Tego się naucz!
Powinieneś umieć scharakteryzować dwie główne postacie występujące w Jądrze ciemności:
- Kurtz – obywatel belgijski, którego matka była na wpół Angielką, a ojciec – na wpół Francuzem. Jak stwierdził Conrad „Cała Europa brała udział w ukształtowaniu Kurtza”. Mówi się o nim jako o „wybitnym człowieku” zajmującym się handlem kością słoniową. Do Afryki wyjechał, by opracować referat o misji białego człowieka w Afryce. Jednak w jego projekcie pojawia się dopisek „wytępić te wszystkie bestie”. Okazuje się, że Kurtz stosuje brutalne metody, gwałci prawa tubylców, morduje i rabuje, a mieszkańcy czczą go jak czarodzieja. Słowa wypowiadane przed śmiercią brzmią: „Zgroza, zgroza, zgroza!” Jego portret jest niepełny; Marlow próbuje ustalić, co takiego stało się z Kurtzem na dzikim lądzie.
- Marlow – narrator opowieści o Kurtzu, kapitan marynarki. Poszukuje prawdy, a swą podróż do „jądra ciemności” traktuje jako „archetypiczne ucieleśnienie wewnętrznej przygody”.
Tematy, z którymi można powiązać Jądro ciemności:
- apokalipsa,
- piekło,
- podróż/wędrówka,
- przemiana,
- natura/cywilizacja,
- władza,
- zło.
Silny wpływ powieści na kulturę
Badacze twórczości Conrada wskazują na inspiracje Jądra ciemności Eneidą Wergiliusza, Rocznikami Tacyta, niektórymi utworami Charles’a Baudelaire’a i biografią Arthura Rimbauda. Podkreślają również polemiczną wobec Fiodora Dostojewskiego koncepcję istnienia człowieka w świecie.
Jądro ciemności jest powieścią, która wywarła ogromny wpływ na kulturę – mimo to najbardziej znanym dziełem pisarza pozostaje Lord Jim. Mimo iż omawiana powieść znalazła się na liście lektur obowiązkowych, nadal pozostaje dziełem „niszowo-offowym”. Trochę szkoda. Jądro ciemności jest studium fascynacji obcością, obcą kulturą oraz własnym geniuszem (Kurtz, o którym opowiada Marlowe, był człowiekiem pod każdym względem niezwykłym), które mogą prowadzić do szaleństwa. O sukcesie tej powieści zadecydowała m.in. perfekcyjna narracja i styl, w którym wykorzystana została technika impresjonistyczna.
Szukaj powiązań
Jądro ciemności otwiera bardzo różne konteksty interpretacyjne.
- Postawa bohaterów: poemat Wydrążeni ludzie Thomasa Stearnsa Eliota.
- Doświadczenia Marlowe’a mogą prowadzić do skojarzenia z innymi granicznymi przeżyciami, np. w opowiadaniach obozowych Tadeusza Borowskiego czy w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
- Bezpośrednim nawiązaniem do symboliki Jądra ciemności jest powieść Władca much Williama Goldinga.
- Warto zwrócić też uwagę na wybitny film Francisa Forda Coppoli Czas Apokalipsy. Film ten jest adaptacją opowiadania Conrada, choć akcja jego została przeniesiona w realia wojny wietnamskiej.
- Ta powieść była również inspiracją dla Orsona Wellesa, twórcy kultowego filmu Obywatel Kane.
Poszukiwanie prawdy o sobie
Jądro ciemności to opowiadanie o poszukiwaniu prawdy o sobie. Pokazuje, jak cienka jest granica między dobrem a złem i że w odpowiednio sprzyjających warunkach każdy człowiek może stać się zdolny do potwornych, niegodnych czynów.
Przeanalizuj postawę Kurtza, człowieka, który do Afryki wyjeżdżał jako ideał ludzki, poważany i ceniony przez wszystkich, kryształowy, zetknął się ze światem, którym dzięki swym umiejętnościom mógł zacząć rządzić. I stał się bestią. Przekroczył granice cywilizacyjne.
Jest to postawa, która może cechować bohaterów stojących wobec niesłychanie trudnych dylematów moralnych: życie własne albo zło (opowiadania Borowskiego, Inny świat Herlinga-Grudzińskiego).
Ważne!
