko rozumie, że błądził dotąd przez całe życie.
- Rok 1984: Winston Smith uznaje swoją pomyłkę i ze wzruszeniem stwierdza, że kocha Wielkiego Brata.
- Walc Czesława Miłosza:
jest taka cierpienia granica,
za którą się uśmiech pogodny zaczyna.
Okres po przemianie: apatia, psychiczny paraliż, często świadomość, że uwierzyło się w kłamstwa, że wyrzekło się prawdziwych wartości.
- Zniewolony umysł: „Spokojny smutek kogoś, kto wie, że kłamie”.
- Inny świat: apatia Kostylewa, który odgradza się od ludzi; później w obozie poczucie, że jest się oszukiwanym (zwłaszcza po natrafieniu na jedną z książek, które czytał na wolności). Kostylew próbuje się buntować – opala rękę, by nie pracować „dla nich”.
- Rok 1984: Winston spotyka się później z Julią, ale nie mają sobie już nic do powiedzenia. Czuje wewnętrzny niepokój, który uważa za wynik „fałszywych wspomnień” i stara się zagłuszyć gorliwością w popieraniu systemu.
Różne sposoby pokazywania systemu totalitarnego
Dokument
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Któż lepiej opisze piekło sowieckiego łagru niż człowiek, który sam do niego trafił? Grudziński spędził w łagrze w Jercewie tylko półtora roku, ale to wystarczyło, by zobaczyć cały absurd systemu totalitarnego i po wojnie zdecydować, by nie wracać do socjalistycznej Polski. W „innym świecie” nie ma miejsca na normalne ludzkie zasady i odruchy. Jedynie nieliczni próbują bronić namiastek godności i wolności (Kostylew, Karinen, Jewgienija Fiodorowna), większość – odczłowieczona, uprzedmiotowiona – myśli jedynie o tym, jak przetrwać. Torturami są głód, zimno i praca ponad siły. Tak pracować nie zdołaliby nawet zdrowi, dobrze odżywieni ludzie, a wynędzniałych więźniów zmusza się do pracy poprzez różnicowanie ilości pożywienia. Dla kawałka chleba człowiek zrobi wiele, nie trzeba go nawet pilnować… Systemowi zależy na sprawnych pracownikach, ale też pracownikach uległych – stąd „reedukacja” każdego więźnia, zniewalanie ludzkich umysłów.
- Archipelag GUŁag Aleksandra Sołżenicyna
Monumentalne dzieło będące „encyklopedią stalinizmu”. Sołżenicyn pokazuje w nim mechanizm totalitarnego państwa i będącego jego wytworem systemu łagrów. Pisze o absurdalnych powodach aresztowań, strasznych śledztwach, niesprawiedliwych wyrokach i trudach życia w obozie (głodzie, pracy po 10 czy 15 godzin). O tym wszystkim oficjalna propaganda nawet nie wspominała – pisarz pragnął przywrócić cześć milionom zhańbionych, wskazać ich oprawców. Obozy sowieckie wyniszczały ludzi przez katorżniczą pracę, a liczba niewolników wynikała nie z rzeczywistych przestępstw, ale… z konieczności gospodarczej. Realizacja kolejnych planów wymagała coraz więcej darmowej siły roboczej. W tym systemie interes jednostki w ogóle się nie liczy, a zła nikt nie jest w stanie pokonać. Pesymistyczne jest zakończenie utworu Sołżenicyna:
Prawa nie ma. Jest tylko – mur. I spoiwem cegieł tego muru jest kłamstwo…
- Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego
„Faszyzm sięga ludzkich dusz” – i to nie tylko w przypadku ofiary, ale także kata. Moczarski, członek AK, osadzony w jednej celi z katem warszawskiego getta Jürgenem Stroopem, próbuje w swoim utworze pokazać prawdę o psychice członka SS. Prowokuje rozmowy ze współwięźniem, pragnąc dowiedzieć się jak najwięcej o światopoglądzie Stroopa, jego systemie wartości. Co ukształtowało kata? Najpierw rodzina, ojciec, który zachęcał: „Bij, synku, nieprzyjaciół jak najmocniej i bez litości”. Później wymagające bezwzględnego posłuszeństwa szkoła i wojsko, a na końcu nazistowska ideologia, której Stroop poddał się bez zastrzeżeń. W systemie totalitarnym nie są potrzebni ludzie, którzy myślą, ale wierni wykonawcy rozkazów. Taki właśnie był Stroop – solidny, oddany, dokładny. Jednocześnie jego sumienie zostało jakby zablokowane, a wrażliwość zniszczona. Świadomość bohatera jest „szufladkowa”– różne jej składniki nie oddziałują na siebie. Stroop kocha swojego syna, co nie przeszkadza mu spokojnie mówić o rozpaczy żydowskiej matki, która zostawiła dziecko w płonącym bunkrze. Podziwia piękno przyrody, a jednocześnie niszczy i zabija. Przerażające jest, że koniec wojny niczego nie zmienia w poglądach Stroopa. Jak automat powtarza on propagandowe formuły, nie jest w stanie znaleźć w sobie moralnej wrażliwości. Na tym właśnie polega okaleczenie bohatera, dla którego powrót do normalnego świata jest niemożliwy.
