Bohater literacki – ARTYSTA
Artysta to twórca dzieła sztuki, ktoś, kto jest obdarzony talentem, nie jest „zwykłym” człowiekiem, lecz kimś cechującym się wyjątkowymi umiejętnościami i zdolnościami. Od artysty społeczeństwo często oczekuje czegoś niezwykłego, ale także – choć na pewno nie zawsze – daje mu prawo to bycia „innym”. Motyw artysty występuje właściwie w każdej epoce (może jedynie poza średniowieczem), a w niektórych epokach (np. romantyzmie czy Młodej Polsce) bywał jednym z najważniejszych.
Geneza tego typu bohatera
- Artysta pojawia się już w mitologii. To przede wszystkim Apollo – opiekun artystów i sztuki, sam także obdarzony szczególnymi talentami. Uważa się go za boga sztuki apollińskiej – wyjątkowej i wzniosłej. Tak na przykład sportretowany został przez Zbigniewa Herberta w słynnym wierszu Apollo i Marsjasz, nawiązującym do mitu, wedle którego Marsjasz – wielki artysta wśród ludzi – wyzwał Apolla na pojedynek mający rozsądzić który z nich piękniej gra. Choć został pokonany, poniósł jeszcze dodatkową karę – został żywcem obdarty przez boga ze skóry.
- Hefajstos – kowal, rzemieślnik, ale także artysta – autor słynnej tarczy Achillesa rozsławionej przez Homera w Iliadzie.
- Orfeusz – wyjątkowy artysta, którego sztuka oszołamiała nawet dzikie zwierzęta. Jego śpiew wzruszył władców Hadesu do tego stopnia, że pozwolili mu na zabranie z królestwa cieni jego żony Eurydyki. Niestety, Orfeusz nie dotrzymał jednego z warunków umowy zawartej z bogami i przed wyjściem z Hadesu odwrócił się, co sprawiło, że jego ukochana zniknęła na zawsze.
- Dedal – był wprawdzie przede wszystkim wynalazcą i rzemieślnikiem, ale stworzony przez niego na Krecie labirynt uznany został za symbol doskonałego dzieła sztuki.
Artysta jako bohater literacki
Artysta jest przede wszystkim wrażliwy, często – skomplikowany, często – nierozumiany przez „zwykłych” ludzi. Nie liczą się dla niego wartości materialne, interesuje go tylko sztuka, którą pragnie uszczęśliwić ludzkość. Często uważa się (sam lub postrzegają go tak inni) za kogoś bardziej wartościowego od pozostałych ludzi. Dlatego często artysta staje w konflikcie z typowymi wartościami życiowymi (dom, rodzina, konieczność zarabiania), niekiedy też uważa, że nie obowiązują go powszechnie uznawane normy moralne. Artysta może być wieszczem, przewodnikiem (duchowym bądź politycznym) narodu, może też być „kapłanem sztuki” – to dwie, skrajne różne role.
Artysta w literaturze
- „Ja” liryczne Exegi monumentum aere perennius (czyli: Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu) Horacego to jeden z najsłynniejszych (i najdawniejszych) portretów artysty. „Ja” liryczne utworu (możemy je utożsamiać z autorem wiersza) wyraża przekonanie, że swoją sztuką stworzył sobie pomnik, dzięki któremu zyska sławę nieśmiertelna („nie wszystek umrę”).
- Osoba mówiąca w Pieśni XXIV Jana Kochanowskiego nawiązuje do motywu z Exegi monumentum. Ukazany tam artysta porównany jest do łabędzia, który leci nad światem – wolny i niezależny, obdarzony wieczną sławą.
- Pieśń XXV Jana Kochanowskiego przedstawia jako artystę Boga, który stworzył piękny, służący dobru człowieka, świat.
- Malarze Ignacego Krasickiego podejmują wątek „służalczości” artystów. Lepszym malarzem jest Piotr, ale – w przeciwieństwie do bogatego Jana – nie ma z czego żyć. Poeta tak to wyjaśnia: „Dlaczegóż los tak różny mieli ci malarze? / Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze”.
- Konrad z Dziadów cz. III Adama Mickiewicza to artysta porównywany do Boga, zaś proces tworzenia dzieła sztuki – do stwarzania świata przez Boga. Dramat mówi o niezwykłej sile kreacyjnej artysty, choć także i o jego nadmiernej pysze.
- Portrety artystów znajdziemy również w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego – portret artysty przeklętego, fałszywego, dla którego poezja nie jest wartością najwyższą (Hrabia Henryk) oraz portret Orcia – poety prawdziwego, błogosławionego. Zarazem jednak poezja Orcia unieszczęśliwia „życiowo” – im bardziej staje się on poetą i widzi świat oczyma duszy, tym bardziej postępuje jego ślepota.
- Wielki artysta, taki jak Szopen, nie znajduje uznania i zrozumienia u współczesnych – o tym, między innymi, mówi Fortepian Szopena Cypriana Kamila Norwida.
- Zygmunt Korczyński z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej uważa sam siebie za artystę, podczas gdy w rzeczywistości jest nieudolny, znudzony i nieutalentowany, co usiłuje maskować twierdzeniem, że w prowincjonalnej Polsce nie jest w stanie „rozwinąć skrzydeł”. To w istocie karykatura artysty.
