Sens i rola natury w literaturze. Na przykładzie wybranych dwóch epok wskaż, jak różnie pojmowali temat przyrody twórcy.

Komentarz

Temat pozornie łatwy, nie wychodzi poza kanon lektur szkolnych. Czytajmy jednak uważnie polecenie! Uwaga, nie wystarczy wymienić i omówić utworów, trzeba samodzielnie wyciągać wnioski, wskazywać podobieństwa i różnice między literaturą obu epok, umieć pokazywać funkcje przyrody w utworach.

Natura jest istotnym motywem literatury właściwie wszystkich epok. Wybierając dwie epoki zgodnie z zaleceniem tematu, warto zatem przemyśleć swą decyzję. Można na przykład skonfrontować antyczne wizje Arkadii z opisem współczesnego świata. Można też zestawić dwie epoki następujące po sobie – z reguły stanowiące dobry punkt wyjścia do obszernych porównań. Przyjrzyjmy się takiemu zestawieniu na przykładzie romantyzmu i oświecenia:

Różnice w sposobie przedstawiania przyrody są oczywiste – romantycy otwarcie przeciwstawiali się przecież twórcom oświecenia. Nie chodzi jednak tylko o bunt wobec poprzedniej epoki – romantycy postawili sobie za cel wyjście od utartych – i istniejących od wieków – schematów i konwencji pisania o naturze.

W utworach oświeceniowych najważniejszą rolę odgrywała sielanka gatunek ten ma swe źródła w starożytności – wyrasta z tzw. poezji arkadyjskiej, w której przyroda stanowiła jedynie tło codziennych wydarzeń z życia zwykłych ludzi (pasterzy, rybaków, rolników).


Jaka jest przyroda w utworach oświeceniowych i romantycznych?

Spokojna, harmonijna – i kapryśna

Do Justyny. Tęskność na wiosnę Franciszka Karpińskiego:

  • W tekście mowa o niespełnionym uczuciu, ale nie ma rozpaczy – są za to spokój i łagodność, podkreślane przez arkadyjski obraz przyrody;
  • natura obserwowana w chwili budzącej się wiosny sprawia wrażenie harmonijnej, pięknej i pozbawionej wszelkiego niepokoju.

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza:

  • harmonia przyrody polega na tym, że w soplicowskiej rzeczywistości wszystko ma swoje miejsce i czas – pora słoneczna poprzedza burzę, a cisza – wichurę;
  • każde z tych zjawisk jest naturalną częścią zmiennej przyrody – i nie zakłóca ogólnego poczucia ładu w świecie.

Ballady i romanse Adama Mickiewicza:

  • natura nie jest w nich ani łagodna, ani miła;
  • przyrodę zamieszkują duchy kapryśne, mściwe i złośliwe, które najpierw człowieka zwodzą, by potem zakpić sobie z niego i na koniec wymierzyć mu niezwykle surową karę niewspółmierną do przewinienia (Świtezianka).

Sonety krymskie Adama Mickiewicza:

  • przyroda nie ma nic z sielankowego spokoju – jest dzika i nieokiełznana;
  • człowiek jest zachwycony naturą (słynne „Aa!!”, które wypowiada Pielgrzym), ale też nią przerażony (np. w Burzy).

Natura zwyczajna – i zadziwiająca, należąca do codziennego otoczenia i pełniąca rolę sacrum

Do Justyny. Tęskność na wiosnę Franciszka Karpińskiego:

  • mówiąc o przyrodzie, Karpiński opisuje zjawiska zwyczajne, powszechne, oczywiste (wschód słońca, wyrastające zboże, śpiew słowika w sadzie, rosnące kwiaty); jest to więc przyroda pokazana w konwencji sentymentalnej;
  • jedynym zakłóceniem okazuje się „powódź”, którą określa się jednak jako „onegdajszą” – dzięki temu ład w świecie nie zostaje zakłócony.

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza:

  • Mickiewicz również opisuje przyrodę zwykłą, ale jest to zwyczajność;
  • autor tworzy przecież bogaty „katalog” gatunków, odmian, barw i kształtów, dając dowód, że jest zafascynowany bogactwem natury i nie chce poprzestawać na opisie tego, co powszechne i oczywiste.

Sonety krymskie Adama Mickiewicza:

  • natura ma tutaj charakter wyjątkowy, niezwykły, zadziwiający;
  • przede wszystkim dlatego, że należy do obcego świata Orientu – ale też dlatego, że ogrywa rolę sacrum.

Ballady i romanse Adama Mickiewicza:

  • przyroda jest miejscem zetknięcia dwu światów: realnego i metafizycznego, rzeczywistego i fantastycznego;
  • człowiek może dotknąć natury, ale musi mieć świadomość, że kryje się za nią coś więcej (kamień okazuje się skutkiem zemsty przyrody, jezioro to miejsce wiecznych cierpień młodzieńca itp.);
  • sam narrator jest więc przyrodą nieustannie zaskoczony – i czuje się wobec niej bezradny („A kto dziewczyna – ja nie wiem” – mówi w Świteziance).


Jaką rolę pełni przyroda?

Jest tłem wydarzeń

  • w Laurze i Filonie Karpińskiego natura (bór i „umówiony jawor”) to jedynie tło i niemy świadek spotkania kochanków;
  • w wierszu Do Justyny… przyroda również pełni rolę tła – tym razem jednak stanowi ono kontrast wobec nieskłonnej do miłości adresatki wiersza (wszystko budzi się z wiosną do życia, a uczucie Laury „obudzić się” nie chce);
  • specyficznym tłem jest również natura w Panu Tadeuszu, ponieważ przyroda w pewnym sensie komentuje określone wydarzenia (np. po zajeździe na Soplicowo wschodzące słońce „krwawo się czerwieni”).

Jest niemal równoprawnym bohaterem:

  • w Panu Tadeuszu przyroda wielokrotnie przestaje być jedynie dekoracją dla wydarzeń – dzięki barwnemu opisowi ogród, w którym Hrabia ma ujrzeć Zosię, wręcz tętni życiem i sam w sobie staje się równie ważny jak spotkanie bohaterów;
  • istotną rolę odgrywa również w Panu Tadeuszu burza, która wpływa na wydarzenia – nie pozwala Moskalom na dotarcie do Soplicowa;
  • w Balladach i romansach przyroda nieustannie ingeruje w życie ludzi: zastawia na nich pułapki, wymierza kary itp. – kieruje się „własnym” kodeksem sprawiedliwości, który trudno zrozumieć ludziom (np. kary niewspółmierne do popełnionych czynów).

Przyroda odzwierciedla uczucia bohaterów

  • w Sonetach krymskich Pielgrzym obserwuje przyrodę, by odnaleźć w niej siebie – natura okazuje się więc dla niego zwierciadłem duszy.


W jaki sposób pisano o przyrodzie?

W utworach oświeceniowych (np. Franciszka Karpińskiego), pisano o naturze językiem prostym, pozbawionym metafor – nie znajdziemy więc tutaj oryginalnych środków artystycznych (nawet apostrofa do wiosny: „Wróć mi urodzaj ukochany” w wierszu Do Justyny jest tylko powtórzeniem często wykorzystywanego przez poetów chwytu).

W Panu Tadeuszu

  • Mickiewicz bardzo często stosuje animizacje i personifikacje – rośliny i zwierzęta zachowują się jak ludzie: jeden z „bohaterów” jest ciekawski, inny stary i zmęczony, jeszcze inny arogancki i nieokrzesany albo dumny z samego siebie (np. słońce niemrawo wschodzi, gdyż „po drodze drzemie”);
  • dzięki plastycznym opisom i oryginalności języka oraz wyobraźni poetyckiej przyroda tworzy w utworach romantycznych własny mikroświat, który fascynuje i zadziwia;

W Sonetach krymskich

  • bardzo często przyroda opisywana jest za pomocą hiperboli – natura robi więc wrażenie wielkiej, nieogarniętej, wręcz monumentalnej;
  • autor wykorzystuje niekonwencjonalne środki poetyckie, takie jak oksymorony, paradoksy, paralelizmy i personifikacje po to, aby oddać niezwykłość przyrodniczego świata, który chce opisać.

