Sens i rola natury w literaturze. Na przykładzie wybranych dwóch epok wskaż, jak różnie pojmowali temat przyrody twórcy.
Komentarz
Temat pozornie łatwy, nie wychodzi poza kanon lektur szkolnych. Czytajmy jednak uważnie polecenie! Uwaga, nie wystarczy wymienić i omówić utworów, trzeba samodzielnie wyciągać wnioski, wskazywać podobieństwa i różnice między literaturą obu epok, umieć pokazywać funkcje przyrody w utworach.
Natura jest istotnym motywem literatury właściwie wszystkich epok. Wybierając dwie epoki zgodnie z zaleceniem tematu, warto zatem przemyśleć swą decyzję. Można na przykład skonfrontować antyczne wizje Arkadii z opisem współczesnego świata. Można też zestawić dwie epoki następujące po sobie – z reguły stanowiące dobry punkt wyjścia do obszernych porównań. Przyjrzyjmy się takiemu zestawieniu na przykładzie romantyzmu i oświecenia:
Różnice w sposobie przedstawiania przyrody są oczywiste – romantycy otwarcie przeciwstawiali się przecież twórcom oświecenia. Nie chodzi jednak tylko o bunt wobec poprzedniej epoki – romantycy postawili sobie za cel wyjście od utartych – i istniejących od wieków – schematów i konwencji pisania o naturze.
W utworach oświeceniowych najważniejszą rolę odgrywała sielanka gatunek ten ma swe źródła w starożytności – wyrasta z tzw. poezji arkadyjskiej, w której przyroda stanowiła jedynie tło codziennych wydarzeń z życia zwykłych ludzi (pasterzy, rybaków, rolników).
Jaka jest przyroda w utworach oświeceniowych i romantycznych?
Spokojna, harmonijna – i kapryśna
Do Justyny. Tęskność na wiosnę Franciszka Karpińskiego:
- W tekście mowa o niespełnionym uczuciu, ale nie ma rozpaczy – są za to spokój i łagodność, podkreślane przez arkadyjski obraz przyrody;
- natura obserwowana w chwili budzącej się wiosny sprawia wrażenie harmonijnej, pięknej i pozbawionej wszelkiego niepokoju.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza:
- harmonia przyrody polega na tym, że w soplicowskiej rzeczywistości wszystko ma swoje miejsce i czas – pora słoneczna poprzedza burzę, a cisza – wichurę;
- każde z tych zjawisk jest naturalną częścią zmiennej przyrody – i nie zakłóca ogólnego poczucia ładu w świecie.
Ballady i romanse Adama Mickiewicza:
- natura nie jest w nich ani łagodna, ani miła;
- przyrodę zamieszkują duchy kapryśne, mściwe i złośliwe, które najpierw człowieka zwodzą, by potem zakpić sobie z niego i na koniec wymierzyć mu niezwykle surową karę niewspółmierną do przewinienia (Świtezianka).
Sonety krymskie Adama Mickiewicza:
- przyroda nie ma nic z sielankowego spokoju – jest dzika i nieokiełznana;
- człowiek jest zachwycony naturą (słynne „Aa!!”, które wypowiada Pielgrzym), ale też nią przerażony (np. w Burzy).
Natura zwyczajna – i zadziwiająca, należąca do codziennego otoczenia i pełniąca rolę sacrum
Do Justyny. Tęskność na wiosnę Franciszka Karpińskiego:
- mówiąc o przyrodzie, Karpiński opisuje zjawiska zwyczajne, powszechne, oczywiste (wschód słońca, wyrastające zboże, śpiew słowika w sadzie, rosnące kwiaty); jest to więc przyroda pokazana w konwencji sentymentalnej;
- jedynym zakłóceniem okazuje się „powódź”, którą określa się jednak jako „onegdajszą” – dzięki temu ład w świecie nie zostaje zakłócony.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza:
- Mickiewicz również opisuje przyrodę zwykłą, ale jest to zwyczajność;
- autor tworzy przecież bogaty „katalog” gatunków, odmian, barw i kształtów, dając dowód, że jest zafascynowany bogactwem natury i nie chce poprzestawać na opisie tego, co powszechne i oczywiste.
Sonety krymskie Adama Mickiewicza:
- natura ma tutaj charakter wyjątkowy, niezwykły, zadziwiający;
- przede wszystkim dlatego, że należy do obcego świata Orientu – ale też dlatego, że ogrywa rolę sacrum.
Ballady i romanse Adama Mickiewicza:
- przyroda jest miejscem zetknięcia dwu światów: realnego i metafizycznego, rzeczywistego i fantastycznego;
- człowiek może dotknąć natury, ale musi mieć świadomość, że kryje się za nią coś więcej (kamień okazuje się skutkiem zemsty przyrody, jezioro to miejsce wiecznych cierpień młodzieńca itp.);
- sam narrator jest więc przyrodą nieustannie zaskoczony – i czuje się wobec niej bezradny („A kto dziewczyna – ja nie wiem” – mówi w Świteziance).
Jaką rolę pełni przyroda?
Jest tłem wydarzeń
- w Laurze i Filonie Karpińskiego natura (bór i „umówiony jawor”) to jedynie tło i niemy świadek spotkania kochanków;
- w wierszu Do Justyny… przyroda również pełni rolę tła – tym razem jednak stanowi ono kontrast wobec nieskłonnej do miłości adresatki wiersza (wszystko budzi się z wiosną do życia, a uczucie Laury „obudzić się” nie chce);
- specyficznym tłem jest również natura w Panu Tadeuszu, ponieważ przyroda w pewnym sensie komentuje określone wydarzenia (np. po zajeździe na Soplicowo wschodzące słońce „krwawo się czerwieni”).
