Odwołując się do fragmentu wiersza Adama Mickiewicza, znanych Ci dzieł romantyków polskich oraz wiedzy na temat epoki romantyzmu, scharakteryzuj i skomentuj, jak polscy poeci romantyczni ukazywali sposoby i sens walki o niepodległość.
Adam Mickiewicz
Wiersz pisany w roku 1830
(…)
O matko Polko! Źle się twój syn bawi!
Klęknij przed Matki Boleśnej obrazem
I na miecz patrzaj, co jej serce krwawi:
Takim wróg piersi twe przeszyje razem!
Bo choć w pokoju zakwitnie świat cały,
Choć się sprzymierzą rządy, ludy, zdania,
Syn twój wyzwany do boju bez chwały
I do męczeństwa… bez zmartwychpowstania.
Każże mu wcześnie w jaskinią samotną
Iść na dumanie… zalegać rohoże,
Oddychać parą zgniłą i wilgotną
I z jadowitym gadem dzielić łoże.
Tam się nauczy pod ziemię ryć z gniewem
I być jak otchłań w myśli niedościgły,
Mową truć z cicha, ja zgniłym wyziewem,
Postać mieć skromną jako wąż wystygły.
(…)
Wcześnie mu ręce okręcaj łańcuchem,
Do taczkowego każ zaprzęgać woza,
By przed katowskim nie zbladnął obuchem
Ani się spłonił na widok powroza.
(…)
Wyzwanie przyszle mu szpieg nieznajomy,
Walkę z nim stoczy sąd krzywoprzysiężny;
A placem boju będzie dół kryjący,
A wyrok o nim wyda wróg potężny.
(…)
Komentarz
Temat wymaga przedstawienia różnych opisów walki o niepodległość w literaturze romantycznej. Nie chodzi o opisy wydarzeń współczesnych pisarzom romantycznym, można sięgnąć również do opisywanych przez nich wydarzeń historycznych. Ponieważ był to jeden z głównych tematów romantyzmu polskiego, będzie w czym wybierać. Pamiętaj, że lepiej przyjrzeć się dokładnie mniejszej liczbie utworów niż przywoływać ich wiele, pobieżnie je tylko omawiając. Oczywiście z walką o niepodległość wiąże się znacznie więcej niż tylko przedstawianie scen wojennych. Mogą to być na przykład koncepcje mesjanistyczne, powstałe wskutek niemożności osiągnięcia militarnego zwycięstwa, a więc pośrednio także związane z walką.
Zwróć też uwagę na to, że tak częste poruszanie motywów niepodległościowych odróżnia romantyzm polski od romantyzmu zachodnioeuropejskiego. Przyczyną tego była oczywiście ówczesna sytuacja polityczna Polski. Niezależnie od tego, jaki wariant pracy wybierzesz, zawsze możesz napisać o niej parę słów.
.
Wyjaśnienie zadania
Temat jest bardzo trudny – wymaga sporej wiedzy i nakłada na Ciebie wiele obowiązków.
- Po pierwsze, musisz przyjrzeć się cytowanemu fragmentowi wiersza Adama Mickiewicza.
- Po drugie – przywołać inne utwory tego twórcy i/ lub utwory innych poetów romantycznych.
- Po trzecie w końcu – odwołać się do wiedzy na temat epoki – historii i ideologii; powinieneś przywołać takie pojęcia jak mesjanizm i winkelriedyzm.
.
Efektowne sformułowania
- Klęska powstania listopadowego odbiła się szerokim echem w literaturze romantycznej. Zastanawiano się nad przyczynami klęski, a jednocześnie gloryfikowano pamięć tych, którzy walczyli i zginęli w obronie wolności.
- Sytuacja polityczna Polski i związana z nią konieczność niemal nieustannej zbrojnej walki w obronie niepodległości kraju znalazła swoje odbicie w literaturze. Motyw ten podejmowano wielokrotnie od czasów renesansu aż po dzień dzisiejszy.
- Bohater romantyczny walczący za wolność swojego kraju nigdy nie mógł być zwyczajnym żołnierzem. Była to jednostka nieprzeciętna, której działania, często podejmowane w pojedynkę, zmieniały bieg wydarzeń. Nawet jednak i ona rzadko kiedy mogła zapobiec klęsce.
Warianty wstępu
Wariant 1
Możesz zacząć od stwierdzenia, że jednym z najważniejszych wydarzeń dla pokolenia polskich romantyków była z pewnością klęska powstania listopadowego. Oczywiście nie tylko powstanie było tematem ich utworów, sięgali oni także do wcześniejszych wydarzeń historycznych. I to przede wszystkim do tych, w których to Polacy byli stroną zwycięską. Koncentrowali się przy tym na opisach przebiegu walk, scenach batalistycznych, przedstawiali postacie bohaterów. A wszystko po to, żeby podnieść na duchu czytelników, którzy także doświadczyli długiej niewoli i przegranego powstania.
Wariant 2
Możesz przyjrzeć się tym utworom romantycznym, w których nie została bezpośrednio przedstawiona walka zbrojna z zaborcami, ale które można odczytywać jako odnoszące się do problemu niepodległości. Zwróć uwagę przede wszystkim na te utwory, które korzystają z kostiumu historycznego. Choć przedstawione są w nich wydarzenia umieszczone w przeszłości, to często ich głównym celem było odniesienie się do teraźniejszości. Pełniły więc rolę komentarza do aktualnej sytuacji politycznej, w jakiej znajdowali się Polacy. Możesz rozpocząć od stwierdzenia, że problem walki o niepodległość był jednym z najważniejszych motywów polskiej literatury romantycznej. I nawet jeśli nie mówiło się o nim wprost, to motyw ten był stale obecny.
Wariant 3
Rozpocznij od stwierdzenia, że licznym walkom toczonym o niepodległość kraju towarzyszyły też różne koncepcje jej odzyskania. Także klęska powstania listopadowego sprawiła, że powstały nowe pomysły dotyczące przyszłości Polski. Napisz więc, że równie dobrym sposobem na przyjrzenie się motywom walki o niepodległość w literaturze romantycznej jest omówienie tych koncepcji.
.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Możesz rozpocząć od przyjrzenia się kilku utworom, które poruszają tematykę powstańczą. Co prawda, żaden z większych utworów nie porusza bezpośrednio spraw powstania, istnieje za to kilka znanych wierszy o tematyce powstańczej. Najsłynniejsze to Reduta Ordona i Śmierć Pułkownika Adama Mickiewicza oraz Sowiński w okopach Woli Juliusza Słowackiego.
Zwróć uwagę na to, że wszystkie te utwory przedstawiają heroiczny obraz walki powstańczej. W każdym z nich zostaje stworzony obraz jakiejś bohaterskiej postaci, która poświęca swoje życie w obronie ojczyzny. Oczywiście nie zgadza się to z faktami historycznymi, wiadomo przecież, że na przykład Ordon przeżył powstanie. Przedstawione tu wydarzenia są udramatyzowane, co jest typowym zabiegiem literackim. Chociaż powstanie zostało przegrane, dokonuje się tu gloryfikacji walczących w nim żołnierzy.
Możesz też porównać to, w jaki sposób zostali przedstawieni w tych wierszach walczący ze sobą Polacy i Rosjanie. Ci pierwsi są nieliczni, bohaterscy, walczą w obronie słusznej sprawy, drudzy zwyciężają nie dzięki swojemu męstwu, ale dzięki ogromnej przewadze liczebnej, walczą dlatego, że są do tego zmuszeni. Opisy te nie są jednakowe, na przykład w Reducie Ordona Mickiewicza Rosjanie porównywani są do czarnego robactwa, a już w utworze Słowackiego są przedstawieni jako ci, którzy potrafią docenić poświęcenie generała Sowińskiego. Co oczywiście nie jest żadną ich pochwałą. Warto więc dokładniej przyjrzeć wymienionym wyżej utworom i je ze sobą zestawić.
Możesz poprzestać na omówieniu tych wierszy, ale możesz też sięgnąć po inne utwory, w których pojawia się motyw walki z zaborcami. Dobrym przykładem będzie tu choćby Pan Tadeusz. Opisuje wydarzenia dziejące się w innym czasie, które w dodatku nie są częścią żadnej wielkiej wojny, ale wynikają z przypadku. Najważniejsze jest w nich jednak to, że zjednoczeni w staraniach o zwycięstwo, Polacy potrafią pokonać wroga. Jest to więc raczej przedstawienie zwycięstwa symbolicznego, odniesionego dzięki rozwiązaniu wewnętrznych sporów. Ważne jest przy tym także pokazanie dzielności walczących i barwne odmalowanie scen batalistycznych. Na marginesie możesz też dodać, że wysławianie własnej kultury i tradycji, jak zrobił to Mickiewicz w Panu Tadeuszu, też jest znakomitą formą walki o jej zachowanie.