Zauważ!
W Sonetach krymskich Pielgrzym zwraca się ku przyrodzie, ponieważ szuka w niej nieskończoności – i metafizyki. Widać to m.in. w sonecie Czatyrdah, który dowodzi, że człowiek może się tylko ukorzyć przed skrywaną przez przyrodę Tajemnicą i wsłuchać w przedziwny głos, którym „Bóg mówi do przyrodzenia”.

W wypracowaniu przywołaj terminy

  • Metafora – czyli przenośnia, nazywana też skróconym porównaniem. Powstaje bowiem przez skojarzenie jednego zjawiska – z innym (przenoś­ne określenie słońca to np. „świetlista kula”).
  • Hiperbola – to rodzaj przenośni opartej na zasadzie przesady (np. „umieram z głodu”).
  • Animizacja – to środek polegający na ożywieniu przedmiotów lub zjawisk przyrody (np. „chmury ruszają się”).
  • Personifikacja – to nadawanie przyrodzie (lub przedmiotom) cech ludzkich (np. „słońce drzemie”).
  • Oksymoron – to rodzaj epitetu, który określa cechę przeciwstawną do opisywanego przedmiotu lub osoby (np. „żywy trup”).
  • Paradoks – podobnie jak oksymoron polega na zestawieniu przeciwstawnych, sprzecznych z natury wyrazów (ale nie przybiera formy epitetu, np. „Umarłem i żyję wciąż”).
  • Paralelizm – to zabieg oparty na analogii (np. konstrukcji składniowej).

 

Sielanki Wergiliusza i Teokryta
– najsłynniejszych sielankopisarzy – opowiadały o pogodnych wydarzeniach z życia bohaterów, którym towarzyszyły czyste, doskonałe, pełne spokoju uczucia – oraz czysta, doskonała, pełna spokoju przyroda. Tego rodzaju harmonia z przyrodą znalazła swe odbicie w sielankach nowożytnych, m.in. Jana Kochanowskiego (Pieśń świętojańska o sobótce), Szymona Szymonowica czy Szymona Zimorowica.

 

PODPOWIEDZI DO WYPRACOWAŃ

Trudno nie zauważyć, że oświeceniowy i romantyczny sposób pisania o przyrodzie dzieli przepaść. Konwencja zderza się z poetycką oryginalnością, schematyzm – z wizją przepełnioną indywidualizmem, papierowość – z poruszającą wyobraźnię plastycznością…

„Sławianie, my lubim sielanki” – twierdził jeden z bohaterów III części „Dziadów”. Zdanie to było wyraźną złośliwością wobec oświeceniowych sielanek, czyli m.in. pisania o przyrodzie w konwencji sentymentalnej. Trudno nie zauważyć, że oświeceniowy i romantyczny sposób pisania o przyrodzie pokazuje nie tylko dwa style i dwie konwencje, ale również – dwa sposoby myślenia o literaturze. „Sielankowość” można przecież rozumieć jako metaforę utworów „lekkich, łatwych i przyjemnych”, nieskomplikowanych, pokazujących upiększony świat. Z kolei romantyczny sposób pisania o naturze – pełen wyszukanych środków artystycznych – można rozumieć jako określone podejście do literatury, która ceni oryginalność, łamie konwencje, burzy czytelnicze przyzwyczajenia i szuka tego, co niebanalne, nieznane i tajemnicze.

Zobacz:

Natura – motyw literacki

Natura – jak o niej pisać?

Natura – motyw (według chronologii epok)