Wzory sformułowania tematu

  • „W kręgu miłości i nienawiści” – o bohaterach literackich, których rozumiem, podziwiam i oskarżam.
  • Marzenia, tęsknoty bohaterów literackich i twoje w zderzeniu z rzeczywistością.
  • Życie, podobnie jak proces, można wygrać lub przegrać – literackie kreacje ucieleśniające te możliwości (przynajmniej po jednym przykładzie).
  • Ikar, Konrad, Siłaczka, Kolumbowie, Artur – literackie wizje młodości, jej doświadczeń i dążeń w ocenie współczesnej młodzieży.
  • Wizerunek kobiety fascynującej czy irytującej. Przedstaw na wybranych przykładach literackich.
  • Wierność ideałom młodości czy kariera i nadzieja na sukces życiowy? Moje refleksje na temat wyborów moralnych bohaterów literackich literatury polskiej okresu pozytywizmu, Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego.
  • Szczęście osobiste a obowiązek wobec kraju i społeczeństwa w życiu bohaterów Adama Mickiewicza i Stefana Żeromskiego.
  • Żołnierz, powstaniec, konspirator – bohaterowie literatury doby zaborów. Rzecz o indywidualnym i zbiorowym losie Polaków.
  • Być albo mieć to alternatywa, przed którą staje każdy człowiek. Scharakteryzuj bohaterów literackich, którzy realizowali powyżej przedstawione modele życia.
  • Bunt i ofiara – konieczność, przejaw szaleństwa, świadectwo wrażliwości… Mój sąd o bohaterach romantycznych i ich spadkobiercach.
  • Dedal, Ikar, Prometeusz, Syzyf. Na przykładzie wybranych kreacji literackich scharakteryzuj dwie, spośród wymienionych, koncepcje postaw wobec życia.
  • Spróbuj wcielić się w postać bohatera literackiego i napisz fragment jego pamiętnika.
  • Don Kichot na polskich drogach, czyli literackie portrety idealistów i marzycieli.
  • Między obowiązkiem walki ze złem a pokusą urody życia… Rozważania o bohaterach literackich dokonujących trudnego wyboru postawy życiowej.
  • Niepogodzeni ze światem. Literatura o człowieku zbuntowanym i wyobcowanym.
  • Wygrali czy przegrali życie? Rozważania na temat postaw moralnych wybranych bohaterów różnych epok literackich.
  • „Samotność… cóż po ludziach?” – najciekawsze, Twoim zdaniem, literackie portrety bohaterów skazanych na samotność i samotnych z wyboru.
  • Straceńcy, marzyciele, społecznicy – bohaterowie literatury czasów niewoli. Prezentacja i ocena.

Komentarz

Tematy o bohaterach literackich są „dwuwarstwowe”, niejako „paraboliczne” – to znaczy, że na pierwszy rzut oka dotyczą postaci literackich, ale gdy tylko wczytamy się głębiej – wtedy widać, że autorom chodzi o problem bardziej uniwersalny. Samotność, bunt, idealizm itp. wartości, których ilustracją są dzieje postaci. Tym samym musimy wykorzystać dwa pokłady wiedzy: tę o dziejach postaci, i tę o zagadnieniu – też z literatury, z życia i z własnych przemyśleń (ważne jest tu oczytanie i dojrzałość sądów).

  • Są tematy, które pozwalają wybrać sobie dowolne przykłady bohaterów. Zawsze jednak dołączają klucz wyboru – szukać trzeba przez pryzmat wyższych zagadnień, lub według swoich sympatii literackich, a wtedy zawsze będzie trzeba swój wybór motywować.
  • Tematy o postaciach konkretnych ostro ograniczają wybór. Jeśli podano na tacy nazwiska – ich musimy się trzymać. Nie znaczy to: postreszczać życiorysy! Przenigdy. Życie tych osób dano nam jako materiał do przemyśleń, dowód problemu, wzór postawy. Stawiamy zatem pytania: dlaczego wybrano właśnie te postacie? Co je dzieli, co łączy? Wobec jakiego zagadnienia zostały postawione? Porównywać, oceniać, czerpać z ich życiowych doświadczeń – nikt nam nie zabrania. A że często wiązać się będą z innymi zagadnieniami, np. idealizm, tragizm, konieczność wyboru – to wiadomo.
  • Ty wobec bohatera. Ten element zaistnieje w każdym wariancie tematu, i nic dziwnego, bowiem nie możesz zaprezentować się jako typy odtwórcze. Przecież czyn każdej z osób możesz pochwalać lub krytykować. Sama osoba może wzbudzić podziw lub niechęć. Nie zawsze powiedziano wszystko: o jej wyglądzie, o innych cechach charakteru – można pospekulować, przedstawić swoją wersję. I pamiętaj: „ty wobec bohatera” to zawsze w pewnej mierze: „ty wobec autora”! Można wznieść się na poziom kompozycji i ocenić konstrukcję postaci, nie tylko jej czyny i los. Może jest sztucznym tworem? Albo tendencyjnym? Albo porte parole pisarza? Albo dowodem na jego znajomość ludzkiej psychiki? Itd.
  • Rejestr konstrukcji literackich. Jeśli nie konkretne nazwisko, nie wybór nazwisk według problemu, to może być jeszcze pewnym kryterium właśnie konstrukcja literacka, w jakiś sposób typowa. Znasz takie: wzór parenetyczny, bohater tragiczny, bohater romantyczny, everyman, antybohater.