Parabola
- Proces Franza Kafki
„Ktoś musiał zrobić doniesienie na Józefa K., bo mimo że nic złego nie popełnił, został pewnego ranka po prostu aresztowany”. Powieść Kafki opisuje dalej rozpaczliwe starania człowieka, który pragnie się obronić czy choćby dowiedzieć, co jest mu zarzucane. Ten metaforyczny utwór można odczytywać między innymi jako zapowiedź systemów totalitarnych. Józef K. jest bezradny wobec „wielkiej organizacji” (w czasie pierwszego przesłuchania widzi, że wszyscy zgromadzeni mają takie same odznaki na kołnierzach). Nie może się bronić, jego los tak naprawdę został już przesądzony. W przerażającym świecie stworzonym przez Kafkę sąd nie łączy się ze sprawiedliwością, nie ma znaczenia czyjaś rzeczywista wina. Bogini sprawiedliwości jest jednocześnie boginią zwycięstwa – tak pokazuje ją malarz Titorelli.
- Folwark zwierzęcy George’a Orwella
Ta powiastka, przywodząca na myśl teksty Woltera, mówi o buncie, jaki podniosły zwierzęta na pewnej farmie. Marząc o lepszym życiu („Do nas należeć będzie wolny świat!”), wypędziły ludzi i stworzyły własne porządki. Na ścianie stodoły zostało zapisanych siedem ważnych zasad, z których ostatnia brzmi: „Wszystkie zwierzęta są równe”. Jednak marzenia okazały się utopią, władzę stopniowo i bezwzględnie przejęły świnie, które zmieniły sens początkowych ustaleń. Na stodole pojawiły się „korekty” haseł, np. „Ale niektóre zwierzęta są równiejsze od innych”. Folwark zwierzęcy jest alegorycznym obrazem powstawania systemu totalitarnego. Początkowe piękne plany i hasła zostają zapomniane, pojawiają się elity, które przejmują dyktatorską władzę, a wynik jest bardzo odległy od marzeń: kłamstwa, zbrodnie, przemoc… Zwierzęta na folwarku pracowały ciężko, sądząc, że robią coś dla siebie – podobnie jak otumanione społeczeństwo w państwie totalitarnym. W rzeczywistości z ich wysiłku korzystała nowa elita. Pesymistyczne jest zakończenie utworu: zwierzęta obserwują pijatykę świń z okolicznymi farmerami i nie potrafią już odróżnić jednych od drugich.
Fikcja literacka
- Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa
W tej powieści nawet szatan okazuje się bezradny wobec sowieckiego systemu. Chaos wprowadzony przez Wolanda i jego współtowarzyszy na chwilę zachwiał totalitarnym porządkiem, ale wkrótce wszystko wróciło do normy. Tą „normą” są u Bułhakowa korupcja, strach, przywileje dla wybrańców i trudy życia dla zwyczajnych ludzi. Popierający system mają swoje restauracje czy sklepy, jak „Gribojedow” – siedziba Massolitu (związku literatów), „Torgsin” – specjalny sklep rzekomo przeznaczony dla cudzoziemców („za walutę”). A co z tymi, którzy nie popierają systemu? Tajemnicze zniknięcia, zamykanie w szpitalu psychiatrycznym są na porządku dziennym. Wystarczy czasem jeden donos… Moskwę lat trzydziestych pokazuje Bułhakow w sposób satyryczny, ale jest to śmiech podszyty grozą. Autor mówi też jednak o wartościach ocalających: Mistrz pozostał wierny sobie jako pisarz, dla niego i Małgorzaty sensem życia okazała się miłość.
- Rok 1984 George’a Orwella
Najbardziej znanym bohaterem tej powieści jest z pewnością Wielki Brat, choć ani razu się nie pojawia. Czy naprawdę istnieje? To jest właściwie bez znaczenia, ważne, że przeciętny człowiek ma świadomość stałej jego obecności: WIELKI BRAT PATRZY. W świecie pokazanym przez Orwella nie ma prywatności – wszyscy są podglądani i podsłuchiwani przez teleekrany, których nie wolno wyłączyć. Wszelkie „myślozbrodnie” prowadzą do zniknięcia, czyli – jak to określają – ewaporacji (Policja Myśli jest bardzo aktywna!). Także tu są równi i równiejsi: członkowie Wewnętrznej Partii mają prawdziwą kawę czy wino, reszcie pozostaje „preparat mięsny”, trudny do przełknięcia dżin i zakłamująca wszystko propaganda, nagłaśniająca niezwykłe sukcesy gospodarcze. Główny bohater – Winston Smith – pracuje w Ministerstwie Prawdy, zajmując się właśnie… tworzeniem kłamstw. Jeśli ktoś znika, znikają także wszelkie wzmianki o nim, nawet we wcześniej wydanych dokumentach. Trzeba tylko przeprowadzić drobną korektę przeszłości… Winston ma świadomość tego, że cały otaczający go świat jest jednym wielkim oszustwem, pragnie jakiegoś buntu, a jednocześnie czuje strach. Formą ucieczki jest dla niego uczucie do Julii – miłość też jest zakazana przez Partię, bo ludzi zakochanych trudniej kontrolować. Uciec jednak się nie da. Wydani przez tajnego agenta kochankowie trafią do więzienia i w wyniku tortur zaprą się samych siebie i siebie nawzajem.
Uwaga! Z tej powieści Orwella wywodzi się także słowo nowomowa (ang. newspeak), określające specyficzny język, jakim posługuje się totalitarna propaganda. Tworzą go hasła, slogany, frazesy, czasem pozbawione sensu (hasła Partii z Roku 1984: „Wojna to pokój”, „Wolność to niewola”, „Ignorancja to siła”).Czemu służy taki specjalny język?
Orwell tak wyjaśnia to w swojej powieści: Celem nowomowy było nie tylko dostarczenie środków odpowiednich do wyrażania światopoglądu oraz myśli właściwych dla zwolenników angsocu [socjalizmu angielskiego], lecz również uniemożliwienie swobody myślenia.
- Początek Andrzeja Szczypiorskiego
Wydarzenia tej powieści obejmują niemal cały XX wiek (od wojny w roku 1905 do czasów Solidarności), choć najważniejsze mają miejsce w czasie II wojny światowej. Szczypiorski mówi o zagładzie Żydów i niemieckim totalitaryzmie, widząc w nim jednak zapowiedź tego, co przyniesie okres powojenny: Później świat miał się trochę ustatkować, bo nie było już wojny – przynajmniej w Europie – a zatem totalizmy uprawiały swój proceder bardziej dyskretnie, rzadko sięgając po życie ludzkie, o wiele zaś częściej po ludzką godność i wolność, nie gardząc oczywiście rabunkiem mienia, zdrowia, a przede wszystkim świadomości […]. Pisarz porównuje totalitaryzm niemiecki i sowiecki. Pierwszy cechują brutalna przemoc i pewna łatwość przewidywania działań.Dyscyplina, karność, akuratność, rzetelność w każdej robocie. W zbójeckiej robocie także, niestety. O wiele gorszy jest nieobliczalny system sowiecki, oparty na przebiegłości i nieufności. Nikt nie wie, co tak naprawdę zrobi Rosjanin. Czy przed takimi systemami człowiek może się obronić? Powieść Szczypiorskiego pokazuje, że są wartości pomagające przezwyciężyć zło: miłość, przyjaźń, solidarność, odwaga, tolerancja. Gdyby nie pomoc całego łańcucha ludzi dobrej woli, nie udałoby się wyrwać Irmy Seidenman z alei Szucha ani wyprowadzić z getta Joasi Fichtelbaum. System totalitarny może kogoś zabić, ale niekoniecznie zniewolić jego umysł. Należy zawsze pamiętać o jednoznaczności moralnych zasad i zdobyć się na odwagę.
Ważny cytat:
Idź wyprostowany wśród tych
co na kolanach
wśród odwróconych plecami
i obalonych w proch
Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta
- Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego
Centrum Warszawy, czterdziesta rocznica powstania PRL (czyli rok 1984, choć w utworze pojawiają się także inne daty). Przygnębiające miasto: chaos, ruina, wszechobecne tajne służby… W sklepach jest pod dostatkiem jedynie wódki, chyba że władza z okazji święta (np. 22 lipca) „rzuci” coś więcej – wówczas w kolejkach kłębią się tłumy. To właśnie rzeczywistość totalitarna, oparta na zakłamaniu, terrorze, braku poszanowania dla jednostki: „Nasza nędza to łaska totalnego państwa”. Społeczeństwo uległo sowietyzacji – krzyczy „Polska”, ale i „Polsza”, niewielu przeraża fakt, że polska flaga jest już niemal w całości czerwona, a nasz kraj jest o krok od stania się kolejną republiką radziecką (ma tytuł Pierwszego Kandydata!). Powieść Konwickiego jest pesymistycznym obrazem państwa w stanie rozkładu (stąd w tytule „apokalipsa”), ale też ostrzeżeniem – system totalitarny, niszczący prawdziwe wartości, może być zagrożeniem dla całej ludzkiej cywilizacji. Jak jednak zaprotestować przeciwko deprawującemu komunizmowi? Bohater wybiera rozpaczliwy akt samospalenia…
Filmy o totalitaryzmie
- Triumf woli, reż. Leni Riefenstahl – zrobiony bez dystansu, z pełnym zachwytem propagandowy film dokumentalny o zjeździe NSDAP w 1934 r., Hitler ukazany jak półbóg.
- Dyktator, reż. Charlie Chaplin – Hitler widziany oczyma słynnego reżysera i komika, oczywiście, bardzo krytycznie.
- Mefisto, reż. István Szabo – artysta wobec systemu totalitarnego (aktor w hitlerowskich Niemczech).
- Krajobraz po bitwie, reż. Andrzej Wajda – ekranizacja utworów Tadeusza Borowskiego (zbrodnie hitlerowskie).
- Europa, Europa, reż. Agnieszka Holland – hitleryzm, antysemityzm, komunizm (na przykładzie losów żydowskiego chłopca).
- Życie jest piękne, reż. Roberto Benigni – piekło obozów koncentracyjnych w formie… komediowej.
- Pokuta, reż. Tengiz Abuładze – metafora stalinowskiego totalitaryzmu.
- Wszystko, co najważniejsze, reż. Robert Gliński – ekranizacja pamiętnika Oli Watowej, żony poety Aleksandra Wata (totalitaryzm stalinowski, rzeczywistość łagrowa).
- Człowiek z marmuru, reż. Andrzej Wajda – lata stalinowskie w Polsce.
- Człowiek z żelaza, reż. Andrzej Wajda – dalszy ciąg Człowieka z marmuru, sprzeciw wobec systemu totalitarnego.
- Matka Królów, reż. Janusz Zaorski – adaptacja filmowa powieści Kazimierza Brandysa (m.in. stalinizm w Polsce).
- Przesłuchanie, reż. Ryszard Bugajski – terror stalinowski w Polsce.
- Barwy ochronne, reż. Krzysztof Zanussi – film o konformizmie, który kwitnie w systemach totalitarnych.
- Rejs, reż. Marek Piwowski – komedia kultowa, film metafora totalitaryzmu (nawiązujący też do beznadziejności życia w PRL-u).
- Cwał, reż. Krzysztof Zanussi – sposób na kłamstwa totalitaryzmu: stworzenie własnego sobowtóra (od kłamstw); komedia.
- Kola, reż. Jan Sverak – totalitaryzm po czesku, komedia o życiu w czeskiej komunistycznej codzienności tuż przed wielkim przełomem.
- Prymas. Trzy lata z tysiąca, reż. Teresa Kotlarczyk – film o uwięzieniu prymasa tysiąclecia, Stefana kardynała Wyszyńskiego (stalinizm po polsku).
Zobacz:
Różne oblicza totalitaryzmu w utworach dwudziestolecia międzywojennego
Dwa totalitaryzmy: faszystowski i komunistyczny – porównanie
Jaką postawę przyjmuje współczesna literatura wobec totalitaryzmu?