Jądro ciemności to opowieść o drzemiącym w ludziach potencjale zła. Opisywana w opowiadaniu Afryka przeraża okrucieństwem białych ludzi wykorzystujących, mordujących i okradających tubylców. Co więcej, Conrad na przykładzie Kurtza pokazuje, że zasady, którymi się kierujemy, nie wystarczają w życiu:
Zasady nie wystarczą. To nabytki, stroje, ozdobne łachmany – łachmany, które opadną przy pierwszym porządnym wstrząsie.
Kurtz i Marlow
Kurtz to bohater tej obszernej noweli. Jego historię opowiada Marlow.
Jest on jednym z głównych agentów francuskiej spółki handlowej skupującej kość słoniową w dorzeczu Konga w Afryce. W Europie zostawił narzeczoną, szlachetną i dobrą kobietę. Temu związkowi sprzeciwiła się jej rodzina, która uznała Kurtza za niegodnego (bo zbyt biednego) kandydata do jej ręki. O nadzwyczajnej efektywności handlowej bohatera krążą legendy – jest on przedmiotem nie tylko podziwu, ale i zawiści. Gdy Marlow dociera do stacji handlowej w górnym dorzeczu Konga, poznaje szokującą prawdę o Kurtzu. Okazuje się, że niezwykle ambitny agent otoczony jest przez tubylców niemal boskim kultem. Podporządkował sobie ludność, podbił lub wykupił rozległe tereny, zgromadził imponujące bogactwa (czyli niewyobrażalne ilości kości słoniowej). Niegdyś szlachetny i wrażliwy człowiek zmienił się w okrutnego tyrana, despotę, który nie zna żadnych hamulców. Lekceważy wszystkie, tak niegdyś dla niego ważne zasady moralne. Nadal włada okolicą mimo ciężkiej, śmiertelnej choroby. Fizycznie jest już cieniem człowieka – wciąż jeszcze jednak robi wrażenie jego charyzmatyczny, głęboki głos. Przeniesiony na parowiec Marlowa, ucieka nocą. Ostatecznie daje się jednak wywieźć ze swojego królestwa, lecz umiera na statku. Jego ostatnie słowa (w zależności od tłumaczenia) brzmią „zgroza” lub „ohyda”. Marlow, który jest świadkiem jego śmierci, nie powtórzy tych słów narzeczonej. Wzruszony i niemal powalony na kolana godnością tej kobiety i jej wiarą w szlachetność narzeczonego, potwierdzi, że ostatnim wypowiedzianym przez Kurtza słowem było jej imię.
Charlie Marlow
– narrator trzech utworów Conrada: Jądra ciemności, Lorda Jima i Młodości. To mężczyzna w średnim wieku, szczupły, „o zapadłych policzkach, żółtej cerze, prostych plecach i wyglądzie ascety”. Marlow jest inteligentnym, bystrym obserwatorem, ponadto ma niewątpliwy talent gawędziarski – a że jest doświadczonym żeglarzem, sporo ma do opowiedzenia… W Jądrze ciemności opowiada o swojej wyprawie w głąb Afryki, kiedy to zdobył posadę kapitana jednego z parowców po śmierci poprzednika zabitego przez tubylców. Wiele nasłuchał się o Kurtzu i ta postać zaczęła go naprawdę intrygować. Jak wiemy, do ich spotkania w końcu doszło. Po śmierci Kurtza „oficjalnie” nie wyjawił nikomu strasznej prawdy o jego wyczynach ani nie dezawuował jego legendy.
Ważna scena
Spotkanie z narzeczoną Kurtza
Ważnym momentem opowieści jest spotkanie Marlowa z narzeczoną Kurtza. Kobieta pragnie wiedzieć, jak zginął jej ukochany, o którym wyraża się w samych superlatywach. Dla niej Kurtz pozostał na zawsze ideałem człowieka, najlepszym z ludzi. Marlow kłamie. Potwierdza jego legendę, a na pytanie kobiety o ostatnie słowa Kurtza nie mówi, że brzmiały one „zgroza”, lecz stwierdza, że ostatnim wypowiedzianym przez niego słowem było imię ukochanej. To kłamstwo można odczytywać jako hołd złożony przez Marlowa Kurtzowi (ale także jego narzeczonej). Bohater dochodzi do wniosku, że niszczenie złudzeń, jakie narzeczona miała o Kurtzu , jest bezcelowe, nie byłaby i tak w stanie zrozumieć postępowania swojego ukochanego.
Obraz Afryki
Afryka jest trzecim bohaterem opowiadania. Jest to też miejsce, gdzie ludzie muszą skonfrontować się z własnymi, wyznawanymi wcześniej zasadami. Marlow tak opisuje Afrykę: „bezludzie: ani jednego człowieka, ani jednej chaty”. Z pokładu widzi tylko podupadłe stacje handlowe. To miejsce, w którym natura jest tak nieprzenikniona, że zmusza do głębokiej refleksji nad sobą. Afryka to też przestrzeń śmierci: „przyczajona śmierć, ukryte zło, głęboka ciemność”. Jest to Afryka pozbawiająca godności ludzi mieszkających tam od stuleci. Przyjazd białych, wyzysk, głód, upokorzenia sprawiły, że ludzie mieszkający tam od setek lat zdają się nie być już istotami ludzkimi. Ale jednocześnie Afryka jawi się przed oczami podróżnych tysiącami barw, bogactwem roślinności, nieprzeniknioną naturą.
Jądro ciemności porusza bardzo ważny problem opozycji natury i cywilizacji.
W noweli aż kipi od piękna i bogactwa przyrody afrykańskiej, wśród której ludzie żyli sobie spokojnie, respektując jej prawa, od wieków. Przyjechali jednak Europejczycy, którzy chcieli im „pomóc”, „ucywilizować” ich teoretycznie dla ich dobra. Tymczasem ci, którzy uważali się za lepszych, niosących oświatę i kulturę, okazali się brutalnymi mordercami i złodziejami, wykorzystującymi podle czarnych, traktując ich gorzej niż zwierzęta, pragnąc wyłącznie bogactwa. Zniszczyli bogactwo kultury dzikich, dając im w zamian jedynie cierpienie i męki.
Kompozycja i narracja
Kompozycja Jądra ciemności jest bardzo ciekawa i warto ją zapamiętać. To kompozycja ramowa. Początek i koniec opowieści wydają się nie mieć właściwie związku z głównym opowiadaniem. Utwór zaczyna się od realistycznego opisu przymorza Tamizy. Na żaglowcu spotyka się grupa przyjaciół. Jeden z nich rozpoczyna opowieść, przedstawia bohaterów, wspomina wydarzenia przeszłości. W końcu oddaje głos towarzyszowi o nazwisku Marlow. To on opowiada zasadniczą historię – o swojej wyprawie do Konga i spotkaniu z Kurtzem. Opowiadanie kończy bezimienny narrator, który opisuje morze i nazywa szlak prowadzący do krańców ziemi: „drogą do jądra niezmierzonej ciemności”.
Kompozycja ramowa to dwustopniowy układ świata przedstawionego dzieła – fabuła, w obrębie której opowiadana jest jakaś inna fabuła. Zazwyczaj bohater pierwszej fabuły staje się narratorem drugiej. Fabuła pierwszego stopnia stanowi ramę kompozycyjną opowiadań znajdujących się w drugim stopniu. Jeśli mamy do czynienia z fabułą wielostopniową, nazywamy ją szkatułkową.
Warto zwrócić uwagę na sposób prowadzenia narracji w utworze. Pierwszy narrator przedstawia narratora głównego – Marlowa i zakreśla sytuację narracyjną. Marlow z kolei snuje retrospektywną opowieść, naszpikowaną dygresjami, charakteryzującą się nielinearnym tokiem narracji. Marlow, jako narrator pierwszoosobowy, zwraca się czasem do słuchaczy, przerywa swą opowieść, pyta. Sam ma do opowiadanych przez siebie zdarzeń stosunek ambiwalentny. Podkreśla, że wszystko, co przeżył, było „dość ponure i żałosne i nie bardzo jasne”. Na narrację Marlowa składają się różne formy narracji: opowiadanie, opis, dialogi w formie mowy zależnej i niezależnej.
W Jądrze ciemności łączy się realizm z symbolizmem, styl poetycki z uogólnieniami i egzystencjalną refleksją, rzeczowość opisów z patosem monologów Marlowa, ironia z tragizmem. Narrator – Marlow, opowiadając, posługuje się wieloma symbolami, metaforycznymi skojarzeniami, emocjonalnymi i sensualnymi opisami. Ważna jest gra świateł, obrazująca zdarzenia, o których opowiada bohater.