- Evviva l’arte Kazimierza Przerwy-Tetmajera ukazuje sztukę jako wartość najwyższą. Artysta wprawdzie przymiera głodem, ale i tak jest ponad całym światem. Świadomie odrzuca dobra materialne i jest kimś znacznie bardziej wartościowym niż „nędzny filistrów naród”.
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego przynosi różnorodne portrety artystów, generalnie jednak łączy ich bierność, poczucie bezsensu wszelkich działań oraz pustka wewnętrzna.
- Róża Żabczyńska, bohaterka Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej czuje się artystką, ale nie może się w tej dziedzinie zrealizować. To głęboko nieszczęśliwa kobieta, nieznajdująca spełnienia również jako matka i żona.
- Poeta Andrzeja Bursy to króciutki wierszyk, odzierający artystę z wszelkiej wzniosłości i niezwykłości. To ktoś w rodzaju urzędnika, traktujący swą „misję” artysty jako zwykłe, codzienne zajęcie.
Ewolucja bohatera
- Źródłem artysty jako bohatera literackiego jest mitologia. W Biblii raczej trudno znaleźć artystów, jednym z nielicznych przykładów jest król Dawid, sławiący Boga swą sztuką śpiewu i tańca.
- Podobnie trudno o artystów w średniowieczu – sztuka była tworzona wówczas „ad maiorem Dei gloriam” (to znaczy – dla większej chwały Boga), dlatego osoba artysty pozostawała w cieniu i bardzo rzadko była przedmiotem rozważań.
- W renesansie sytuacja zdecydowanie się zmieniła. Zgodnie z duchem epoki wzrosło zainteresowanie człowiekiem w ogóle, a w tym – w szczególności – artystą. Właśnie artysta ze specjalną mocą ujawnia zdolności twórcze człowieka i wytycza nowe tory działaniom ludzkości.
- Kolejna epoka wprowadzająca niemalże kult artysty to romantyzm – artysta w tym czasie to wieszcz, przewodnik narodu, wiodący naród ku lepszej przyszłości. Romantyzm utrwalił pewien wzorzec artysty – niezależnego buntownika, będącego w konflikcie ze społeczeństwem.
- Z kolei pozytywizm wyjątkowo negatywnie oceniał taki romantyczny typ artysty. W literaturze tego okresu znajdujemy karykatury takiego typu. Artysta, wedle pozytywistów, powinien być bliższy rzemieślnikowi ewentualnie naukowcowi, a nie „rozhisteryzowanemu romantykowi”. Powinien służyć społeczeństwu, nie zaś buntować się przeciw jego zasadom.
- Ale Młoda Polska znów wprowadza kult artysty – w tym okresie to ktoś ponad światem, prawem, moralnością.
- Wiek dwudziesty niespecjalnie wyróżnia temat artysty. Z jednej astrony artysta bywa przedmiotem rozważań i charakterystyki ani nie w większym, ani nie w mniejszym stopniu, niż inne zjawiska. Z drugiej – często ukazuje się „zwyczajność” artystów, to, że są takimi samymi ludźmi jak wszyscy.
Profil psychologiczny artysty
Talent, jakim obdarzony jest artysta, wyróżnia go spośród innych ludzi. Bywa (rzadko) źródłem jego siły, lecz także przyczynia się do wyeksponowania jego słabości. Zatem artysta bywa histeryczny, zmienny w nastrojach, poddający się łatwo uczuciom chwilowym, ulega przeróżnym złudzeniom. Jest wrażliwy, ale często – nadwrażliwy. Bywa melancholikiem, często cechuje go pesymizm albo i niewiara w sens wszelkich działań. Artysta romantyczny łatwo zapala się do jakiejś idei, lecz nie potrafi włożyć wystarczająco dużo wysiłku w jej zrealizowanie.
Artysta kieruje się przede wszystkim uczuciami, racjonalne działania są dla niego mniej ważne. Najczęściej nie tylko jest ubogi, ale wręcz gardzi dobrami materialnymi. Często jest nieszczęśliwy (wyjątek – artysta renesansowy, dla którego sztuka jest źródłem siły i spełnienia), bywa samotny i nierozumiany przez innych.
Uprawianie sztuki potrafi zwieść artystę na manowce – płaci niekiedy za swą działalność utratą zdrowia, chorobą psychiczną, może popaść w alkoholizm, narkomanię bądź inne uzależnienia i nałogi.
Artysta ma problem z podporządkowaniem się normom społecznym i obyczajowym, jeśli prowadzi to do szczególnie wyraźnego konfliktu ze społeczeństwem bywa nazywany „poetą przeklętym” (wedle określenia Charlesa Baudelaire’a).
Do jakich tematów prezentacji może przydać się ten typ bohatera?
- „Poezjo! Jakie twoje imię? Tworząca? Cóż ty tworzysz? Siebie” – skomentuj słowa Juliana Tuwima, pisząc o możliwościach kreacyjnych poezji.
- Artysta – twórca własnego świata i języka czy odtwórca rzeczywistości?
- Biografia artysty jako tworzywo literackie.
Zobacz: