Bohater literacki – święty
W polskiej poezji współczesnej spotkamy kilka ważnych utworów poświęconych świętym – np. Święty Szymon Słupnik Stanisława Grochowiaka czy niektóre „franciszkańskie” wiersze ks. Jan Twardowskiego. Nie można jednak powiedzieć, by literatura współczesna preferowała ten typ bohatera, który najczęściej pojawiał się w średniowieczu.
Geneza tego typu bohatera
Najstarsze żywoty świętych pochodzą z IX w. – przykładem jest dzieło anonimowego twórcy Żywot św. Wojciecha. Wiele utworów hagiograficznych powstawało w okresie XIII–XV w. – m.in. żywot św. Kingi, żony Bolesława Wstydliwego. W XV w. zapisano pierwsze żywoty świętych w języku polskim – np. Żywot św. Błażeja, legendę o św. Stanisławie, legendę o św. Dorocie i wierszowaną Legendę o św. Aleksym.
Dział piśmiennictwa zwany hagiografią powstał ok. V w. na Wschodzie i dość szybko zyskał popularność w całej Europie.
Bardzo znana była Złota legenda Jakuba de Voragine (zbiór żywotów świętych), popularna także w Polsce. Do żywotów spisanych przez Jakuba de Voragine dodano żywoty polskich świętych. Ważne dzieła to także Vitae Patrum (Żywoty Ojców) św. Hieronima i Vita Sanctae Cunegundis Jana Długosza.
Święty jako bohater literacki
Możemy wyróżnić kilka typów świętych: asceta; piewca życia, radosny biedak, przyjaciel Boga, zwierząt i ludzi; mistyk; duchowny – obrońca wiary; zakonnik, który całe życie poświęca służbie Bogu i najuboższym, a w końcu „święty bez Boga” – np. doktor Rieux, bohater Dżumy Alberta Camusa.
Święty musi być człowiekiem o silnej osobowości – nie poddawać się presji społeczeństwa, opierać się pokusom, stawiać sobie ambitne cele i je realizować. To najczęściej wybitny człowiek o nieprzeciętnej osobowości. Jest przygotowany na życie pełne trudów i wyrzeczeń. Nie wszyscy święci byli szanowani i czczeni za życia – niektórych uważano za ludzi niespełna rozumu.
Święty w literaturze
- Święty Aleksy – uwieczniony w Legendzie o św. Aleksym asceta, który wyrzekł się majątku, udanego małżeństwa i szczęśliwego, dostatniego życia, aby osiągnąć życie wieczne drogą umartwień i wyrzeczeń. Imponuje heroizmem, wytrwałością i siłą charakteru. Jednak współczesnym ludziom wydaje się… niesympatyczny i egoistyczny.
- Święty Franciszek z Asyżu – radosny, kochający świat święty. Jest autorem Pieśni słonecznej, afirmującej świat i istnienie. Kwiatki św. Franciszka – opowieści z życia Biedaczyny z Asyżu i jego towarzyszy przetłumaczył Leopold Staff. Najbardziej chyba znana jest opowieść o tym, jak święty obłaskawił krwiożerczego wilka, pustoszącego okoliczne wioski.
- Święty Augustyn – przykład bardzo ciekawej drogi życia. Przez całą młodość i sporą część dojrzałego życia poświęcił na korzystanie z doczesnych radości i uciech. Jego matka, pobożna św. Monika codziennie długie godziny spędzała na modlitwach o nawrócenie syna. Jej prośba została w końcu wysłuchana.
- Święty Jan Chrzciciel – odziany w skóry zwierzęce prorok, który nawoływał do prostowania ścieżek Panu. Pojawia się w literaturze młodopolskiej przy okazji sięgania przez poetów i dramatopisarzy do postaci demonicznej Herodiady i uwodzicielskiej tancerki Salome. Ciekawie ukazany został w Salome Oscara Wilde’a – święty jest tam bohaterem wątku miłosnego. Salome żąda od Heroda głowy proroka, który odrzucił jej uczucie. To zemsta odtrąconej kobiety. Malarze chętnie uwieczniali scenę, kiedy Salome, trzymająca w dłoniach misę z głową ukochanego, całuje go prosto w usta.
- Święty Piotr – twórców fascynuje zwłaszcza ten moment, kiedy opuszczającemu Rzym Piotrowi ukazuje się Jezus. Ta scena została uwieczniona m.in. w Quo vadis Henryka Sienkiewicza.
- Matka Joanna od Aniołów – tytułowa bohaterka dzieła Jarosława Iwaszkiewicza, niby pobożna i cnotliwa (ale pełna pychy!) mniszka, którą opętały siły zła. Gdy w końcu Szatan opuszcza jej ciało i duszę, znów jest wzorem dla innych sióstr. Książę Myszkin – bohater Idioty Fiodora Dostojewskiego, wiązany z Chrystusem lub z jurodiwymi.
- Bernard Rieux – bohater Dżumy Alberta Camusa, ofiarny altruista, dla którego ważne jest dobro innych. Nie bacząc na niebezpieczeństwo zarażenia się dżumą, wytrwale leczy dotkniętych epidemią.
- Remedios – piękna bohaterka Stu lat samotności Gabriela Garcii Marqueza, nieziemsko piękna kobieta, której uroda przyciąga wielu mężczyzn. Ona jednak – niczym znana ze średniowiecznych żywotów świętych dziewica – odrzuca wszystkie składane jej hołdy i propozycje. Jest pogodna, cicha, skromna. Nie pragnie się wyróżniać. Podejmuje nawet próbę oszpecenia się – obcina wspaniałe włosy i ubiera się w łachmany, ale nadal jest zjawiskowo piękna.
- Janusz Korczak – doktor, opiekun dzieci żydowskich, który dobrowolnie zgodził się na śmierć, nie chcąc opuszczać swoich podopiecznych.
- Maksymilian Maria Kolbe – ksiądz i zakonnik, który oddał życie za innego więźnia, ojca gromadki dzieci. Pisze o nim Jan Józef Szczepański w zbiorze esejów pt. Przed nieznanym trybunałem.
Ewolucja bohatera
Są dwa odmienne modele świętości.
- Pierwszy z nich to asceta, zadający sobie dobrowolnie najrozmaitsze tortury, znoszący upokorzenia. Wybiera samotność – czasem decyduje się osiąść na pustyni lub w jakimś odludnym miejscu. Najbardziej znani przedstawiciele to św. Aleksy – człowiek z bogatego rodu, który aby zadać sobie jak największy ból i zmaksymalizować swoje upokorzenie mieszka… pod schodami swojego rodzinnego domu i św. Szymon Słupnik – który przez wiele lat żył na wysokim, niewygodnym słupie – ku chwale Bożej.
- Drugi model świętości jest reprezentowany przez św. Franciszka z Asyżu – to wiara radosna. Ten święty kocha świat, zachwyca się jego pięknem. Innych ludzi nazywa swoich braćmi, a zwierzęta braćmi mniejszymi. Chętnie pomaga ludziom, doradza im, opiekuje się chorymi. Także rozdał swój majątek i żyje w ubóstwie, ale jest przeciwnikiem dręczenia ciała. Ten drugi model świętości w późniejszych wiekach cieszył się większą popularnością. Nawiązywali do niego m.in. Leopold Staff (np. Biedaczyno asyski!, O miłości wroga) i ks. Jan Twardowski (Do świętego Franciszka).
Uwaga! W Młodej Polsce fascynowali twórców nie święci, lecz biblijni złoczyńcy: Kain, Judasz, Salome i Herodiada. Wielką popularnością cieszył się także Szatan.
Profil psychologiczny świętego
Święty powinien być nieustępliwy – całkowicie oddać się Bogu czy raczej Mu zaufać. W sprawie wiary nie akceptuje żadnych kompromisów i ustępstw. Traktuje życie na ziemi jako przygotowanie do życia wiecznego. Wszystkie swoje myśli poświęca Bogu, mnóstwo czasu spędza na modlitwie. Wiele czasu poświęca także pomocy najuboższym i ciężko chorym. Niektórzy święci miewają objawienia.
Kieruje się nakazami Ewangelii – zwłaszcza przykazaniem miłości. Nie żyje dla siebie – całkowicie wyrzeka się siebie; żyje dla Boga i dla potrzebujących jego pomocy
Schemat żywotu ascety
- narodziny, często towarzyszące im cuda;
- cudowne, dostatnie dzieciństwo i młodość;
- małżeństwo z piękną kobietą z wysokiego rodu; złożone śluby czystości uniemożliwiają konsumpcję tego małżeństwa;
- rozdanie majątku i ucieczka z domu;
- umartwienia;
- cuda czynione za życia;
- śmierć i cuda czynione po śmierci.
Do jakich tematów prezentacji może przydać się ten typ bohatera?
Związanych z cierpieniem, ofiarą, Bogiem, naśladowaniem Chrystusa i także związanych z wyborem drogi życiowej: radości i ulegania słabostkom czy trudu, ciężkich chwil i oczekiwania na nagrodę po śmierci.
Zobacz:
Jakie wzorce parenetyczne propaguje literatura średniowiecza?