Analiza porównawcza „Piosenki o porcelanie” Czesława Miłosza i „Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka” Stanisława ­Barańczaka.

Konteksty

  • Inne utwory, w których tytule zawarte jest słowo „piosenka”, np.
    • Moja piosnka (I) i Moja piosnka (II) Cypriana Kamila Norwida – pierwszy z tych utworów jest bardzo rytmiczny, oparty na wyliczeniach i powtórzeniach: „Ona za mną, przede mną i przy mnie,/ Ona w każdym oddechu,/ Ona w każdym uśmiechu,/ Ona we łzie, w modlitwie i w hymnie”. O melodyjności drugiego utworu decyduje słynny refren: „Tęskno mi, Panie…”. Obie piosenki są bardzo smutne, przygnębiające, pełne melancholii.
    • Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza – ten utwór składa się z prostych, jasnych zdań, które przypominają zdania z elementarza. Język jest zbliżony do prozy, a utwór rytmiczny – rytm nadają mu między innymi powtórzenia; np. wiersz kończą zdania: „Innego końca świata nie będzie/ Innego końca świata nie będzie”.
  • Ważny kontekst to także utwory innych poetów piszących o wojnie, np. poetów z pokolenia Kolumbów.
  • Możesz także wspomnieć o tym, że Czesław Miłosz raczej niechętnie odnosi się do rymu i rytmu; bronił się przed „obrzydliwością rytmicznej mowy,/ Która sama siebie obrzydza, sama postępuje,/ Choćbyś chciał ją zatrzymać” (poemat Gdzie wschodzi słońce…).

 

Konspekt realizacji

Jak zacząć

We wstępie możesz zająć się tytułową porcelaną. Zastanów się, z czym się ona kojarzy przeciętnemu użytkownikowi języka. Podkreśl, że wiersz Miłosza jest związany z wydarzeniami II wojny, zaś wiersz Barańczaka… Łatwiej byłoby, gdyby można go było powiązać z ogłoszeniem stanu wojennego – niestety, tomik, z którego pochodzi ten utwór, został wydany w 1980 roku, a więc jeszcze przed tym wydarzeniem. Można jednak założyć, że wiersz Miłosza zainspirował Barańczaka, skłonił go do refleksji i do polemiki z autorem Piosenki o porcelanie.

Strategie rozwinięcia

Interpretacja porównawcza utworów jest znacznie łatwiejsza, gdy interpretujemy oddzielnie każdy z nich. Najpierw więc możesz zająć się wierszem Miłosza, a dopiero potem przejdź do interpretacji utworu Barańczaka. To znacznie łatwiejsze zadanie, o ile może tu być mowa o jakimkolwiek ułatwieniu – oba wiersze są przecież bardzo trudne!

Zwróć uwagę na tytuły obu wierszy, przyjrzyj im się bardzo uważnie i zanalizuj – czy nie wydaje Ci się, że już one sugerują, że Jeżeli porcelana… jest polemiką światopoglądowo- „postawową” z Piosenką…

W obu wierszach określ nadawcę wypowiedzi poetyckiej i jej odbiorcę, w obu scharakteryzuj sytuacje liryczne. Zauważ, że wiersze mają podwójnie dialogowy charakter – dialog prowadzą ze sobą obaj twórcy, ponadto w obu utworach zawarte są ślady dialogu, np. w Piosence o porcelanie: „Niczego mi proszę pana/ Tak nie żal jak porcelany”, zaś w Jeżeli porcelana… „kto ci powiedział, że cokolwiek jest na zawsze?”. W obu wierszach jest więc ktoś, do kogo skierowane są te słowa.

Zwróć uwagę na czas powstania wierszy podany w nawiasach – te informacje naprowadzą Cię na ważny trop. Bardzo ważne jest także, byś spróbował określić nastrój obu wierszy – a duży wpływ na budowanie nastrojów mają użyte w tych wierszach środki poetyckie. Wiersz Miłosza jest w nie zdecydowanie bogatszy, w tym utworze możemy spotkać sformułowania poetyckie takie jak „bryzgi kruchej piany”. Pojawiają się zdrobnienia: „skorupki”, „spodeczki”, „świecidełka”, „uszka” i obrazowe epitety: „różowe spodeczki”, „kwieciste filiżanki”. W porównaniu z językiem wiersza Miłosza język, którym posługuje się Barańczak, wydaje się suchy, pozbawiony poetyckich ozdobników. U Miłosza występują obok siebie sformułowania zaczerpnięte z polszczyzny potocznej, np. „zerwę się z rana”, „Niczego mi proszę pana/ Tak nie żal jak porcelany” obok sformułowań poetyckich, z górnego rejestru języka, nieużywanych na co dzień, np. „kurhany”, „jutrzenka”, „ruczaje podziemne”, „O świecidełka wy płone”, „bryzgi kruchej piany”.

Koniecznie zastanów się, czego symbolem jest porcelana w wierszu Miłosza:

  • kruchości wartości humanistycznych?
  • poezji?
  • marzeń, ideałów, planów?
  • pewnego typu wrażliwości estetycznej?

I Barańczaka:

  • planów?
  • marzeń?

Może masz jakieś inne, własne pomysły? Jeśli tak, koniecznie o nich wspomnij.

Jak zakończyć

Zakończenie pracy może być miejscem na Twoją osobistą refleksję. Który wiersz podobał Ci się bardziej, która z zaprezentowanych postaw jest Ci bliższa?

 

Przykład realizacji

„Piosenka o porcelanie” i „Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka”, tworzą wyjątkową, choć… niezbyt zgodną parę. Tak można by powiedzieć o nich żartem. Zaś mówiąc całkiem poważnie, odnoszę wrażenie – jak chyba większość czytelników tych utworów – że wiersz Stanisława Barańczaka jest odpowiedzią na wiersz Czesława Miłosza. Odpowiedzią o mniej więcej 30 lat póŹniejszą, za to bardzo zaangażowaną emocjonalnie, „miażdżącą”, bo przecież „Jeżeli porcelana…” to ostra polemika z „Piosenką…”. W tytułach obu wierszy pojawia się porcelana, która kojarzy się z czymś pięknym, urzekającym, ale także kruchym, nietrwałym i… niepraktycznym. To wielka przyjemność pić herbatę w pięknej, ozdobnej filiżance, ale toporny kubek z uchem na pewno jest bardziej praktyczny… Czego symbolem jest porcelana w obu wierszach?

„Piosenka o porcelanie” Miłosza przypomina porcelanowe cacko. Jest pełna poetyckich określeń (np. „brzeg słońca”, „bryzgi kruchej piany”, „ruczaje podziemne”), czułych zdrobnień (np. „uszka”, „maleńkie spodeczki”, „świecidełka”). Wiersz sprawia wrażenie tak estetycznego i miłego dla ucha, że przy pierwszej lekturze może do nas w ogóle nie dotrzeć, że jego tematem są wydarzenia tragiczne – zniszczenia dokonane przez II wojnę światową. Ten utwór jest bardzo rytmiczny i melodyjny – tytuł nie został więc nadany na wyrost. Nie znajdziemy tu wyrazów ostrych, dosadnych i brutalnych. Spora część wiersza to wspomnienie urody porcelany, która opisana jako krucha, delikatna, kolorowa i drogocenna („różowe moje spodeczki”, „kwieciste filiżanki”, „sny majstrów drogocenne”). Zdrobniale nazywane są także elementy przyrody: „rzeczka”, „wietrzyk”, „jutrzenka”. To ostatnie słowo jest silnie nacechowane poetycko, kojarzy nam się z poezją sentymentalną, podobnie jak „ruczaj” czy „łabędzie”. Ale pojawiają się także sformułowania zaczerpnięte z języka potocznego, np. „zerwę się z rana” – tych jest jednak niewiele.

Porcelana może być więc symbolem marzeń człowieka o pięknie albo poezji, takiej poezji, której istotą jest piękno. Być może, jednak poezja, która nie oferuje odbiorcom nic poza wartościami estetycznymi. Czy po wojnie taka poezja jest jeszcze możliwa?

Żal wyrażany w refrenie: „Niczego mi proszę pana/ Tak nie żal jak porcelany”, powodowany jest głównie walorami estetycznymi pięknego serwisu; to one były akcentowane w wierszu – jego kolorowość, delikatność, kruchość. Przyczyną katastrofy jest wojna; ukazana jednak bardzo „łagodnie”; inaczej niż w pełnych apokaliptycznych obrazów wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Poeta nie wspomina o ciałach poległych, kulach, krwi. Groby – nieodłącznie związane z wojną – zostały przedstawione jako „kurhany”, działania batalistyczne skwitowane zostały stwierdzeniem, że „przeszły tanki”, zaś krew została wyrażona eufemizmem: „Teraz ach zaplamione/ Brzydką zakrzepłą farbą”. Są jeszcze inne obrazy zniszczenia i wojny: „czarny ślad” czołgów, złamana jabłoń. Ten zabieg ma na celu skupienie naszej uwagi nie na samej wojnie, lecz na jej skutkach – zniszczeniu wszystkiego, co nam drogie, co delikatne i kruche. A jednak w tym sposobie obrazowania można dostrzec wyraŹne ślady grozy zniszczenia – wywołuje ją ogromna, prawie pusta przestrzeń. Wokół jest tylko pustka i miazga skorupek, jedynym dŹwiękiem w tym wierszu jest chrzęst skorupek pod butami: „Równina od brzegu słońca/ Miazgą skorupek pokryta./ Ich warstwa rześko chrupiąca/ Pod mymi butami zgrzyta”.

Kto jest osobą mówiącą w wierszu? Człowiek zmartwiony swoją stratą, który dzieli się swoim zmartwieniem ze swoim rozmówcą, pewnym mężczyzną (odbiorcą). Nie jest to bliski znajomy osoby mówiącej w wierszu, gdyż zwraca się do niego, używając formy grzecznościowej „pan”. Można odnieść wrażenie, że nadawcą wypowiedzi poetyckiej jest… kobieta; niektóre fragmenty są zdecydowanie „kobiece”, jak np. apostrofa „Różowe moje spodeczki,/ Kwieciste filiżanki”. Odnosimy wrażenie, że osoba mówiąca w wierszu dostrzega głównie własną, osobistą stratę, jej uwaga skupia się głównie na potłuczonej porcelanie.

Porcelana może także symbolizować – oprócz poezji – wartości humanistyczne. Wojna niszczy humanistyczny ład świata i wyjątkowość jednostki; w czasie strasznych wydarzeń historycznych wszyscy muszą się podporządkować koniecznościom dziejowym, na które nie mają wpływu.

Osoba mówiąca w wierszu nie wstydzi się swego żalu. Czy jest egoistą? Chyba nie; ma przecież prawo żałować tego, co było jej szczególnie drogie.

W utworze Stanisława Barańczaka taka postawa jest potępiana: trzeba być twardym, za wszelką cenę dostosować się do zmiennych warunków, wyrzec się wszystkich zbędnych przedmiotów, przyzwyczajeń, przyjemności – trzeba być czujnym, gotowym w każdej chwili do zmiany miejsca zamieszkania. W świetle tego utworu rozpaczający nad stłuczoną porcelaną byłby więc „mięczakiem” nieprzystosowanym do życia. Już pierwsze wersy wiersza Stanisława Barańczaka nawiązują do „Piosenki…” Czesława Miłosza, w której była mowa o porcelanie rozgniecionej gąsienicami czołgu i butami. W „Jeżeli porcelana…” czytamy: „Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka,/ której nie żal pod butem tragarza lub gąsienicą czołgu”. Przesłanie tego utworu można by sformułować następująco: nie wolno się do niczego przyzwyczajać, niczego żałować, roztkliwiać się nad sobą, za to trzeba być stale gotowym do drogi, być przygotowanym na to, co nieprzewidywalne. Proponowana tu postawa jest trudna; wymaga wielkich wyrzeczeń. Przyzwyczajamy się przecież do otaczających nas rzeczy i do znanych miejsc. Pierwsza część wiersza Barańczaka oparta jest na wyliczeniu: aż 5 wersów rozpoczyna się od słowa „jeżeli”. Druga część wiersza składa się z kolei z trzech pytań skierowanych do jakiegoś „ty” lirycznego. Wynika z nich, że nie powinniśmy się do niczego przyzwyczajać, wyzbyć się przeświadczenia, że cokolwiek jest nam dane na zawsze, pogodzić się z tym, że nigdzie nie będziemy się czuć jak u siebie w domu…

Proponowana w tym wierszu postawa jest zupełnie inna niż we wcześniejszym utworze; podobnie jak język. Wiersz Barańczaka nie jest misternym cackiem jak utwór Miłosza. Język jest suchy, dość precyzyjny, zbliżony do języka, którym posługujemy się na co dzień – forma obu wierszy idzie więc w parze z ich treścią. Porcelana może tu zaś być symbolem naszych marzeń, planów i celów – to do nich nie powinniśmy się przyzwyczajać. Powinniśmy być gotowi na to, by w każdej chwili się ich wyrzec, zmienić je.

Oba wiersze zrobiły na mnie duże wrażenie. Myślę jednak, że bliższy jest mi wiersz Czesława Miłosza. Chcę mieć prawo do wyrażania żalu, ubolewania nad tym, co dla innych może być błahostką. Nie sądzę, aby była to postawa egoistyczna. Taka jest natura człowieka, który przywiązuje się do rzeczy, osób i miejsc. A z naturą nie powinno się walczyć za wszelką cenę.

 

Ważne pojęcia

Piosenka – krótki utwór słowno-muzyczny przeznaczony dla szerokiego kręgu odbiorców. Utwory poetyckie niekiedy przypominają piosenki – mają wyraźny rytm, sprawiają wrażenie melodyjnych, często pojawia się w nich refren. Słowo „piosenka” może pojawiać się w tego typu utworach, choć nie musi. Wiersze przeznaczone nie tylko do cichej lektury, lecz także do śpiewania pisał np. Edward Stachura; jego znane piosenki to np. Biała lokomotywa i Jest już za późno nie jest za późno.

Dialog – to pojęcie ma kilka znaczeń.

  • Rozmowa przynajmniej dwóch osób, przeciwieństwo monologu.
  • Fragment utworu epickiego (np. powieś­ci), który jest zapisem rozmowy prowadzonej przez bohaterów.
  • Podstawowa forma wypowiedzi dramatu.
  • Odrębny gatunek wypowiedzi, którego twórcą jest Platon; istotą tego typu utworu jest wymiana poglądów między ­bohaterami.
  • Podstawowy (obok monologu) środek wyrazu artystycznego w dramacie.

Polemika – spór, dyskusja zakładająca wyraźną różnicę zdań. Polemizować można na różne tematy: ideowe, polityczne, naukowe, literackie itd.

Porcelana – wyroby ceramiczne wypalane w wysokiej temperaturze. Są różne gatunki porcelany, zależnie od użytych składników. Porcelana często jest zdobiona dekoracjami malarskimi. Najpierw zaczęła być wyrabiana w Chinach; w Europie tajniki jej wyrobu poznano dopiero w XVIII w.

 

Co będzie oceniane

Piosenka o porcelanie

  • Interpretacja tytułu; jego powiązania z treścią wiersza.
  • Zwróć uwagę na czas powstania wiersza podany w nawiasie – ta informacja (choć nie tylko!) naprowadzi Cię na trop, że utwór dotyczy wydarzeń II wojny światowej – za to spostrzeżenie, jakże ważne dla interpretacji wiersza, dostajesz aż 2 punkty.
  • Melodyjność, rytmiczność wiersza.
  • Język poetycki, niecodzienny (choć zdarzają się też sformułowania jakby zaczerpnięte z języka codziennego).
  • Określenie, kto jest nadawcą wypowiedzi poetyckiej.
  • Określenie, kto jest odbiorcą.
  • Charakterystyka sytuacji lirycznej.
  • Określenie roli słów powtarzających się jak refren: „Niczego mi proszę pana/ Tak nie żal jak porcelany”.
  • Próba wyjaśnienia, czego symbolem jest porcelana.

Jeżeli porcelana to wyłącznie taka

  • Określenie nadawcy wypowiedzi poetyckiej.
  • Określenie odbiorcy.
  • Interpretacja tytułu.
  • Scharakteryzowanie roli i znaczenia powtórzeń.
  • Wiersz dość wyraźnie dzieli się na dwie części; w I zawarty jest „dekalog” postępowania człowieka zaszczutego, znajdującego się w niebezpieczeństwie; II jest ostrzeżeniem – w tej części „ja” liryczne zwraca się do „ty” lirycznego.
  • Określenie roli pytań retorycznych.
  • Język także zbliżony do tego, którym posługujemy się na co dzień.
    A także:
  • Zauważ powiązania między oboma wierszami – zwróć uwagę na ich tytuły i „dialogowy”, „polemiczny” charakter obu utworów.
  • Czy tytułowa porcelana w obu wierszach symbolizuje te same wartości czy pojęcia?
  • Co symbolizuje porcelana? Z jakimi cechami się ona kojarzy? (Delikatność, kruchość, piękno itd.).
  • Zwróć także uwagę na różnicę postaw obu osób mówiących w utworach: „sentymentalna” kontra „chłodna”, „pozbawiona złudzeń”, „twarda”.

Zobacz:

Poezja Miłosza obszarem zagadnień uniwersalnych. Rozwiń temat, odwołując się do twórczości poety.

Poezja Czesława Miłosza

Czesław Miłosz – praca domowa

Twórczość Czesława Miłosza

Czesław Miłosz matura

Stanisław Barańczak matura

Stanisław Barańczak na maturze

Dlaczego twórczość Stanisława Barańczaka zyskała sobie miano poezji politycznej?