Inna klasyfikacja może proponować wybór wśród czarnych charakterów, postaci „przemienionych”, idealistów, karierowiczów, kochanków-amantów, samotników lub zbuntowanych (tu dotykamy sfery zagadnień problemowych).

 

Oto jacy na przykład są bohaterowie, i wobec jakich materii ich się stawia.
Klasyfikować można ich przeróżnie wg: płci, dokonań, typów, epok, itd. Spróbujmy ująć te najczęściej spotykane kryteria.

 

Idealiści:

  • Ikar (marzenie o locie ku słońcu),
  • Prometeusz (poświęcenie dla ludzkości),
  • św. Aleksy (idea wiary),
  • Don Kichot (walka z wiatrakami),
  • Wallenrod (poświęcenie dla ojczyzny),
  • bohater romantyczny (miłość, ojczyzna, poezja),
  • Ignacy Rzecki (patriotyzm i kult Napoleona),
  • Julian Ochocki (nauka),
  • Doktor Rieux (misja lekarza),
  • Tomasz Judym (misja społeczna).

Postacie tragiczne

Uwaga! „tragiczne” to nie znaczy, że pełne nieszczęść, ofiary losu. Tutaj znakiem jest wybór, i to wybór szczególny! Bohater musi dokonać wyboru, lecz każda decyzja, jaką podejmie, będzie dla niego zła, negatywna w skutkach. Kategorią tragizmu chętnie posługiwali się twórcy antyczni, jest też ona elementem konstrukcji bohatera romantycznego.

Oto przykłady:

  • Antygona (wybór między obowiązkiem religijnym a prawem państwowym, miłością siostry a posłuszeństwem obywatelki),
  • Kreon (pomiędzy autorytetem władcy a religią, powinnością króla a powinnością wuja, prawem a uczuciem),
  • Wallenrod (pomiędzy własnym honorem a zwycięstwem nad wrogiem, miłością żony a miłością ojczyzny),
  • Kordian (pomiędzy grzechem królobójstwa a sprawą ojczyzny),
  • Hrabia Henryk (pomiędzy poezją a prozą życia, honorem albo poddaniem się wrogowi),
  • Tomasz Judym (pomiędzy misją społeczną a własnym szczęściem i miłością do Joasi),
  • Andrzej Kmicic (na uczcie w Kiejdanach – pomiędzy daną przysięgą Radziwiłłowi a powinnością wobec ojczyzny),
  • Kolumbowie (pomiędzy obowiązkiem walki a tworzeniem, młodością, miłością a własnym życiem).

Zauważ, że wyboru dokonuje bohater pomiędzy równorzędnymi wartościami, nie zwykłą przykrością a sprawą wielką. Zawsze traci… Lecz im bliżej współczesności, tym częściej będzie wybierać ideały wyższe: honor poświęci dla ojczyzny, twórczość dla walki o wolność, własną duszę dla zbawienia milionów.

Idea ogólna czy kariera?

Pytanie często stawiane, związane z idealizmem – ale nie z tragizmem. Nie są to przecież wartości równorzędne ani choć trochę podobne. Ci, którzy wybierają prywatne dobra, żądze lub karierę rzadko są postaciami pozytywnymi. Z kolei teorią obronną, jaką mógłby zastosować ich adwokat są… prawidła rzeczywistości. Często życie tak kształtuje człowieka, początkowo szlachetnego a w rezultacie karierowicza. Innym razem prawa psychiki ludzkiej – żądze władzy czy posiadania. Wśród takich typów wymienimy osoby zupełnie różne:

  • Makbeta (kieruje nim żądza władzy),
  • Kreona (obrona własnego autorytetu),
  • Jacka Soplicę w młodzieńczym etapie życia (zabija z zemsty),
  • Zenona Ziembiewicza (wybiera karierę własną).

Jednoznacznie „czarne” charaktery: złoczyńcy, intryganci, mordercy, zdrajcy bywają czynnikiem popychającym akcję równie skutecznie. Obecni w romansach, w powieściach o szybkiej akcji, w komediach intrygi i tragediach. Im ambitniejsza lektura, tym mniej jednoznaczne to postacie, skazane na to tylko żeby być symbolami zła. Czerń ich staje się mniej intensywna, mają różne motywy. W dramacie romantycznym i powieści poetyckiej zły czyn staje się dyskusyjny: czy cel uświęca środki? Czy zemsta może być słuszna. Czy bluźnierstwo przeciw Bogu może być usprawiedliwione? Dylematy te czasem pozostają bez odpowiedzi.

Postacie kobiece

  • kobieta – anioł
  • nieosiągalna kochanka
  • femme fatale
  • odrzucona kochanka
  • idealistka
  • feministka

Taka klasyfikacja z grubsza, ale bardzo pobieżnie grupuje setki bohaterek literackich. Kluczowe tematy przy których jawi się postać kobieca to: miłość albo kwestia równouprawnienia kobiet. W innych przypadkach – rzadziej.

Zwróć uwagę na następujące panie:

  • Antygona – jej wybór, poświęcenie dla idei, którą wierzyła. To literacki wzór siostry i córki (ona została przy ślepym i zhańbionym Edypie), to także uosobienie konsekwencji, odwagi i stanowczości w raz podjętym zamiarze. Jej przeciwieństwem jest delikatna, słaba Ismena – posłuszna rozkazom króla, lękająca się czynu przeciw władcy.
  • Lady Makbet – szekspirowska postać, która początkowo jest głównym motorem, podszeptem, bodźcem pchającym Makbeta do zbrodni. Jest uosobieniem straszliwej ambicji i żądzy władzy, ale też dowodem na obosieczne działanie zła. Nie wytrzymuje bowiem presji popełnionych zbrodni, popada w obłęd i ginie. Jest także pierwowzorem femme fatale – czyli kobiety fatalnej, przynoszącej zgubę człowiekowi, który ją kocha.
  • Dama kameliowa – czyli Małgorzata Gautier, która uosabia poświęcenie własnej osoby dla dobra ukochanego człowieka. Jest to postać szlachetna, mimo że niemoralnej profesji, bowiem jest paryską kurtyzaną. Na prośbę ojca swojego ukochanego, rezygnuje ze ślubu z nim i zmiany życia, by nie niszczyć jego kariery. Autorem powieści jest Aleksander Dumas (syn) a typ szlachetnej prostytutki ukaże też w swoich opowiadaniach Guy de Maupassant. Malował je natomiast znakomity Toulouse Lautrec.
  • Kobiety z powieści Prusa – głównie z Lalki. Nie tylko Izabela Łęcka – uosobienie pustej i rozkapryszonej arystokratki, niedościgłego obiektu pożądania Wokulskiego. Są tam inne znakomite kreacje: jazgotliwa baronowa Krzeszowska, kobieta – anioł: pani Stawska, energiczna i powabna hrabina Wąsowska… Jeśli czytałeś Emancypantki – to masz do dyspozycji galerię kobiecych postaci i dziewiętnastowieczne zagadnienie emancypacji kobiet.
  • Romantyczne kochanki – z dramatów, poezji i życia czołowych romantyków polskich. Maryla, Pasterka, Laura, Maria, Lotta – są ważne w literaturze jako symbole nieszczęśliwej, romantycznej miłości prowadzącej do samobójstwa lub przemiany w bohatera narodowego. Z komedii Fredry wziąć możemy kobietę – anioła: Anielę i kobietę – żywioł: Klarę.
  • Kobiety z powieści Sienkiewicza – są różnorodne i najczęściej zestawione prawem kontrastu. Słaba, delikatna Danusia i dynamiczna Jagienka w Krzyżakach, spokojna, stanowcza, jasna Oleńka i ruchliwa, ciemnowłosa Anusia Borzobohata w Potopie, żywiołowa blond – Baśka – Hajduczek i stonowana, ciemna Krzysia Drohojowska. Wszystkie są obiektem miłości, celem dążeń i nagrodą za czyny rycerzy (w przypadkach zakończonych happy endem). Nieszczęścia tych miłości przypominają schematy romantyczne, lecz rozwój i szczęśliwe finały – fredrowską teorię uczucia.
  • Kobiety z prozy Orzeszkowej – często udowadniają konieczność kształcenia dziewcząt, emancypacji a w tym prawa do pracy kobiet, często są ukształtowane nieco tendencyjnie. Tytułowa bohaterka powieści Marta po śmierci męża pozostaje sama z dzieckiem, szuka uczciwej pracy, lecz niestety świat sprawia, że schodzi na złą drogę. Justyna Orzelska, z Nad Niemnem jest idealistką pracy i wybiera życie z Jankiem, Marta – to z kolei uosobienie życiowego błędu, niespełnionych marzeń i też ciężkiej pracy, a Emilia – ofiary romantycznych teorii.
  • Kobiety z powieści Żeromskiego – muszą przeżyć straszne rozczarowania. Salomea Brynicka pada ofiarą własnej miłości i niesprawiedliwości społecznych świata (Wierna rzeka) Joasia Podborska musi ustąpić, odejść z życia Judyma, bo wybiera on samotną walkę o swoje ideały. Typem idealistki jest bohaterka noweli Siłaczka (Stasia Bozowska), ale nie jest w stanie podołać rzeczywistości.
  • Barbara Niechcic z Nocy i dni Dąbrowskiej to kobieta irytująca i interesująca.
  • Małgorzata z wielkiej powieści Bułhakowa Mistrz i Małgorzata warta jest odrębnej notatki, bowiem zajmuje w literaturze specjalne miejsce, tak jak i powieść. Małgorzata wyróżniona i wybrana przez szatana jest postacią łączącą dwa światy: magiczny i rzeczywisty. Jest to zarazem czarownica i kobieta niewinna, najwierniejsza wobec Mistrza – ale niewierna żona, zwykła moskwiczanka o niezwykłej krwi, wreszcie – królowa szatańskiego balu. Jest symbolem miłości ocalającej – zwycięża zło, zniszczenie, niemoc.
  • Kobiety z prozy Marka Hłaski – realizują socjalistyczną wersję femme fatale. Są fałszywe, mają brudną przeszłość i nawet gdy kochają szczerze brutalna rzeczywistość nie pozwala na happy end. Niespełniona miłość, zgwałcona niewinność, skaleczone uczucia – ich ofiarą pada niewinna Agnieszka z Ósmego dnia tygodnia i bohaterka Pierwszego kroku w chmurach, i kobieta z przeszłością w Najświętszych słowach…

 

Inne postacie – symbole

Niektóre postacie literackie przeszły do kultury (a nawet do świadomości ludzi, którzy dokładnie nie znają ich historii) – jako symbole, upostaciowania danej cechy lub postawy. Pamiętać o tym warto przy analizowaniu poezji i przy pisaniu pracy maturalnej. Są to na przykład:

  • Kasandra – uosobienie złowieszczego jasnowidzenia, złe proroctwo, któremu świat nie chce wierzyć, a które, niestety, nadchodzi.
  • Syzyf – i syzyfowa praca: nieskuteczna, bez końca, nie do zrealizowania. Sam Syzyf, jak pamiętamy, za karę wtaczał i wtaczał głaz na szczyt góry, po czym – gdy już finiszował – głaz spadał do podnóża góry.
  • Ikar – symbol marzeń człowieka i dążenia do ich zrealizowania, nawet tych najbardziej niemożliwych, niebezpiecznych jak lot ku słońcu.
  • Dedal – uosobienie rozsądku, rzemieślniczej solidności. Dedal nie wzbił się ponad zamierzoną wysokość lotu, nie zbliżył się do słońca, ale też – nie spadł, doleciał do celu.
  • Judasz – pozostał w literaturze i kulturze symbolem zdrady, zdrajcą sprzedajnym, który wydał Chrystusa za trzydzieści srebrników.
  • Kain – uosobienie bratobójcy.
  • Otello – literacki symbol zazdrości.
  • Hamlet – uosabia niezdecydowanie, niemoc czynu, postawę człowieka wrażliwego, analizującego świat, monologującego, ale nie podejmującego decyzji.
  • Messalina – kobieta rozwiązła, rozpustna i fałszywa. Będąc żoną cesarza rzymskiego Klaudiusza, potrafiła rywalizować z najpopularniejszą prostytutką rzymską w ilości kochanków (dzieje opisane w powieści Gravesa Klaudiusz i Messalina).
  • Judym – symbol społecznika, idealisty, który poświęca szczęście osobiste dla misji społecznej.
  • Dulska i dulszczyzna – uosobienie kołtuństwa i mieszczaństwa w negatywnym znaczeniu: fałszu, obłudy, życia na pokaz itp.
  • Kolumbowie – w literaturze polskiej imię odkrywcy Ameryki nadano całemu rocznikowi powstańców walczących o Polskę, urodzonych około r. 1920. Imię ma wymiar symboliczny i wzniosły, Kolumbowie to bohaterowie, straceńcy, którzy poświęcili ojczyźnie życie, młodość i talent.

 

Jak o tym wszystkim pisać?

Najczęściej w formie rozprawki, po dokładnym zbadaniu tematu. Osoby wspomniane wyżej – i własne wasze „znajomości” z literatury to wielki materiał, zbiór sylwetek, z którego należy czerpać i wybierać.

  • Temat powie według jakiego kryterium.
  • Warto postacie wynotować sobie w brudnopisie, wraz z pytaniem – dlaczego pasuje do mojego tematu, jak oceniam jego czyn, jak inni twórcy widzą tę sprawę?
  • Z życiorysu bierzemy odpowiednie elementy, nie opisujemy całości.
  • Posiłkujemy się także innymi lekturami, zgodnie ze swoim stylem pisania i poprawnie. Wtedy na pewno będzie dobrze.

 

Bohater literacki

• wzór parenetyczny,
• czarny charakter,
• bohater tragiczny,
• bohater romantyczny,
• everyman,
• antybohater.

Bohater wobec zagadnień i postaw

• bunt,
• wybór moralny,
• idealizm,
• samotność,
• rzeczywistość,
• marzenia.

Everyman – człowiek-każdy (Jedermann). Konstrukcja bohatera literackiego praktykowana przez twórców XX w., ale wywodząca się aż ze średniowiecznego moralitetu.

  • Jest to bohater pozbawiony cech indywidualnych, za to noszący znamiona każdego człowieka, anonimowego, abstrakcyjnego.
  • Ma zredukowane nazwisko, twarz podobną do wszystkich, przeciętny wygląd i popularny strój. Tacy są bohaterowie Franza Kafki, taki jest Józio z Ferdydurke, takie postacie konstruuje też Konwicki (Wniebowstąpienie).

Odmianą everymana jest antybohater dramatu współczesnego: czy to pióra Becketta czy naszego Tadeusza Różewicza – np. bohater Kartoteki. Ma wiele imion i kart życiorysu.
Ale nic z tradycyjnego, aktywnego, nakręcającego akcję bohatera – jest bierny, pełen niemocy.
Np. w Kartotece cały czas leży i nikt, nawet Chór Starców nie może zmobilizować go do działania.

Pamiętaj:

  • idealizm – postawa ludzi ogarniętych szczytną ideą, misją czynienia dobra społecznego, do tego stopnia, iż są zdolni poświęcić swoje sprawy i życie. To także swoiste marzycielstwo – nieprzyjmowanie do wiadomości realiów świata rzeczywistego, wiara w ideał wbrew wszystkiemu.
  • chronotop – to czasoprzestrzeń,
  • aktant – to postać aktywna, popychająca akcję,
  • pozycja horyzontalna – (w Kartotece) bierna, leżąca, bez woli działania,
  • praesens historicum – czas historyczne przywołany, uczyniony teraźniejszym (w danym fragmencie opowiadania),
  • porte parole -,,głos autora”, postać, która reprezentuje poglądy twórcy dzieła;
  • antybohater – postać ze współczesnego dramatu absurdru, skonstruowana jako zaprzeczenie aktywnego bohatera, od którego zależał tok akcji;
  • altruista – osoba poświęcająca swoje życie innym ludziom, współczująca, oddana bliźnim, przeciwieństwo egoizmu. Przykład – Judym;
  • oportunista – ktoś, kto zmienia swoje poglądy w zależności od okoliczności i najczęściej interesownie.który chciał walczyć z wiatrakami;
  • femme fatale – kobieta fatalna, znajomość z nią kończy się tragicznie dla kolejnych mężczyn, którzy wpadli w krąg jej wpływów.
  • donkiszoteria – postawa walki z niewspółmiernie większymi siłami, bez realnych szans na powodzenie. Na wzór Don Kichota, który chciał walczyć z wiatrakami.

Poezja komentarzem do rozważań o bohaterach:

  • Stanisław Grochowiak – Hamlet, Ikar;
  • K.K. Baczyński – Pokolenie;
  • Ernest Bryll – Wciąż o Ikarach głoszą;
  • Zbigniew Herbert – Przesłanie Pana Cogito;
  • Wisława Szymborska – Larum dla Kasandry;
  • Zbigniew Herbert – Dedal i Ikar, Apollo i Marsjasz, Tren Fontynbrasa;
  • Kazimiera Iłłakowiczówna – Kain i Abel.