Jak cytować?

Jak cytować?

Jeśli wykorzystujesz w swojej pracy cytat, musi on – to warunek podstawowy! – wyraźnie wiązać się z tematem, na który się wypowiadasz. Musi też wnosić do tego tematu coś oryginalnego, ciekawego. A zatem nie przytaczamy jakichkolwiek słów, lecz jedynie sformułowania niebanalne, zaskakujące, wyjątkowo celne spostrzeżenia, błyskotliwe myśli, frapujące zestawienia słów.

Po co cytować?

• Kiedy cytujesz, udowadniasz, że coś czytałeś, oglądałeś, znasz jakieś książki, filmy czy choćby czyjeś interesujące wypowiedzi, które nie były tematem szkolnych lekcji albo nie zostały zapisane na kartach podręcznika. Masz więc wiedzę spoza szkolnego szablonu – a to zawsze duży plus. Nie chodzi jednak o sztukę dla sztuki, czyli cytowanie tylko dlatego, że trzeba powołać się na czyjeś słowa.

• Cytaty są potwierdzeniem wyciąganych przez nas wniosków. W ten sposób wiążemy ze sobą analizowany tekst i wynikające z tej analizy spostrzeżenia, udowadniamy, że nasze refleksje nie są przypadkowymi stwierdzeniami.

• Cytaty wzmacniają argumentację, a dodatkowo ułatwiają zrozumienie naszych myśli. Jeśli nie uda Ci się sformułować czegoś wystarczająco precyzyjnie, przytoczenie odpowiedniego fragmentu może przekonać egzaminatora, że mimo wszystko warto przyznać Ci punkt.

• Cytaty ożywiają pracę. Umiejętne wykorzystywanie cudzych wypowiedzi może sprawić, że praca będzie się wydawała ciekawsza.

• Cytaty wzmacniają polemiczny charakter tekstu ale też ubarwiają styl, nadają mu pewną swobodę.

• Graficzne wyeksponowanie przytoczonych fragmentów pozwala rozbić monotonny zapis pracy.

• Cytaty są dowodem wiedzy i kultury literackiej. Taki dowód oczytania egzaminator z pewnością uzna za szczególny walor pracy.

• Trafny cytat może także posłużyć jako motto pracy to kolejna możliwość zdobycia dodatkowego punktu.

 

Jakie cytaty?

Istnieje opinia, że w wypracowaniu przytaczać się powinno tylko zdania powszechnie znane, często powtarzane, które funkcjonują w zbiorowej pamięci, na przykład:

Niech na całym świecie wojna,
byle polska wieś zaciszna,
byle polska wieś spokojna.

Czy tylko powszechnie znane? Ależ skąd.

Ktoś zapyta: a co wtedy, kiedy nauczyciel – czy w ogóle: czytelnik – nie zna jakiegoś cytatu, a w dodatku nie jest w stanie sprawdzić, czy dana osoba rzeczywiście wypowiedziała konkretne słowa?
Trudno. Zdarza się. I nie wyklucza wykorzystywania takich właśnie, niezbyt znanych i trudnych do sprawdzenia cytatów. Uwaga jednak! W żadnym wypadku nie zwalnia nas to z obowiązku lojalności wobec osoby cytowanej i wobec czytelnika: powołujemy się jedynie na słowa, które rzeczywiście padły, które faktycznie gdzieś przeczytaliśmy lub usłyszeliśmy.

 

Co zazwyczaj się cytuje?

• Fragmenty utworów literackich – poetyckich, prozatorskich, dramatycznych. Może to być ciekawa wypowiedź bohatera, zastanawiający opis, urokliwa metafora czy też narratorski komentarz.

• Fragmenty wypowiedzi ważnych osób – czasem ważnych tylko dla autora, na przykład dziadka, mamy, brata – dotyczące tematu, na jaki się wypowiadamy. Mogą to być cytaty z dzienników czy autobiografii, dzieł filozoficznych, ale też z wywiadów, artykułów prasowych, programów telewizyjnych.

• Aforyzmy, czyli tzw. złote myśli – mądre, celne, czasem złośliwe albo dowcipne, niekiedy rymowane. Kopalnią aforyzmów są Słówka Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Znajdziesz tam zdania przydatne w każdym wypracowaniu, ale też… znakomicie się zrelaksujesz!

 

Jak wprowadzić cytat?

Pojawienie się cytatu musi mieć swoje uzasadnienie, a przytaczane słowa powinny zostać umiejętnie wplecione w odpowiedni fragment naszej wypowiedzi. Uogólniając, można powiedzieć, że istnieją dwa typy cytatów. Ma się z nimi do czynienia wówczas, gdy przytacza się całe zdanie lub znaczną część zdania. W tym wypadku cytat można wprowadzić na dwa sposoby.

I. Cytaty niezależne

Pierwszy z nich: zapowiedź, dwukropek i cytat. Przykład:

• Rzecki naśmiewał się często ze swoich lalek: „Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?…”.

Inaczej

• Rzecki lubił przyglądać się nakręcanym lalkom. „Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?…” – żartował stary subiekt.

Najpopularniejszy jest sposób pierwszy.

 

Oto więc lista najbardziej typowych zapowiedzi, które można wykorzystać:

• Opinię tę potwierdzają słowa bohatera:…
• Moją tezę poprzeć mogą słowa samego autora:…
• Chciałbym odwołać się do słów głównej bohaterki:…
• Zupełnie inne zdanie w trakcie programu telewizyjnego wyraził niedawno znany filozof:…
• W tym miejscu narzucają się znane słowa:…
• W jednym z fragmentów (w jednym z rozdziałów, w jednej ze scen) bohater mówi:…
• Oto, co na ten temat twierdzi znana badaczka epoki:…
• Oto przykład takiej wypowiedzi:…
• W utworze tym znalazłem fragment….
• Przytoczę słynne słowa bohatera:…
• Niech te słowa będą argumentem:…
• Pozwolę sobie zobrazować tę myśl cytatem:…
• Duże wrażenie zrobiły na mnie słowa:…
• Lubię wracać do zdania:…
• W rozmowie z żoną (ukochaną, bratem, ojcem) bohater stwierdza:…
• Niewiarygodne, jak wciąż aktualne są słowa:…
• Nie mogę zgodzić się z twierdzeniem zawartym w dzienniku autora:…
• Mój sprzeciw wzbudziły słowa bohatera:…
• Oto słowa, w których bohater sam komentuje swoje zachowanie:…
• Bohatera tego dramatu nie trzeba ośmieszać. On ośmiesza się sam, na przykład kiedy mówi:…
• Przywołam słowa X, choć nie jestem zwolennikiem tej tezy.
• Z pełnym poczuciem niechęci przytaczam tę wypowiedź.
• Przypomnę myśl poety, ale dystansuję się wobec niej.
• To nie jest mój pogląd, lecz, pisarza.
• Oto wypowiedź, z którą się nie zgadzam, ale ją szanuję.
• Trudno zgodzić się z taką oto tezą…
• Przytoczę ten argument, ale po to, by go obalić.

W zależności od typu pracy, używamy różnych zdań wprowadzających. W rozprawkach cytaty występują jako argumenty, możemy więc i powinniśmy je urozmaicać.

• Przypomnę słowa pisarza:…
• Aby udowodnić swoje racje, zacytuję:…
• Mówi o tym fragment:…
• A oto przykład …
• Na poparcie tej tezy przytoczę wypowiedź…
• Oto słowa w pełni potwierdzające powyższą myśl:
• Poprę wypowiedź cytatem:
• Na poparcie swoich słów zacytuję, przywołam…
• Potwierdzeniem mojej teorii mogą być słowa….
• Przytaczam te słowa na dowód …
• Wypowiedź ta tak mi się podoba, że pozwolę sobie ją przytoczyć
• Cytat, który przytaczam, sam w sobie jest argumentem:…
• W tym miejscu pragnę przypomnieć te słynne słowa:…
• Czy ktoś pamięta mądrość tych słów:…
• Oto fragment, który zawsze mnie fascynował:…
• Oto słowa które potwierdzają moją tezę:…
• Te słowa uważam za szczególnie mądre:…
• Szukałem w literaturze słów oddających tę treść. Oto one:…
• Przyjrzyjmy się rozmowie bohatera ze sobą.
• Zacytuję w tym miejscu monolog….
• Swoją tezę chcę potwierdzić słowami z utworu….

Pamiętajmy, że cytat nie musi być „świętym słowem”, czyli czymś co zawsze popieramy, chwalimy, przed czym padamy plackiem, bo TO powiedział ktoś mądry, znany i szanowany. Zawsze możemy nie zgodzić się z czyimś zdaniem, jeśli mamy mądre argumenty. Zawsze możemy przywołać cudzą wypowiedź jako dowód potwierdzający naszą negatywną ocenę, np postępowania boha­tera.

• Przytoczę słowa, z którymi nie mogę się zgodzić…
• Bohater, który mówi:… sam wydaje sobie opinię.
• Czy to jest słuszne twierdzenie:…
• Ten pogląd:… stanowczo mi nie odpowiada.
• Mam inne zdanie. Słowa:… nie przekonują mnie.
• Przypomnę, co mówił autor:…. Nie zgadzam się z nim.
• Tekst…. nie udowadnia niczego.
• W słowach:… brakuje konkretów.
• Czy taką wypowiedź:… można traktować poważnie?

Kiedy chcę przywołać słowa bohatera literackiego

• …i właśnie wtedy padają wiekopomne słowa…
• W takiej sytuacji bohater mówi…
• Przypomnę, że bohater wypowiadał się na ten temat…
• Główny bohater zadeklarował swoją postawę, mówiąc…
• Poglądy bohatera ujawniają następujące słowa…
• Wśród wielu ciekawych wypowiedzi wagę przykładam do następujących:…
• Credo postaci brzmi tak…
• Bohater tak naprawdę ujawnił się w słowach…
• Kilka refleksji bohatera potwierdza tę tezę…

A oto komentarze ­następujące PO zacytowanych słowach:

• … stwierdza sam bohater.
  
• … zauważył autor w autobiografii.
  
• … powiedział kiedyś znany filozof.
  
• … zdziwił się (zachwycił, obruszył itp.) tytułowy bohater.
  
• … uważa znany badacz literatury.
  
• … rozpoczyna swój monolog główny bohater.

 

II. Cytaty zależne

Z nimi masz do czynienia wówczas, gdy przytaczasz wybrane słowa, wyrażenia, ciekawe zwroty, czasem też krótkie zdaniowe całostki – i wplatasz we własne zdania.

• Na przykład
  • Kiedy Konrad krzyczy: „Daj mi rząd dusz!”, staje się jasne, że bohater podejmuje swoistą rywalizację z Bogiem również na polu ponadziemskim, metafizycznym.
  • Dulska dzieli ludzi na przyzwoitych, uwiązanych konwenansami i tych, którzy „wywołują publikę”, jak jej lokatorka „szkandalistka”, którą wyrzuca z mieszkania.
  • „Wariat” – tak nazywa Wokulskiego radca Węgrowicz. „Tyran… Despota!…” – to opinia Izabeli Łęckiej.

Uwaga! Cytat trzeba skomentować
Jeśli przytaczasz czyjeś zdanie, jakąś opinię albo fragment tekstu, musisz się do tego odnieść. Cytat może potwierdzać Twoją tezę albo jej zaprzeczać. Możesz się z kimś zgadzać albo też mieć zdanie zupełnie inne. Trzeba to jednak napisać!

• Przykłady
  • Jak słusznie zauważył…
  • Zgadzam się z opinią…
  • To zdanie wydawało mi się z początku niedorzeczne, ale po zastanowieniu się muszę przyznać autorowi rację…
  • Nieco inne zdanie na ten temat ma…
  • W tym stwierdzeniu kryje się cała prawda o bohaterze…
  

Kiedy stosujemy cudzysłów?

Cudzysłów – TAK

Za pomocą cudzysłowu wyróżnia się:

• tytuły – czasopism, książek, filmów, np. „Polityka”, „Ogniem i mieczem” (w druku tytuły oznaczać można również pismem pochyłym, czyli kursywą);
• nazwy własne, takie jak pseudonimy czy kryptonimy tajnych organizacji, np.:
  Postać „Bolka” wywołała polityczny skandal;
• wyrazy użyte w sensie ironicznym, np.:
  Wielka walka tego „niezłomnego rycerza” okazała się starciem z… wiatrakami.

Cudzysłów – NIE

Nie bierze się w cudzysłów:

• związków frazeologicznych, np.:
  Oczywiście bohater udawał Greka (nie: „udawał Greka”; nie: udawał tzw. Greka);
• wyrazów używanych w znaczeniu przenośnym, np.:
  Dzięki niezwykłym zdjęciom film wydaje się jakby niewyraźny, zamglony, nieco senny, ale też bajkowy (nie: „zamglony”, „niewyraźny” itd.);
• określeń zaczerpniętych z innego rejestru stylistycznego, m.in. z gwary szkolnej, np.:
  Bohater ten nie tyle uczył się, ile po prostu wkuwał formułki (nie: „wkuwał”).

Oczywiście, wypracowanie powinno być pisane językiem literackim, a nie gwarowym. Dlatego kiedy używa się określeń w rodzaju pała (= jedynka), kusi, by wyraz ten wziąć w cudzysłów. Zamiast tego jednak lepiej napisać np.:

Każda – jak to się mówi w języku uczniowskim – pała była dla niego prawdziwą tragedią.

Uwaga! Jeśli używa się słów „tak zwany” (skrót: tzw.), nie stosujemy cudzysłowu.

 

Wielka czy mała litera?

Jeśli wykorzystujemy tzw. cytat niezależny, poprzedzony zapowiedzią i dwukropkiem, rozpoczynamy go, oczywiście, wielką literą.

• Przykład
  Potwierdzają to słowa samej Dulskiej: „Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział”.

Tak zwany cytat zależny rozpoczynamy małą literą, zwłaszcza że zazwyczaj przytaczamy w tym wypadku jedynie część zdania.

• Przykład
  Według Dulskiej należy przecież „brudy swoje prać w domu”, a zatem czy może dziwić jej postawa?

 

Gdzie stawiać kropkę i znak zapytania?

Jeśli cudzysłów kończy zdanie, trzeba po nim postawić jakiś znak interpunkcyjny.

• Przykład
  Według Dulskiej należy przecież „brudy swoje prać w domu”.

Po cudzysłowie postawiliśmy kropkę, bo zdanie ma charakter oznajmujący. Ale może być zupełnie inaczej:

• Przykład
  Według Dulskiej należy przecież „brudy swoje prać w domu”! (wykrzyknienie)
  Czy rzeczywiście Dulska postępuje zgodnie ze swoją zasadą, że należy „brudy swoje prać w domu”? (pytanie)

Zdarza się jednak, że w cytowanej wypowiedzi zawiera się już inny znak interpunkcyjny. Co wtedy? Nie zwalnia on z konieczności postawienia swojego znaku interpunkcyjnego po cudzysłowie.

• Przykład
  Dla Dulskiej najważniejsze jest przecież coś zupełnie innego: „Jak ja ludziom w oczy spojrzę!”.

Był wykrzyknik, ale dotyczył on wypowiedzi bohaterki – nasz znak interpunkcyjny (kropka) jest więc niezbędny.

• Inny przykład
  Dulska nie może w to uwierzyć: „Rozstaje się pani z mężem?”.

Był znak zapytania, ale nasza kropka jest i tak konieczna.

• I kolejny przykład
  Czy można wierzyć bohaterce, kiedy mówi: „Szczęśliwa jestem, że już jestem w domu”?

Stawiamy na końcu znak zapytania, bo tym razem to Dulska „oznajmia”, a całe zdanie ma charakter pytający.

 

Cytuj tylko fragmenty

Oczywiście, nie zawsze chce się przytaczać całą wypowiedź jakiegoś bohatera czy autora. Wtedy należy skorzystać z charakterystycznego znaku interpunkcyjnego, jakim jest wielokropek w nawiasie, czyli: (…). Oznacza on, że w tym miejscu były jeszcze jakieś słowa, ale zostały pominięte.

• Przykład
  W czasie Wielkiej Improwizacji” Konradowi towarzyszy nieustannie poczucie samotności. Mówi:
  „Samotność – cóż po ludziach, czym śpiewak dla ludzi?
  (…)
  Jak ja dziś czuję w tej samotnej nocy:
  Kiedy sam śpiewam w sobie,
  Śpiewam samemu sobie”.

• Przykład
  „Panna Izabela od kolebki żyła w świecie pięknym i (…) nadnaturalnym. Sypiała w puchach i odziewała się w jedwabie i hafty (…). Dla niej nie istniały pory roku, (…) pory dnia, (…) różnice położeń geograficznych”.

W powieści Prusa – bo cytat pochodzi, oczywiście, z Lalki – opis Izabeli jest znacznie dłuższy, ale w wypracowaniu trzeba wybierać określenia, dokonywać selekcji. „Wycinać” za pomocą wielokropka w nawiasie można początki zdań, środki i końce – i tak jest w wypadku zacytowanego fragmentu Lalki.

 

Graficzne wyodrębnienie cytatu

Jeśli przytaczasz krótkie fragmenty tekstu, zazwyczaj włączasz je do zdań i wyodrębniasz jedynie cudzysłowem. Jeśli jednak chcesz przywołać długi cytat, to – dla przejrzystości – możesz zacząć cudze słowa od nowego wersu, z dodatkowym marginesem z prawej i lewej strony (dotyczy to zwłaszcza tekstów pisanych wierszem).

Przykład
Konrad czuje swą wyjątkowość i jest przekonany o tym, że ma wielką, należną Bogu zdolność kreacji:

Ja mistrz!
Ja mistrz wyciągam dłonie!
[…]
Boga, natury godne takie pienie!
Pieśń to wielka, pieśń-tworzenie.
Taka pieśń jest siła, dzielność,
Taka pieśń jest nieśmiertelność!

 

Przerywanie cytatu własnymi ­wtrąceniami

Cytat można skracać, ale też przerywać własnymi wtrąceniami. Trzeba jednak wyraźnie oddzielić słowa cudze od własnych. Najlepiej za pomocą myślników (pauz), ewentualnie za pomocą przecinków.

• Przykład
  „Pieśń to wielka – ciągnął dalej Konrad – pieśń-tworzenie”.

Jeśli przerywasz zdanie, to po drugiej pauzie nie trzeba wstawiać nowego cudzysłowu. Inaczej jest w wypadku, kiedy wtrącenie znajduje się między dwoma zdaniami.

• Przykład
  Rzecki lubił przyglądać się nakręcanym lalkom. „Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?…” – żartował stary subiekt. „Dlaczego narażasz kark, akrobato?… Co wam po uściskach, tancerze?…”. Jednak konkluzja bynajmniej nie była wesoła: „Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!…”.

Słowa Rzeckiego zostały tu przytoczone po kolei, bez skrótów, ale ponieważ nasze „wtręty” umieściliśmy pomiędzy kolejnymi zdaniami, każde kolejne zdanie bohatera trzeba rozpocząć i zakończyć cudzysłowem.

 

Cudzysłów niejedno ma imię

Umieszczamy go na początku i na końcu przytaczanej wypowiedzi.
Po co?
Aby czytelnik wypowiedzi pisemnej wiedział, które słowa są Twoje, a które już nie.

• Cudzysłów przecinkowy (apostrofowy) jest wszystkim dobrze znany: „”.
• Jeśli w cytowanym zdaniu pojawi się inny cytat, dla odróżnienia wyodrębnia się go drugim rodzajem cudzysłowu, tzw. ostrokątnym: « ».

Przykład

„Zdarza się, że za najlepszy czyjś film uważa się potem ten, którego nie chciał robić, a ten, na który czekał całe życie, kwitują: «No i co?»”.
Steven Spielberg

 

Zawsze cytować słowo w słowo?

Jeśli się da – tak. Nie zawsze jednak jest taka możliwość. Podczas klasówek nie możesz przecież sprawdzić czyjejś wypowiedzi i zdani jesteśmy na swoją, nierzadko zawodną, pamięć. Co wtedy? Najlepiej dopisać w nawiasie, po cytacie lub przed nim: (cytuję z pamięci). To nie asekuranctwo, ale szczere przyznanie, że wersja przytoczona może się nieco różnić od oryginału.

Pamiętaj!

• Dobry cytat – rzecz sprawdzona: warto poszukać trafnej maksymy na wstęp, warto też przygotować spis cytatów do klasówki. Nawet na maturze ambitne prace najczęś­ciej zaczynają się od ambitnych cytatów.

• Świetnie dobrany i skomentowany cytat może uratować pracę pod wieloma względami zaledwie poprawną.

• Mądre cytowanie wymaga nie tylko trafnego wyboru fragmentu, który zostanie przywołany, ale też odpowiedniego włączenia go w tekst pracy. Cytat nie powinien sprawiać wrażenia czegoś przypadkowego!

• Nie przesadzajmy z cytatami. Praca zbyt ozdobiona cytatami jest męcząca i przestaje być własna.

• Wypada podać źródło, z jakiego pochodzi nasz cytat. Nikt nie wymaga opisu bibliograficznego, lecz stanowczo poziom pracy podnosi fakt, że obok, bezpośrednio po cytacie, zamieści się w nawiasie nazwisko autora, tytuł utworu i – jeśli można – tytuł części, czy rozdziału. Np:
  „Litwo! Ojczyzno moja!”
  (Adam Mickiewicz; „Pan Tadeusz”; „Gospodar­stwo”).

• Często cytowane zdanie odwołuje się do jakiegoś stwierdzenia wcześniejszego, którego już w wypracowaniu się nie przytacza. Dla wyjaśnienia – na przykład zaimków osobowych – konieczne są wtedy dodatki w nawiasie kwadratowym. Przykład:
  „Wyrzucić jej [Hanki – K.S.] nie mogę, bo obniesie nas po mieście”.
  K.S. to oczywiście inicjały autora pracy – podkreślają one, że słowa w nawiasie nie należą do cytowanego tekstu.

• Brak cudzysłowu to błąd interpunkcyjny dlatego sprawdzając pracę przed oddaniem, zwróć uwagę, czy wszystkie przytoczenia zostały odpowiednio zaznaczone.

• Pamiętaj o graficznym wyeksponowaniu dłuższych cytatów.

• Pewnym wyjściem na długi cytat może być parafrazowanie czyli swobodne przekształcenie tekstu wyjściowego z zachowaniem jego sensu. Wtedy nie używasz cudzysłowu.

• Nie bój się wprowadzania skrótów. Jeśli da się bez większej szkody wytnij nawet pół zdania, zrób to. Oczywiście musisz to odpowiednio zaznaczyć (…).

• Cytat to również: urywek, wyjątek, fragment, wyimek, passus.

• Cytować to inaczej: przytaczać, przywoływać, powtarzać, powoływać się na…, powtarzać za…

• Słowo cudzysłów ­odmienia się następująco, i tylko tak:

M. cudzysłów
D. cudzysłowu
C. cudzysłowowi
B. cudzysłów
N. cudzysłowem
Ms. cudzysłowie
W. cudzysłów

Cytat to również:

• urywek
• wyjątek
• fragment
• wyimek
• passus

Cytować to inaczej:

• przytaczać
• przywoływać
• powtarzać
• powoływać się na…
• powtarzać za…

Zobacz:

Jak napisać wypracowanie?

Piszemy wypracowanie z lektury. Przykład.

Jak wprowadzić nową myśl, wniosek, argument? (zdania wzorcowe)

Podsumowanie pracy pisemnej (zdania wzorcowe)

Rozprawka

Jak zacząć? Wstęp – CYTAT

Cytaty – zdania wprowadzające w pracach pisemnych

Jak napisać recenzję?