Wariant 2
Zacznij od najlepszego przykładu takiego utworu, jakim jest niewątpliwie Konrad Wallenrod Mickiewicza. Choć jest to utwór określany w podtytule jako powieść historyczna, to nie ma chyba wątpliwości, że odnosi się do czasów współczesnych poecie, jest ich diagnozą. Ideę zawartą w utworze można odczytywać następująco: wróg jest zbyt silny, żeby walczyć z nim tradycyjnymi metodami, zwycięstwo można odnieść wyłącznie dzięki działaniu podstępem. Jest to oczywiście obraz dosyć nietypowy jak na literaturę polską, w której przeważnie opiewano bohaterskie porażki, zamiast sławić zwycięstwa zdobyte w nieuczciwy sposób. Ale przecież i sam bohater utworu nie jest typowym bojownikiem o niepodległość. Jest to bohater bajroniczny, działający samotnie, w przebraniu. Zwróć też uwagę na to, że jest to utwór napisany jeszcze przed powstaniem listopadowym. Możesz porównać jego bohatera z bohaterami wierszy powstańczych Mickiewicza, którzy przedstawieni są jako walczący bohatersko, ale ponoszący klęskę.
Zauważ, jak podobne koncepcje walki o wolność zostały ukazane w Konradzie Wallenrodzie i Do matki Polki. W cytowanym fragmencie ukazane jest nie tylko cierpienie matki, która będzie musiała pogodzić się ze śmiercią swojego dziecka, lecz także niewdzięczny los i trudne zadania polskiego patrioty – konspiratora. Musi mieć świadomość, że jego bronią powinny być podstęp i zdrada. Musi stać się podobny do jadowitego, podstępnego gada, choć na pewno będzie to sprzeczne z jego marzeniami o otwartej, honorowej walce. Oczywiście, taka metoda walki nie ma nic wspólnego z kodeksem rycerskim, ale przecież Polak – konspirator „nie pójdzie, jak dawni rycerze,/ Utkwić zwycięski krzyż w Jeruzalemie”. Choć będzie zmuszony walczyć obrzydliwymi metodami, nie spotka go żadna nagroda za tę ofiarę. Musi zaś liczyć się z możliwością stanięcia przed sądem krzywoprzysięzców, więzieniem, zsyłką czy nawet karą śmierci.
Innym utworem, któremu możesz się przyjrzeć, jest Kordian Słowackiego. W zamierzeniu autora miała to być pierwsza część trylogii, skończyło się jednak na pierwszej części, opisującej wydarzenia jeszcze sprzed powstania. Zwróć uwagę na pewne podobieństwo do cytowanego fragmentu wiersza Mickiewicza. W obu przypadkach mamy do czynienia z walką podstępem, w Kordianie jednak skrytobójczy zamiar nie udaje się.
Wariant 3
Zacznij od metod walki przedstawionych w Konradzie Wallenrodzie i Do matki Polki. Są to sposoby podejmowane przez tych, którzy nie mają szansy na pokonanie wroga w otwartej walce i dlatego muszą się uciekać do podstępów. Dlatego też każdy sposób działania jest usprawiedliwiony, choćby był niezgodny z zasadami honoru. Taka postawa określona została jako wallenrodyzm. Choć opisana w utworze sytuacja dotyczy Litwinów walczących z Krzyżakami, bez trudu można odnieść ją do ówczesnej sytuacji Polaków. Tak też odczytali utwór współcześni Mickiewicza, traktując go niemal jak instrukcję walki z zaborcami. Możesz też dodać, że utwór został napisany w Rosji, gdzie poeta zetknął się uczestnikami spisku dekabrystów (był to nieudany zamach na cara, przeprowadzony w 1825 roku), co na pewno miało wpływ na koncepcje zawarte w dziele.
Powinieneś także wspomnieć o dwóch ważnych pojęciach, powstałych już po upadku powstania. Pierwszym z nich będzie mickiewiczowski mesjanizm, wyrażony najpełniej w III części Dziadów, a także w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Nie zapomnij przedstawić jego najważniejszych cech, wspomnij o tym, że porównuje on cierpienie Polski i Polaków do cierpienia Chrystusa, i podobnie jak w przypadku Chrustusa ma to być cierpienie, które nie będzie bezcelowe. Ofiara narodu polskiego ma przyczynić się do tego, że narody Europy odzyskają wolność. Jest to więc romantyczna teodycea, czyli próba usprawiedliwienia zła istniejącego w świecie. Zauważ też, że przedstawione w Dziadach prześladowania narodu polskiego skupiają się najczęściej na niewinnych, ich ofiarami często są dzieci.
Drugą z koncepcji, którą musisz przypomnieć, jest winkelriedyzm, zawarty w Kordianie Juliusza Słowackiego. Podobnie jak w mesjanizmie Mickiewicza, Polska ma być ofiarą na rzecz wolności całego kontynentu. Ma to być jednak ofiara złożona z czynu, walki, a nie – bierna, akcentująca cierpienie, jak było to u Mickiewicza. Stąd też zamiast Chrystusa pojawił się Winkelried, legendarny szwajcarski wojownik, który wbił w swoje piersi włócznie wrogów, umożliwiając zwycięstwo swoim rodakom. Nie zapominaj też o tym, że tytułowy bohater utworu próbuje zastosować inną metodę walki – skrytobójczo zamordować cara, co mu się jednak nie udaje. Ten sposób walki jest oczywiście bardzo daleki od tradycyjnego polskiego modelu walki z najeźdźcami, niedopuszczającego działań niehonorowych.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Jeśli opisałeś utwory romantyczne podejmujące temat walki o niepodległość, to możesz je porównać z utworami o podobnej tematyce pochodzącymi z innych epok. Porównaj na przykład wiersze powstańcze Mickiewicza ze znanymi Ci wierszami z okresu drugiej wojny światowej. Z pewnością dostrzeżesz wiele podobieństw w przedstawieniu motywów niepodległościowych. Możesz wskazać te podobieństwa i przedstawić w ten sposób kilka powszechnych motywów związanych z walką o niepodległość, występujących w różnych epokach literackich. Możesz też przedstawić różnice i zastanowić się, z czego wynikają.
Wariant 2
Na zakończenie możesz przedstawić swoją własną refleksję na temat tego, jaki sposób walki był w tamtej sytuacji lepszy: czy otwarta walka, choć z góry skazana na porażkę, czy też działanie podstępnymi metodami, ale mające szanse powodzenia. Możesz też porównać je z obrazem walki o ojczyznę w innych epokach literackich. Czy wcześniejsza lub późniejsza literatura stawiała podobne problemy?
Wariant 3
Możesz porównać przedstawione wyżej koncepcje z koncepcjami epok późniejszych, np. z pozytywistycznymi. Zastanów się nad tym, z czego wynikają różnice pomiędzy nimi. Zastanów się też, jakie były elementy wspólne koncepcji romantycznych, które przedstawiłeś, a co je różniło.
Za to dostałbyś punkty
- wyjaśnienie pojęć winkelriedyzm i mesjanizm;
- użycie terminu wallenrodyzm i krótkie wyjaśnienie tego pojęcia;
- wydobycie z cytowanego utworu cech konspiratora patrioty;
- powołanie się na fakty z historii, takie jak upadek powstania listopadowego;
- przywołanie innych utworów związanych z tematyką narodowowyzwoleńczą, np. Kordiana Słowackiego (za każdy utwór – opatrzony krótkim komentarzem – po jednym punkcie);
- podkreślenie pewnego podobieństwa między Konradem Wallenrodem a Do matki Polki dotyczącego metod walki z wrogiem;
- podkreślenie, że walka o wolność to jeden z najważniejszych tematów literatury polskiego romantyzmu
Konteksty
- Książę, traktat polityczny Niccola Machiavellego, z którego pochodzi słynna maksyma, że cel uświęca środki.
- Gloria victis i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – walka o niepodległość jest tam ukazana w zupełnie inny sposób.
- Wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, np. Pokolenie, Z głową na karabinie.
Bohater romantyczny a walka o niepodległość
Romantycy polscy połączyli model bohatera bajronicznego z modelem bojownika o wolność ojczyzny. Nie była to postać jednowymiarowa, której zadaniem byłaby tylko i wyłącznie walka z wrogiem, ale postać skomplikowana, pełna rozterek wewnętrznych, niezdecydowana. Był to więc ktoś, kto obok wielu zalet, miał też zwykłe ludzkie wady. Nie znaczy to oczywiście, że taka postać była prawdopodobna, romantycy nie przejmowali się bowiem podobieństwem do rzeczywistości. Charakterystyczne dla ich bohatera było także to, że w trakcie utworu przechodzi przemianę wewnętrzną, że wybiera dobro narodu, a porzuca dobro osobiste. Najlepszym przykładem byłby tu Kordian Słowackiego.
Ważne pojęcia
Wallenrodyzm – pojęcie związane z tytułowym bohaterem powieści poetyckiej Adama Mickiewicza, określające specyficzny sposób działania w imię wyższych wartości. Stosowane są wtedy metody powszechnie uznawane za niegodziwe, podłe i niemoralne – te metody to zdrada, podstęp, oszustwo. Często wallenrodyzm był kojarzony z postacią spiskowca, który ze względu na siłę wroga nie może zdecydować się na otwartą walkę. W epoce romantyzmu początkowo taka postawa zyskała uznanie i aprobatę; ostre głosy krytyki pojawiły się dopiero w drugiej połowie XIX wieku.
Tekst źródłowy
Do matki Polki to jeden z najbardziej znanych utworów Adama Mickiewicza, w którym poruszona została tematyka walki o niepodległość.
Zobacz: