Dokonaj analizy i interpretacji fragmentów hymnu Jana Kasprowicza pt. Dies irae. Wskaż cechy typowe dla liryki ekspresjonistycznej.
Jan Kasprowicz
Dies irae
Trąba dziwny dźwięk rozsieje,
ogień skrzepnie, blask ściemnieje,
w proch powrócą światów dzieje.
Z drzew wieczności spadną liście
na Sędziego straszne przyjście,
by świadectwo dać Psalmiście…
A ty, psalmisto Pański, nastrój harfę swoją
już na ostatni ton!
Grzech krwią czarną duszę plami…
Bez obrońcy staniem sami –
któż zlituje się nad nami?
Kyrie elejson!…
(…)
Przez Ciebie w proch nicości wracają Twe światy,
o Boże miłosierny, zmiłuj się nad nami!
Od Twego drzewa oderwany liść,
pędzi duch ludzki i naprzód, i wstecz,
niby garść kurzu, porwana cyklonem:
przed nim i za nim płomienisty miecz
iskrzy się ostrzem czerwonem;
przed nim i za nim wstają z swych cmentarzy
upiory wieków, naznaczone sromem
winy i grzechu,
i klną, i bluźnią, i płaczą,
jęczą i syczą, i dyszą
nieustającą rozpaczą,
od szaleńczego zamierają śmiechu
w ten Pańskich gniewów nieskończony dzień…
O Głowo, owinięta cierniową koroną,
Ty, co rozpierasz swej męki ogromem
pierś Konieczności!
(…)
Niechaj mnie sądzą,
niechaj mnie karzą –
tak, mnie, Adama, com na barki swoje
zabrał z Ogrodu to nadludzkie brzemię
przygniatającej winy
i wieki wieków pnę się z tym ciężarem
ku wiekuistej wyży,
i zbladłą nie śmiem odwrócić się twarzą
tam, ku tym zmrokom, co zaległy ziemię,
tam, ku piekielnej przełęczy,
na której siadła jasnowłosa Ewa
z padalcem grzechu u swych białych stóp…
Miliardy krzyży,
Opromienione okręgami tęczy,
Z padolnych Styksów powstają głębiny
W Pańskiego gniewu nieskończony dzień
(…)
Wyjaśnienie zadania
Wystąpienie tego typu tematu jest dość prawdopodobne. Musisz nie tylko udowodnić swoją umiejętność analizy i interpretacji, ale też wykazać się znajomością twórczości Kasprowicza, odnaleźć konteksty (np.: filozoficzne i teologiczne) i wskazać cechy ekspresjonistyczne. Niewątpliwie Twoją pracę wzbogaci powołanie się na inne teksty ekspresjonistyczne (np. Stanisława Przybyszewskiego) i odniesienie się do romantycznego prometeizmu.
Warianty wstępu
Wariant 1
Najprościej naturalnie zacząć od wyjaśnienia terminu ekspresjonizm.
Ekspresjonizm to kierunek w sztuce, który wystąpił w Niemczech około roku 1910. Istota metody ekspresjonistycznej polega na przekazywaniu wewnętrznych treści psychiki ludzkiej, dążeniu do spotęgowania indywidualnych cech przedstawionego przedmiotu, operowaniu dysonansem i kontrastem wewnętrznym. Dla ekspresjonisty tylko to, co zdolne jest wywołać żywiołową reakcję, przyspiesza obieg krwi, wstrząsa i przejmuje, ma w dziele sztuki istotną wartość. Zadaniem ekspresjonizmu było przede wszystkim oddziaływanie na odbiorcę i jego emocje. Poetyka krzyku spowodowała łamanie wszelkich rygorów wersyfikacyjnych i składniowych, wprowadzenie różnorakich środków wyrazu, operowanie kontrastem (na przykład zestawienie wulgarności z patosem).
Wariant 2
Dokonaj analizy i interpretacji tytułu. Dies irae to po łacinie dzień gniewu. Tak określa się zapowiedziany przez św. Jana w Apokalipsie dzień Sądu Ostatecznego. Porównaj pierwsze wersy wiersza Kasprowicza („Trąba dziwny dźwięk rozsieje, ogień skrzepnie, blask ściemnieje”) i fragment rozdziału ósmego Apokalipsy… („I pierwszy zatrąbił. A powstał grad i ogień – pomieszane z krwią, i spadły na ziemię. I drugi anioł zatrąbił: i jakby wielka góra płonąca ogniem została w morze rzucona”). Kasprowicz przytacza tu słowa znanej kolędy Franciszka Karpińskiego, co niewątpliwie wpływa na podkreślenie nastroju strachu i grozy. Krzepnięcie ognia i ściemnianie blasku wiąże się w kolędzie z ważnym wydarzeniem – przyjściem Jezusa. Te zjawiska przyrody pojawiają się w związku z drugim przyjściem Boga na świat, tym razem jest to dzień sądu.
Wariant 3
Możesz też krótko (nawet bardzo krótko) scharakteryzować twórczość Kasprowicza. Nie chodzi naturalnie o długi wywód w formie referatu, ale podkreślenie, że jest to poeta wszechstronny, którego twórczość dzieli się na pewne etapy. Zadziwiające jest, że Kasprowicz popada ze skrajności w skrajność, np.: z katastrofizmu i prometeizmu przechodzi do etapu franciszkańskiego. Należy podkreślić, że ekspresjonizm Hymnów wyprzedza dokonania liryki ekspresjonistycznej w Niemczech. Kasprowicz był więc niejako prekursorem tego kierunku.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Wyodrębnij z tekstu podstawowe elementy świata przedstawionego:
- Zjawiska atmosferyczne i natura – cała ziemia przekształca się, tworzą się obrazy pełne grozy i potworności. Najpierw „ogień skrzepnie, blask ściemnieje”, potem wiatr tworzy z mgieł „potworne kształty”, niebo się wali, dominuje czerń chmur, znika roślinność, trupy brną w błocie, biją pioruny, pojawiają się odrażające „żmij skłębiony płód: czarne pijawki, zielone jaszczury wiją się naprzód wpław i oplatają kręgami śliskiemi”.
- Krajobraz śmierci – ten tworzą krzyże, groby i trupy. Otwierają się groby, z których wychodzą trupy („za nim wstają z swych cmentarzy upiory wieków, naznaczone sromem winy i grzechu”), a potem rzesze żywych i umarłych ciągną na sąd Boży („Z wyciem hyjen, z rykiem lwów, łkając, jęcząc, grożąc, klnąc, pędzi tuman ludzkich żądz…”). Kasprowicz przy okazji pokazuje obrazy chorób, kalectwa, rozkładu i brudu.
- Kolory – służą przede wszystkim wzmocnieniu siły trwogi i grozy. Zwróć uwagę na czerwień, kolor krwi i pożarów („Grzech krwią czarną duszę plami…”; „pożarach spokojnego słońca, płomienisty miecz iskrzy się ostrzem czerwonem”; „czerwonych rzekach”; „rdzawą kałużą, krew świeża płynie, tłumy w krwawej brodzą fali”!). Opisane wcześniej obrazy śmierci mają budzić wstręt i obrzydzenie („ludzkie głowy, świecące trupim tłuszczem zżółkłych, łysych czół, o szczękach otulonych kłębem czarnych bród”).
Tu, paradoksalnie, ekspresjonizm jest „naturalistyczny”.
- Kierunek horyzontalny – w którym brak hierarchizacji. Oznacza to, że wszyscy są przed Bogiem równi.
- Dwa obrazy Boga – ukazane są na zasadzie opozycji. Głowa owinięta cierniową koroną to symbol Chrystusa, który wciąż cierpi. Chrystus umarł, by odkupić grzechy świata, jednak ludzkość grzeszy w dalszym ciągu. Chrystus jest przede wszystkim symbolem miłości i miłosierdzia. „Drugi” Bóg przypomina raczej Boga starotestamentowego. To ten, który zsyła na ludzi potop, plagi egipskie, daje dziesięć przykazań. Teraz sądzi, nie ma litości i pobłażliwości dla grzeszników.
- Jasnowłosa Ewa – kreowana jest tutaj na pramatkę, matkę nieba i ziemi, ale również jest wcieleniem żądzy, grzechu i uosobieniem erotyzmu. W wierszu mamy obraz Ewy siedzącej z wężem u stóp. Jest ośrodkiem miłości i śmierci, bo wąż tuli się do jej łona. Scena ta symbolizuje najprawdopodobniej grzech pierworodny – człowiek rodzi się naznaczony grzechem.
Podkreśl znaczenie najważniejszych środków stylistycznych:
- wyliczenia („wstają z swych cmentarzy upiory wieków, naznaczone sromem winy i grzechu, i klną, i bluźnią, i płaczą, jęczą i syczą, i dyszą nieustającą rozpaczą, od szaleńczego zamierają śmiechu”; „Z wyciem hyjen, z rykiem lwów, z psów szczekaniem, z rżeniem koni, które cugli nie zaznały, łkając, jęcząc, grożąc, klnąc, poszarpane miecąc skargi, pędzi tuman ludzkich żądz”).
- hiperbole („miliardy krzyży”, „las krzyży”)
- epitety („pokrzywione, czarne palce nóg, pokryte siecią fioletowych żył”, „przestwór ślepy i głuchy”)
- refreniczność: „Kyrie elejson!”
- symbole np.: „szatańskim chichotem płoną świeże, niezwiędłe róże grzechu i winy!”
Wariant 2
Zwróć uwagę na nastrój tego hymnu, na sposób ukazywania świata.
Pierwszym podmiotem lirycznym jest Psalmista Pański.
To on roztacza przed czytelnikiem wizję zagłady świata. Pokazuje rozkład natury, wspomina proroków Starego Testamentu, Enocha i Eliasza, upadek archanioła Michała, Ewę. Tak zmieniają się jego uczucia:
- „A On, / potężne Łono przepotężnych łon,/ Jasność jasności,/ Zmrok zmroków”
- „Czym jestem wobec Ciebie, ja, com z rajskich włości/ zabrał z sobą, wygnaniec, tę łamiącą winę/ i teraz ginę.”
- „Stopę swoją złożyłeś na pokoleń grzbiecie/ i sądzisz! Kyrie elejson! Płaczów i jęków słuchasz nie słyszącym uchem/ i sądzisz! Kyrie elejson!”
- „Ojcze rozpusty!”
- „O źródło zdrady! Przyczyno grzechu/ i zemsty, i rozpaczy szaleńczego śmiechu!”
- „Z nim razem płacz, kamienny, lodowaty Boże!”
- „Przede mną przepaść, zrodzona przez winę,/ przez grzech Twój, Boże!…”
Zwróć uwagę, iż emocje podmiotu lirycznego zmieniają się. Z pewnością jest to ktoś, kto widzi nie tylko grzeszną ludzkość, ale również jej cierpienie. W imieniu ludzkości prosi więc Boga o litość. Na początku tekstu jest pełen pokory i przyjmuje błagalny ton. Jednak wkrótce podejmuje spór z Bogiem, który jest bezlitosnym Sędzią.
Człowiek ten (Adam?) niejako oskarża Go o stworzenie świata, w którym jest miejsce na zło, krzywdę, ból i cierpienie. Bóg jest więc odpowiedzialny za grzech i upadek człowieka. Podmiot liryczny podejmuje spór natury filozoficznej i teologicznej. Występuje w obronie ludzi i dla nich popada w pychę, kłóci się z Bogiem i bluźni.
Taką postawę nazywa się prometejską. Przypomnij sobie teksty romantyczne (np.: Dziady cz. III), które podejmowały ten sam problem. Bohaterowie romantyczni występowali jednak w obronie narodu polskiego, podmiot liryczny Dies irae mówi w obronie ludzkości. Oczywiście, musisz też odnieść się do języka, którym posługuje się podmiot liryczny (np.: wykrzyknienia, wielokropki, pytania retoryczne, dobór środków stylistycznych – to mieści się w poetyce krzyku).
Drugim podmiotem lirycznym jest chór.
- „Bez obrońcy staniem sami –/ któż zlituje się nad nami?/ Kyrie elejson!…/ O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną!/ Kyrie elejson!”
- „Kyrie elejson!/ Straszny przed nami otworzyłeś grób…”
- „O Boże miłosierny, zmiłuj się nad nami!”
Chór przede wszystkim błaga Boga o wspaniałomyślność, szuka ratunku dla ginącej ludzkości, stara się wyprosić u Boga łaski i litość. Warto dodać, że chór „współpracuje” z Psalmistą Pańskim, odnosi się do jego słów i komentuje je.
Wariant 3
Zwróć szczególną uwagę na postać Adama, który w odróżnieniu od pięknej Ewy współczuje ludziom. Więcej, sam czuje się jednym z tych, którzy zostali skrzywdzeni przez Boga.
Niechaj mnie sądzą,
niechaj mnie karzą –
tak, mnie, Adama, com na barki swoje
zabrał z Ogrodu to nadludzkie brzemię
przygniatającej winy
i wieki wieków pnę się z tym ciężarem
ku wiekuistej wyży.
Z całą pewnością mamy tu do czynienia z wielogłosowością, która podkreśla nastrój i charakter utworu. Jednocześnie należy dodać, że głosy te są często rozmyte i trudno określić, kto wypowiada dane kwestie.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Dokonaj podsumowania. Jeszcze raz podkreśl znaczenie koloru i krajobrazu w obrazowaniu ekspresjonistycznym. Odnieś się do roli środków stylistycznych i podstawowych założeń ekspresjonizmu. Pokaż nowatorstwo tego tekstu (np.: wybór gatunku literackiego). Spróbuj poszukać innych tekstów ekspresjonistycznych i pokazać je na zasadzie kontekstu i pewnej mody w Młodej Polsce. Pomocne mogą być teksty np. Przybyszewskiego.
Wariant 2
Jeżeli tego nie zrobiłeś we wstępie, teraz możesz skupić się na ekspresjonizmie. Podkreśl cechy poezji ekspresjonistycznej. Skup się na takich słowach i wyrażeniach jak: poetyka krzyku, przekazywanie wewnętrznych treści psychiki ludzkiej, operowanie kontrastem. Posłuż się takimi hasłami, jak: hymniczność, kosmiczność, katastrofizm, motywy mitologiczno-kosmiczne.
Wariant 3
Jeżeli skoncentrowałeś się na ukazaniu podmiotów lirycznych, możesz kontynuować te rozważania. Dodaj, że tekst Kasprowicza różni się od wizji św. Jana. Kasprowiczowski Psalmista nie mówi o ludziach zbawionych, a tym samym nie daje nadziei. Jego wizja jest więc bardzo konsekwentna: koszmarna, przerażająca i makabryczna.
Za to dostałbyś punkty
- znajomość terminu hymn; wskazanie wyznaczników tego gatunku
- znajomość terminu katastrofizm; wskazanie elementów katastroficznych w utworze
- interpretację tytułu
- wymienienie wyznaczników ekspresjonizmu
- odniesienie do innych tekstów ekspresjonistycznych
- odnalezienie symboli
- przywołanie tradycji romantycznej
Konteksty
Wielkie katastrofy były częstym tematem literackim. Zwróć uwagę na następujące dzieła:
- Stary Testament – w Księdze Rodzaju pojawia się opis potopu, wielkiej katastrofy, która była karą zesłaną przez Boga za grzechy ludzi.
- Nowy Testament – w Apokalipsie św. Jana została ukazana wizja końca świata i Sądu Ostatecznego.
- Nie-Boską komedię Zygmunta Krasińskiego – tu mamy do czynienia z apokaliptycznym obrazem rewolucji.
- Ten czas, Pokolenie II i inne wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – apokalipsą i kresem świata jest II wojna światowa.
- U wrót doliny Zbigniewa Herberta – relacja z dnia końca świata, w którym człowiek traci prawo do indywidualności, uczuć. Podział wszystkich ludzi jest tylko jeden: na zgrzytających zębami i śpiewających psalmy.
Zapamiętaj
Ekspresjonizm był buntem przeciw naturalizmowi i bierności dekadenckiej, chętnie posługiwał się symbolem i alegorią. W literaturze polskiej najsilniejsze wpływy zauważyć można w twórczości poetów poznańskiego Zdroju w latach 20. Jednak pewne elementy ekspresjonistyczne wystąpiły już w okresie Młodej Polski. Widać to w tekstach Jana Kasprowicza, Tadeusza Micińskiego, Stanisława Przybyszewskiego, Marii Komornickiej.
Uwaga!
Poeta nawiązuje do tradycji pieśni kościelnych, m.in. średniowiecznej hymniki chrześcijańskiej (zauważa się podobieństwo Dies irae i sekwencji przypisywanej Tomaszowi z Celano, franciszkaninowi, przyjacielowi i pierwszego biografa św. Franciszka z Asyżu. Jego popularna w wiekach średnich sekwencja pt. Dies irae od XIII wieku włączona została do obrzędu mszy żałobnej. Hymn jest pełną dramatyzmu poetycką wizją Sądu Ostatecznego, którego przeczuwana bliskość napawa człowieka lękiem przed wiecznym potępieniem. Dzień Sądu Ostatecznego, przewidziany w Apokalipsie św. Jana, wiąże się z pewną tajemnicą, czymś nieznanym i nieoczekiwanym. Możesz też napisać, iż motyw ten jest dość często i chętnie wykorzystywany przez twórców różnych epok.
Tekst źródłowy
Dies irae należy do cyklu hymnów Jana Kasprowicza (1898 – 1901). Powstały dwie serie hymnów: Ginącemu światu i Salve Regina. Wspomniany utwór należy, oczywiście, do pierwszej z nich, która ma charakter buntowniczy i obrazoburczy; cykl drugi to swego rodzaju palinodia, czyli odwołanie zaprezentowanych poglądów.
Zobacz:
Poczucie zagrożenia wartości we współczesnym świecie i katastrofizm w Dies irae Jana Kasprowicza.
Jan Kasprowicz – ewolucja postawy światopoglądowej i artystycznej