Jest niemal równoprawnym bohaterem:
- w Panu Tadeuszu przyroda wielokrotnie przestaje być jedynie dekoracją dla wydarzeń – dzięki barwnemu opisowi ogród, w którym Hrabia ma ujrzeć Zosię, wręcz tętni życiem i sam w sobie staje się równie ważny jak spotkanie bohaterów;
- istotną rolę odgrywa również w Panu Tadeuszu burza, która wpływa na wydarzenia – nie pozwala Moskalom na dotarcie do Soplicowa;
- w Balladach i romansach przyroda nieustannie ingeruje w życie ludzi: zastawia na nich pułapki, wymierza kary itp. – kieruje się „własnym” kodeksem sprawiedliwości, który trudno zrozumieć ludziom (np. kary niewspółmierne do popełnionych czynów).
Przyroda odzwierciedla uczucia bohaterów
- w Sonetach krymskich Pielgrzym obserwuje przyrodę, by odnaleźć w niej siebie – natura okazuje się więc dla niego zwierciadłem duszy.
W jaki sposób pisano o przyrodzie?
W utworach oświeceniowych (np. Franciszka Karpińskiego), pisano o naturze językiem prostym, pozbawionym metafor – nie znajdziemy więc tutaj oryginalnych środków artystycznych (nawet apostrofa do wiosny: „Wróć mi urodzaj ukochany” w wierszu Do Justyny jest tylko powtórzeniem często wykorzystywanego przez poetów chwytu).
W Panu Tadeuszu
- Mickiewicz bardzo często stosuje animizacje i personifikacje – rośliny i zwierzęta zachowują się jak ludzie: jeden z „bohaterów” jest ciekawski, inny stary i zmęczony, jeszcze inny arogancki i nieokrzesany albo dumny z samego siebie (np. słońce niemrawo wschodzi, gdyż „po drodze drzemie”);
- dzięki plastycznym opisom i oryginalności języka oraz wyobraźni poetyckiej przyroda tworzy w utworach romantycznych własny mikroświat, który fascynuje i zadziwia;
W Sonetach krymskich
- bardzo często przyroda opisywana jest za pomocą hiperboli – natura robi więc wrażenie wielkiej, nieogarniętej, wręcz monumentalnej;
- autor wykorzystuje niekonwencjonalne środki poetyckie, takie jak oksymorony, paradoksy, paralelizmy i personifikacje po to, aby oddać niezwykłość przyrodniczego świata, który chce opisać.
Zauważ!
W Sonetach krymskich Pielgrzym zwraca się ku przyrodzie, ponieważ szuka w niej nieskończoności – i metafizyki. Widać to m.in. w sonecie Czatyrdah, który dowodzi, że człowiek może się tylko ukorzyć przed skrywaną przez przyrodę Tajemnicą i wsłuchać w przedziwny głos, którym „Bóg mówi do przyrodzenia”.
W wypracowaniu przywołaj terminy
- Metafora – czyli przenośnia, nazywana też skróconym porównaniem. Powstaje bowiem przez skojarzenie jednego zjawiska – z innym (przenośne określenie słońca to np. „świetlista kula”).
- Hiperbola – to rodzaj przenośni opartej na zasadzie przesady (np. „umieram z głodu”).
- Animizacja – to środek polegający na ożywieniu przedmiotów lub zjawisk przyrody (np. „chmury ruszają się”).
- Personifikacja – to nadawanie przyrodzie (lub przedmiotom) cech ludzkich (np. „słońce drzemie”).
- Oksymoron – to rodzaj epitetu, który określa cechę przeciwstawną do opisywanego przedmiotu lub osoby (np. „żywy trup”).
- Paradoks – podobnie jak oksymoron polega na zestawieniu przeciwstawnych, sprzecznych z natury wyrazów (ale nie przybiera formy epitetu, np. „Umarłem i żyję wciąż”).
- Paralelizm – to zabieg oparty na analogii (np. konstrukcji składniowej).
Sielanki Wergiliusza i Teokryta
– najsłynniejszych sielankopisarzy – opowiadały o pogodnych wydarzeniach z życia bohaterów, którym towarzyszyły czyste, doskonałe, pełne spokoju uczucia – oraz czysta, doskonała, pełna spokoju przyroda. Tego rodzaju harmonia z przyrodą znalazła swe odbicie w sielankach nowożytnych, m.in. Jana Kochanowskiego (Pieśń świętojańska o sobótce), Szymona Szymonowica czy Szymona Zimorowica.
PODPOWIEDZI DO WYPRACOWAŃ
Trudno nie zauważyć, że oświeceniowy i romantyczny sposób pisania o przyrodzie dzieli przepaść. Konwencja zderza się z poetycką oryginalnością, schematyzm – z wizją przepełnioną indywidualizmem, papierowość – z poruszającą wyobraźnię plastycznością…
„Sławianie, my lubim sielanki” – twierdził jeden z bohaterów III części „Dziadów”. Zdanie to było wyraźną złośliwością wobec oświeceniowych sielanek, czyli m.in. pisania o przyrodzie w konwencji sentymentalnej. Trudno nie zauważyć, że oświeceniowy i romantyczny sposób pisania o przyrodzie pokazuje nie tylko dwa style i dwie konwencje, ale również – dwa sposoby myślenia o literaturze. „Sielankowość” można przecież rozumieć jako metaforę utworów „lekkich, łatwych i przyjemnych”, nieskomplikowanych, pokazujących upiększony świat. Z kolei romantyczny sposób pisania o naturze – pełen wyszukanych środków artystycznych – można rozumieć jako określone podejście do literatury, która ceni oryginalność, łamie konwencje, burzy czytelnicze przyzwyczajenia i szuka tego, co niebanalne, nieznane i tajemnicze.
Zobacz: