Zwycięstwo – czy zawsze jest wartością pozytywną? Rozważ problem, odwołując się do losów wybranych bohaterów literackich.

Literatura lubi zwycięzców, dlatego często o nich opowiada:

Kronika polska Wincentego Kadłubka – średniowieczny autor chciał przede wszystkim udowodnić waleczność Polaków, dlatego przypisał im m.in. fikcyjne zwycięstwa w walkach ze… starożytnymi władcami, takimi jak Juliusz Cezar i Aleksander Wielki.

Kronika Galla Anonima – autor chciał stworzyć utwór wychwalający wielkich polskich władców (trzech Bolesławów – Chrobrego, Śmiałego i Krzywoustego), dlatego w historycznym szkicu podkreślał przede wszystkim ich odwagę i odnoszone w rozmaitych walkach zwycięstwa.

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – kończy się w chwili oczekiwania na wojska napoleońskie, które miały przynieść Polakom zwycięstwo nad zaborcami. Utwór pisany był jednak wtedy, kiedy jasne stało się już, że Napoleon Polsce nie pomógł. Klęska nie mieściła się jednak w konwencji nostalgicznego poematu o polskości, dlatego akcja urywa się przed ostatecznym rozwiązaniem.

Trylogia Henryka Sienkiewicza – autor pokazywał wojnę w specyficznej konwencji „westernu ułańskiego” (określenie prof. Marii Janion). Dla bohaterów kolejne walki (a więc kolejne zwycięstwa, bo porażki nie mieściły się w przyjętej przez Sienkiewicza konwencji „ku pokrzepieniu serc”) to nie tylko walka dla dobra kraju, ale przede wszystkim – prawdziwa, męska przygoda, sprawdzian charakterów, a tym samym specyficzny sposób na życie.

Zwycięstwo nie zawsze pokazywane jest w sposób jednoznacznie pozytywny:

Walka o zwycięstwo to walka o władzę

W mitologii greckiej to ewentualne zwycięstwo w wojnie decydowało o panowaniu nad światem. Zeus zdobył władzę, bo pokonał w walce swojego ojca Kronosa. Niedługo później przeciwko bogom zbuntowali się giganci, którzy nie pokonali Zeusa tylko dlatego, że pomógł mu sprowadzony przez Atenę Herakles. Było to niezwykle ważne zwycięstwo, ponieważ to właśnie wtedy bogowie olimpijscy uzyskali ostateczną władzę nad światem.

Szewcy Witkacego – dzięki swojemu zwycięstwu szewcy obalają dyktaturę, ale przede wszystkim zdobywają władzę, oznaczającą w ich przypadku… nową dyktaturę. To właśnie pogląd Witkacego na rewolucję, według którego każde zwycięstwo jest elementem ambicjonalnej gry i niesie ze sobą nowy terror.

Podstęp jako sposób na zwycięstwo

Odyseja Homera – sprytny Odyseusz doradził Grekom, aby podstępem zdobyli Troję. Po rzekomej rezygnacji z walki, Grecy ofiarowali przeciwnikom wielkiego drewnianego konia. Ufni Trojanie przyjęli podarunek, nie podejrzewając zasadzki. Tymczasem w nocy wojownicy, ukryci w brzuchu konia, otworzyli bramy miasta i wpuścili greckie wojska.

Trylogia Henryka Sienkiewicza – Onufry Zagłoba, mistrz podstępów i forteli, w walce z wrogiem wielokrotnie wykorzystywał wrodzony spryt i nie do końca uczciwe metody działania. Aby uratować życie Skrzetuskiemu, wkupił się na przykład w łaski Bohuna i udawał jego przyjaciela.

Do podstępu ucieka się również Konrad Wallenrod z powieści poetyckiej Adama Mickiewicza – zdobywa zaufanie Krzyżaków, zostaje mistrzem zakonu, aby zniszczyć wroga przez celowo błędne sposoby dowodzenia. Jego działania odnoszą skutek (sytuacja Krzyżaków znacznie się pogarsza), ale nie kończą się ostatecznym zwycięstwem – Wallenrod, przeciwko któremu zawiązany zostaje krzyżacki spisek, sam odbiera sobie życie.

Zwycięstwo destrukcyjne (okupione ogromnymi stratami), a nie twórcze

Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego – w gruncie rzeczy nie ma znaczenia, kto wygra nieuniknioną wojnę. Zwycięstwo – tak Trojańczyków, jak i Greków – to jedynie demonstracja własnej siły i pozbawionego sensu uporu, który przyniesie tylko przewidywane przez Kasandrę zniszczenia i cierpienia.

Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego – spotkanie Pankracego i Hrabiego Henryka dowodzi, że żaden z przywódców nie wierzy w sens walki. Hrabia chce zwycięstwa, by zyskać sławę, Pankracy – by udowodnić swoją siłę. Pokonanie arystokratów kończy się bezlitosnym mordem przegranych, ale Pankracy zaczyna zdawać sobie sprawę, że po destrukcyjnym zwycięstwie konieczne jest tworzenie nowego ładu. Ta świadomość przeraża go, dlatego umiera porażony wizją Chrystusa, który okazuje się jedynym zwycięzcą (w chwili śmierci wypowiada słowa: „Galilaee vicisti!” – „Galilejczyku, zwyciężyłeś!”).

Tango Sławomira Mrożka – podporządkowanie sobie siłą domowników przez Edka jest dla autora triumfem „chama” – zwycięstwem siły, braku inteligencji, destrukcyjnego niszczenia, które nie niesie ze sobą żadnego konstruktywnego programu.

Zwycięstwo zgodnie z zasadą „po trupach do celu”

Książę Niccola Machiavellego – w swoim renesansowym traktacie autor podkreśla, że władca powinien dążyć do zwycięstwa za wszelką cenę, dlatego może wykorzystywać w tym celu wszelkie środki, również nieetyczne (morderstwo, oszustwo, podstęp). Taką postawę nazwano zresztą od nazwiska pisarza makiawelizmem.

Granica Zofii Nałkowskiej – Zenon Ziembiewicz dla kariery politycznej rezygnuje z własnych przekonań, godzi się na wątpliwe moralnie kompromisy, ale dzięki temu zostaje prezydentem miasta. Kiedy pod jego rządami zostają krwawo stłumione zamieszki, zrzuca z siebie odpowiedzialność za ten czyn.

Zwycięstwo nie zawsze oznacza wygraną słusznych racji

Pieśń o Rolandzie – zwycięstwo odnosi ojczym Rolanda, Ganelon, który zdradza swoje wojska na rzecz wrogich Saracenów i tym samym sprowadza śmierć na cały oddział straży tylnej Karola Wielkiego. Ganelon dopuszcza się tego czynu, ponieważ zazdrości swemu pasierbowi szacunku i poważania na dworze Karola.

Apollo i Marsjasz Zbigniewa Herberta – walka Apollina z Marsjaszem od początku jest nieuczciwa, ponieważ „właściwy pojedynek (…) odbył się pod wieczór gdy jak już wiemy sędziowie przyznali zwycięstwo bogu”. Człowiek nie miał więc szans na pokonanie boskiego faworyta – Marsjasz musiał ponieść klęskę.

Bohaterowie pyszniący się fikcyjnym zwycięstwem

Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – autor, będący znakomitym gawędziarzem, nie dba o obiektywne przedstawianie faktów, ale nieustannie podkreśla swoją niezwykłą waleczność i heroiczne zwycięstwa w najtrudniejszych, wojennych bitwach.

Trylogia Henryka Sienkiewicza – postacią, która przypisuje sobie niezgodne z prawdą zasługi w kolejnych, odnoszonych przez Polaków zwycięstwach, jest Zagłoba. W gruncie rzeczy tchórzliwy i asekurancki, przedstawia siebie jako osobę waleczną, honorową i odgrywającą czołową rolę w historycznych walkach Rzeczpospolitej.

Zwyciężyć można również moralnie, nawet jeśli pozornie poniosło się klęskę:

Reduta Ordona Adama Mickiewicza – poemat opowiada (nie do końca w zgodzie z prawdą historyczną) o bohaterskiej obronie Warszawy we wrześniu 1831 r. Ordon, dowódca artylerii, wolał zginąć, wysadzając redutę, niż się poddać.

Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego
– Polacy ponoszą klęskę, ale dzięki heroicznej walce odnoszą moralne zwycięstwo – zyskują zbawienie i wieczną chwałę.

Apollo i Marsjasz Zbigniewa Herberta – chociaż Apollo pokonuje Marsjasza, zdaniem Herberta to właśnie człowiek – uczciwy, sprawiedliwy i wierzący w boską sprawiedliwość odnosi moralne zwycięstwo nad pysznym, małostkowym, mściwym i pozbawionym uczuć bogiem.

W Grażynie Adama Mickiewicza tytułowa bohaterka decyduje się sprzeciwić tchórzliwemu mężowi Litaworowi i staje na czele litewskich wojsk w przebraniu mężczyzny, podejmując z góry skazaną na klęskę walkę z Krzyżakami. Nie zwycięstwo jednak jest jej celem, ale obrona honoru. Dzięki nieoczekiwanej pomocy Litawora (w przebraniu czarnego rycerza) Litwini pokonują Krzyżaków, ale sama Grażyna heroicznie ginie na placu boju.

Podpowiedzi do wypracowania:

Niedawna (i trwająca właściwie cały czas) wojna w Iraku pokazała wyraźnie, jak względne jest zwycięstwo. Zwycięstwo to zresztą – jak często w historii, czego dowodzą przywołane przeze mnie przykłady literackie – okupione zostało ogromnymi stratami.

Dziś często dyskutuje się o tym, czy walka młodych ludzi w czasie powstania warszawskiego – z góry skazanego na klęskę – była potrzebna. A przecież powstańcy odnieśli nad wrogiem moralne zwycięstwo, które wzbudziło w milionach Polaków patriotyczne uczucia i wiarę w sens dalszej walki.

Słynne słowa

Być zwyciężonym i nie ulec to zwycięstwo, zwyciężyć i spocząć na laurach – to klęska.
(Józef Piłsudski)

Naprawdę umiemy żyć dopiero w klęsce. (…) Oby/ Nie zaskoczyło nas zwycięstwo.
(Adam Zagajewski)

Dla zwyciężonych jedyną nadzieją jest zbyć się nadziei.
(Wergiliusz)

Wszyscy pewni zwycięstwa, wołaj ze łzami: „Bóg jest z Napoleonem, Napoleon z nami!”
(Adam Mickiewicz)

Bój z mężnym oko w oko zawsze jest niebezpieczny, a podstęp, choć tchnie podłością, jednak ułatwia szlachetne i słodkie zwycięstwo.
(Adolf Dygasiński)

Śmierć? – Nieważne!
Życie? – Nieważne!
Ważne – zwyciężyć!
(Jan Brzechwa)

Zapamiętaj!
Warto zapamiętać określenie „radość z odzyskanego śmietnika”. Tak właśnie nazywano sytuację Polski po zakończonej I wojnie światowej. Zwycięstwo (i odzyskanie niepodległości) oznaczało jednocześnie koniec złudzeń o zgodnej Polsce, której problemy (polityczne, ekonomiczne, społeczne) objawiły się wówczas niezwykle wyraziście. Dowodzą tego utwory literackie, takie jak Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Pokolenie Marka Świdy Andrzeja Struga, Generał Barcz Juliusza Kadena-Bandrowskiego, Romans Teresy Hennert Zofii Nałkowskiej.

Nie zapomnij!
W Trenie Fortynbrasa Zbigniewa Herberta polski poeta zestawia racje dwóch Szekspirowskich bohaterów – pokonanego Hamleta i zwycięskiego Fortynbrasa. Wbrew tradycyjnym odczytaniom postaci z dramatu Szekspira Herbert pokazuje, że zwycięstwo Fortynbrasa było nieuniknione, konieczne i… dobre. Hamlet żył jedynie w świecie abstrakcji, był zbyt wrażliwy, aby poradzić sobie z codziennymi problemami. Fortynbras ceni konkret, zajmuje się przede wszystkim sprawami przyziemnymi, szuka sposobów, by zrealizować swoje pomysły. W tym sensie jego zwycięstwo ma charakter „twórczy”. Ale w takim stylu rządzenia kryje się również pułapka… terroru i władzy autorytarnej, którą Herbert dyskretnie sygnalizuje.

Ważne terminy i sformułowania:

„Veni, vidi, vici” (z łac. „przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem”) – słowa te miał wypowiedzieć Juliusz Cezar po błyskawicznym zwycięstwie nad Farnakesem II, władcą Pontu (47 r. p.n.e.). Wyrażenie to sparafrazował później Jan III Sobieski, który po zwycięstwie nad Turkami pod Wiedniem (1683) powiedział: „veni, vidi, Deus vicit” – „przybyłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył”.

„Vae victis!” (z łac. „biada zwyciężonym) – tak wykrzyknąć miał Brennus, król Galów. Zwrot został sparafrazowany przez Elizę Orzeszkową w jej opowiadaniu – „gloria victis” odwraca sens pierwotnego wyrażenia (łac. „chwała zwyciężonym”).

Wracać z tarczą – a więc jako zwycięzca – i wracać na tarczy – jako pokonany.

Zobacz:

Zwycięstwo – motyw literacki

Zwycięstwo – motyw

Zwycięstwo – jak o nim pisać?