Szukaj powiązań
Zwróć uwagę na utwory o ciekawej kompozycji. Kim jest narrator, jak prowadzona jest w utworze narracja? Przykładem kompozycji wielostopniowej jest Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego.
Paraboliczna opowieść
Jądro ciemności to paraboliczna opowieść o podróży Marlowa w poszukiwaniu wartości, utwór o kryzysie cywilizacji o granicach dobra i zła, historia o usprawiedliwionym kłamstwie i zakłamanej prawdzie. Można też odczytywać to opowiadanie jako rzecz o bezdusznej ekspansji europejskich kolonizatorów w Afryce pod pretekstem szerzenia postępu. To także rzecz o utraconych złudzeniach tych, którzy wierzyli w duchową, moralną i ekonomiczną odpowiedzialność Europy za świat dzikich.
Jądro ciemności to opowieść o przekraczaniu granic, nie tylko tych geograficznych. Chodzi głównie o granice człowieczeństwa. Postawione w książce pytanie: „Czy można oddychać wonią zdechłego hipopotama, a jednak się nie zatruć?” staje się kluczowym problemem, o którym jest mowa w opowiadaniu. Z takim problemem zmierzył się Kurtz i przegrał. Stawić mu czoło musiał także Marlow – jemu się udało. Choć jego światopogląd został zachwiany, pozostał wiernym samemu sobie i wyznawanym wcześniej zasadom. Conrad szuka odpowiedzi na pytanie, czy źródłem zbrodni, okrucieństwa i szaleństwa są warunki zewnętrzne, czy też stałe i wieczne elementy ludzkiej natury, które zwykle ukryte są pod maską cywilizacji, ujawniają się w granicznych sytuacjach życiowych.
Ważne pojęcie
Parabola
Utwór, w którym opowiedziana historia nie jest ważna sama przez się, ale jako ilustracja pewnych ogólnych prawideł ludzkiego losu. Żeby zrozumieć opowieść paraboliczną, należy przejść od dosłownego znaczenia jej fabuły do ukrytego sensu alegorycznego lub moralnego.
Zwróć uwagę na inne słynne dzieła będące opowieściami parabolicznymi. Do najbardziej znanych należą: Proces Franza Kafki, Dżuma Alberta Camusa, Stary człowiek i morze Ernesta Hemingwaya.
Joseph Conrad właśc. Teodor Józef Konrad Korzeniowski (1857-1924)
Powieściopisarz angielski polskiego pochodzenia. Jego zrealizowanym marzeniem było zostać marynarzem. Większość jego utworów wiąże się z morzem i żeglugą. Pisał utwory dotyczące ludzkiej kondycji, miejsca człowieka w świecie jawiącym się jako absurdalny żywioł. Spadkobierca ideałów romantycznych.
Najważniejszą cechą twórczości Conrada jest wizja świata jako miejsca pozbawionego ładu, nieprzewidywalnego. Los człowieka w tym świecie jest naznaczony samotnością i tajemniczością. To zazwyczaj los tragiczny.
Większość dzieł Josepha Conrada wiąże się z tematyką marinistyczną.
Najbardziej znaną jego powieścią jest Lord Jim (1900). Sporo tytułów i sformułowań z powieści Conrada weszło do języka potocznego, będą to np. „smuga cienia” (tytuł jego powieści z 1917 roku, oznacza moment przejścia z młodości w dojrzałość, „jądro ciemności” czy określenie „jeden z nas” powtarzające się w powieści Lord Jim jako określenie tytułowego bohatera).
Ważne powieści Conrada to także Nostromo (1904), W oczach Zachodu (1911) i Zwycięstwo (1915).
Warto wiedzieć
Twórczość Josepha Conrada jest bardzo interesująca i oryginalna. Wyrasta na dwóch podłożach – osobistych przeżyć (morze, zmaganie się człowieka z żywiołem i z losem) oraz romantycznych ideałów. Conrad w całej swej twórczości w sposób niezwykle ciekawy i nieporównywalny z innymi twórcami zastanawia się nad kondycją ludzką, okrucieństwem świata, rolą honoru i odpowiedzialności człowieka.
Zobacz: