Starożytność – literatura to źródło norm
Może nieco zdezaktualizowane, ale trzeba o tym pamiętać. Według starożytnych poetyk („podręczników” pisarskich ustalających normy estetyczne) podstawowym zadaniem literatury jest wyrażanie piękna, ale także – przynoszenie sławy poecie. Służą temu technika mimesis – naśladowania natury, i zasada decorum – dostosowania stylu pisania do tematu utworu. O sprawach poważnych zatem należało pisać wzniośle, o lżejszych zaś – bardziej potocznie. W konsekwencji miarą umiejętności pisarza stała się zdolność posługiwania się wysokim stylem i wysokimi gatunkami (za najwyższy uznano tragedię). W większości wypadków autor dążył do osiągnięcia w utworze wrażenia harmonii i jedności.
Nieco inaczej rzecz ma się, jeśli chodzi o teatr (uważany wtedy za odrębną dziedzinę sztuki!). Choć omówione zasady obowiązywały także w nim, tu najważniejsze jest pojęcie katharsis. To nazwa stanu oczyszczenia pod wpływem uczuć litości i trwogi, które tragedia ma wywołać w widzu. Ustalenia te zawdzięczamy głównie Arystotelesowi i jego Poetyce. Późniejsze epoki dopiszą ich ciąg dalszy.
Średniowiecze – literatura czci Boga
Slogan głosi, że średniowieczny pisarz tworzy „ad maiorem Dei gloriam” – „dla większej chwały Boga”. Choć częściowo oddaje to ducha epoki, zadowolenie się tym stwierdzeniem podczas matury może się skończyć nie najlepiej. Ważną cechą znacznej części utworów epoki jest ich charakter parenetyczny – opisują one (i lansują) określone wzorce osobowe, na przykład rycerza, władcy, ascety. Nie chodzi tu jednak tylko o dydaktykę. W oczach średniowiecznych czytelników ów literacki władca czy rycerz był interesujący właśnie dlatego, że spełniał wymagania danego wzorca – zrealizowanie wzorca było wówczas kryterium wartości dzieła.
Renesans – literatura wraca do źródeł
Nawrót do wskazań poetyki antycznej! Spośród osiągnięć starożytnych szczególnego znaczenia nabierają humanizm i stoicyzm. W myśl tego pierwszego pisarzowi i literaturze „nic, co ludzkie, nie jest obce”. Twórczość jest więc jedną z metod poszukiwania wiedzy o człowieku, który uznany został za wartość najważniejszą. Jednocześnie świat jest postrzegany jako uporządkowana, harmonijna struktura. Wyrażanie tej harmonii jest także jednym z zadań literatury.
Barok – literatura oszałamia i filozofuje
W wypadku tej epoki trudno właściwie mówić o jakichś konkretnych zadaniach literatury. A jeśli już, to zadanie to można by sformułować tak: olśnić odbiorcę swoim kunsztem! Na tym opiera się konceptyzm. Dlatego warto skupić się na poetyce utworów. W baroku nastąpiło zachwianie renesansowej wiary w jednolitość i celowość świata. Twórców epoki fascynują w związku z tym paradoksy, różne dziwactwa, wyrafinowane skojarzenia. Ogromną rolę odgrywają w baroku rozmaite eksperymenty językowe: manipulacje znaczeniami i zestawieniami słów, które w ówczesnej literaturze żyją własnym życiem, w oderwaniu od nazywanych rzeczy.
Pewnym wyjątkiem jest tu nurt sarmacki: jego przedstawiciele lansują wzorzec osobowy szlachcica Sarmaty, przeświadczonego o swej wyższości dzięki pochodzeniu od starożytnego ludu Sarmatów. Szlachcic ów kultywuje tradycje szlacheckie i sceptycznie podchodzi do europejskich mód i dokonań kulturalnych.
Uwaga!
Współczesność (turpiści, Jarosław Marek Rymkiewicz) powróci do baroku – także po to, by zadziwić i oszołomić odbiorcę. I pokazać złożoność, dysharmonię świata.
Oświecenie – literatura uczy, uczy, uczy
Podstawową kategorią filozoficzną odnoszącą się do całej literatury okresu jest racjonalizm – pogląd uznający rozum za miarę wszechrzeczy i myślenie za jedyną drogę poznawania rzeczywistości. W Polsce ogromne znaczenie zyskują dodatkowo reformatorskie dążenia polityczne. Niezwykle ważny jest dydaktyczny charakter ówczesnych utworów – mają uczyć i wskazywać najlepsze rozwiązania. Bardzo ważna staje się twórczość publicystyczna. Nierzadko utwory, zdawałoby się czysto literackie, noszą wyraźne cechy publicystyki. Satyra ośmiesza, a więc także ocenia zastaną rzeczywistość. Lekcje postaw i portrety antywzorów – na wesoło!
Romantyzm – poezja ponad tłumami i na piedestale
Początkowo: zerwanie z ideałami oświecenia – ludzkim poznaniem i literaturą rządzi nie rozum, lecz uczucie. Literatura ma wyrażać stan ducha, uczucia. Tematyka ludowa, fantastyczna. Później: literatura staje się często nośnikiem idei mistycznych, poglądów filozoficznych autora (wallenrodyzm, mesjanizm, winkelriedyzm). Każdy z wieszczów wykorzystuje ją do przedstawienia swoich zapatrywań na sprawy społeczne i narodowe. Poważnym zadaniem literatury staje się zwłaszcza uczestnictwo w sferze kształtowania ducha narodowego.
Pozytywizm – literatura pełni misję społeczną
Zerwanie z ideałami romantyzmu. Utylitaryzm i dydaktyzm literatury. Scjentystyczna postawa wobec rzeczywistości. Literatura służyć ma kształtowaniu społeczeństwa, lansowaniu i realizowaniu programu pozytywistycznego (praca u podstaw, praca organiczna, emancypacja kobiet, asymilacja Żydów). Od wartości artystycznej utworu ważniejsza jest jego idea społeczna.
Młoda Polska i modernizm – „sztuka dla sztuki”
Literatura nie musi, a wręcz nie powinna służyć społeczeństwu („sztuka dla sztuki”). Od modernizmu zaczyna się ważny dla współczesności proces tak zwanego rozpadu form. W dwudziestym wieku proces ten już się dokonał: odtąd „pomysłów na literaturę” może być tyle, ilu jest twórców. W dodatku „wolno” też pisać, nie formułując przy tym żadnych zadań literackich (na przykład skamandryci). Zresztą w wieku XX zadania te rzadko są formułowane w sposób wyrazisty – najczęściej nie dotyczą one treści, lecz raczej pewnych odniesień formalnych lub kulturowych. Od tego momentu zatem omawiamy tylko tych twórców, którzy zadania takie ujmowali dość jasno, i wybieramy prądy literackie bliższe naszym upodobaniom.
- Naturalizm: literatura ma mówić prawdę o wszystkim, bez owijania w bawełnę. Człowiek powinien być przedstawiany w powiązaniu ze swą biologią, jest bowiem zwierzęciem, tyle że na wysokim piętrze ewolucji.
- Impresjonizm: literatura ma wyrażać nastroje, ulotne wrażenia.
Stanisław Wyspiański korzystał z dokonań wszystkich chyba prądów epoki, ale wyróżnia go zwłaszcza pogląd, iż literatura powinna być zaangażowana w sprawy narodowe i polityczne, którymi najczęściej twórcy Młodej Polski pogardzali. Pisać o tej epoce – to pisać o Wyspiańskim. Dyskusja o romantycznej poezji powraca w Wyzwoleniu, siła twórcza jest tematem Wesela.
Dwudziestolecie międzywojenne – „ściąganie poezji z piedestału”
- Skamandryci: poeta to „ultimus inter pares”. Odrzucenie konradowskiego płaszcza i pożegnanie z mitami romantycznymi.
- Futuryści: literatura ma w nowoczesny sposób wyrażać złożoność współczesnego świata. Jej cel to przyszłość. Niedopuszczalny jest szacunek dla tradycji. Fascynacje: cywilizacja, miasto, wojna.
- Awangarda Krakowska: poetyka literatury musi dostosować się do rytmu współczesności – do „miasta, masy, maszyny”.
- Stefan Żeromski wzywa do dyskusji nad przyszłością Polski; kształtuje etos inteligencji (kontynuuje pozytywistyczną misję literatury).
- Stanisław Ignacy Witkiewicz formułuje ideę Czystej Formy, która w dramacie nawiązuje do pojęcia katharsis. Jednocześnie zawiera w literaturze katastroficzną wizję przyszłości.
- Powieść psychologiczna – zastosowanie osiągnięć psychologii, zwłaszcza freudowskich technik psychoanalitycznych, do konstrukcji bohaterów i uzasadniania ich działań.
Literatura po roku 1939
- „Poeci apokalipsy spełnionej”, czasu okupacji. Literatura ma za zadanie wzywać do walki (poezja tyrtejska), utrwalać historię, odrealniać potworną rzeczywistość.
- Czy można tworzyć poezję po Oświęcimiu? Tak pyta Tadeusz Różewicz, a jednak tworzy: poezja jest walką o oddech, próbą uporządkowania rozsypanego świata.
- Socrealizm: utylitaryzm i dydaktyzm; podporządkowanie partii i rządowi w sprawie „kształtowania świadomości człowieka socjalistycznego”.
- Neoklasycyzm – nawrót do poetyki klasycznej. Tym razem jednak poezja ma nie tyle wyrażać harmonię, jedność świata, ile ją stwarzać, ratując tym samym człowieka przed rozterkami i załamaniami – pojęcie ocalenia.
- Tak zwana poezja lingwistyczna: poezja jako pole eksperymentów językowych. W utworach literackich język i słowa stają się tematem, a nie środkiem do wyrażania tematu.
Opowiedz się wobec kontrastów:
- Naśladować czy eksperymentować?
- Nauczać czy tworzyć „sztukę dla sztuki”?
- Rejestrować czy kreować świat?
Spróbuj wybrać z powyższych poglądów te, których będziesz bronił, i te, które uważasz za niesłuszne.
Zadania stawiane literaturze
Antyk: Grecja i Rzym
Zagadnienie
- Naśladowanie natury.
- Dostosowanie stylu do tematu.
Wyrażanie piękna i harmonii świata. - W wypadku tragedii celem – wywołanie w widzach katharsis.
Najważniejsze utwory
- Poetyki: Arystotelesa Poetyka i Horacego List do Pizonów.
Średniowiecze
Zagadnienie
- Prezentacja wzorców osobowych (parenetyczność).
- Podporządkowanie się religii; pochwała Boga i świętych.
Najważniejsze utwory
Utwory o charakterze parenetycznym (np. eposy rycerskie, jak Pieśń o Rolandzie i Opowieść o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu),
- hagiograficznym (żywoty świętych, np. Legenda o świętym Aleksym).
Renesans
Zagadnienie
- Nawrót do ideałów antycznych.
- Humanizm – literatura jedną z dróg poznawania człowieka, który jest w epoce wartością nadrzędną.
- Wyrażanie jedności i harmonii świata.
- Nieśmiertelność i sława twórcy.
- Obrazowanie różnorodności form świata.
Najważniejsze utwory
Jan Kochanowski
- pieśni, zwłaszcza Sobie śpiewam, a muzom…, a także Niezwykłem i nie leda piórem opatrzony,
- fraszki, np. Do fraszek
Barok
Zagadnienie
- Eksponowanie osobliwości i paradoksów.
Zaskoczyć, zaszokować odbiorcę – eksperymenty twórcze. - Nurt sarmacki – lansowanie wzorca szlachcica Sarmaty.
Najważniejsze utwory
- Maciej Kazimierz Sarbiewski, O puencie i dowcipie – jedna z najbardziej poczytnych w ówczesnej Europie poetyk barokowych.
- Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki – czyli Sarmaty portret własny;
Wacław Potocki, Transakcja wojny chocimskiej – epos w formie imitowanego dziennika Jana III Sobieskiego.
Oświecenie
Zagadnienie
- Racjonalizm, dydaktyzm, utylitaryzm, klasycyzm – dążenie do doskonałości przez zastosowanie form klasycznych.
- W Polsce ważna jest także – szczególnie dla nurtu reformatorskiego – potrzeba oddziaływania za pomocą utworów literackich na politykę, nawoływanie do reform.
Najważniejsze utwory
- Bajki Ignacego Krasickiego; Kandyd Woltera.
- Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła; cała twórczość Ignacego Krasickiego
Romantyzm
Zagadnienie
- Literatura ma wyrażać uczucia i na nie oddziaływać.
Tematyka niecodzienna, z elementami metafizycznymi i fantastycznymi. - W późniejszym okresie ważna będzie także rola literatury w kształtowaniu „ducha” narodu – tyrteizm.
- Pamięć o ojczyźnie.
Najważniejsze utwory
- Adam Mickiewicz, Ballady i romanse, a wśród nich zwłaszcza Romantyczność.
- Adam Mickiewicz, Dziady, Juliusz Słowacki, Kordian, Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia – i inne romantyczne utwory o tematyce narodowej
- Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz.
Pozytywizm
Zagadnienie
- Utylitaryzm i dydaktyzm.
- Literatura ma służyć realizacji programu społecznego pozytywistów.
- Formą przekazu jest realizm tendencyjny.
Najważniejsze utwory
- Aleksander Świętochowski, My i wy – manifest pozytywizmu warszawskiego;
- proza: nowele i powieści tendencyjne.
Młoda Polska i modernizm
Zagadnienie
- Od tej epoki poczynając, nie da się już mówić o zadaniach literatury wspólnych dla całego okresu. Zamiast tego, omawiać należy poszczególne nurty i twórców (jeśli w ogóle stawiają oni swemu pisarstwu jakieś zadania).
- Symbolizm – oddziaływanie przez symbol.
- Impresjonizm – zapis wrażeń, nastrojów.
- Naturalizm – przeniesienie praw biologicznych na człowieka, który jest determinowany przez biologię.
Najważniejsze utwory
- Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych.
- Władysław Reymont, Chłopi;
- Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, opowiadania
Dwudziestolecie międzywojenne
Zagadnienie
- Awangarda Krakowska: wyrażenie rytmu nowoczesnego życia.
- Futuryści – oddziaływanie na jednocześnie barbarzyńską i stechnicyzowaną wrażliwość nowoczesnego człowieka.
- Stefan Żeromski – literatura polem dyskusji na temat kształtowania się państwa.
- Nurt powieści psychologicznej – literatura metodą badań nad psychiką ludzką.
- Stanisław Ignacy Witkiewicz – idea Czystej Formy (w dramacie).
Najważniejsze utwory
- Tadeusz Peiper, Miasto, Masa, Maszyna – manifest
- Nuż w bżuhu – manifest; Bruno Jasieński, But w butonierce, Palę Paryż
- Stefan Żeromski, Przedwiośnie
- Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka; Zofia Nałkowska, Granica
- S.I. Witkiewicz, Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze oraz dramaty (choć, jak sam Witkacy zauważył, „wyrażają one raczej dążenie do Czystej Formy niż jej realizację”) – Szewcy i W małym dworku.
Po roku 1939
Zagadnienie
- Socrealizm – utylitaryzm i dydaktyzm, podporządkowanie literatury partii i państwu.
- Neoklasycyści – nawrót do form i idei antycznych.
- Tak zwany nurt lingwistyczny poezji polskiej: literatura – polem badań i eksperymentów językowych.
Najważniejsze utwory
- Kazimierz Brandys, Obywatele – powieść, w której w wolnych chwilach robotnicy przesuwają linię frontu na mapie wojny w Korei.
- Czesław Miłosz, Traktat poetycki; Zbigniew Herbert, Do Marka Aurelego
- Miron Białoszewski i pokolenie’68 – Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki
Zobacz: