Justyna Orzelska
Justyna Orzelska to jedna z głównych bohaterek Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Przedstawicielka zbiedniałej szlachty, rezydentka w domu swojego wuja. Kobieta niemal idealna – jedna z niewielu tego typu bohaterek w naszej literaturze – może poza Marynią Połaniecką, bohaterką Rodziny Połanieckich Henryka Sienkiewicza, oraz Heleną Stawską, bohaterką Lalki Bolesława Prusa.
Znaczenie postaci
Niebezpiecznie bliska ideału, a może nawet idealna Justyna Orzelska nie jest postacią papierową. Została skonstruowana przez autorkę tak, że wydaje się kobietą z krwi i kości, a nie tylko „nośnikiem idei pozytywistycznych” jak Witold Korczyński, bohater tej samej powieści. Przeżywa rozterki i wahania, dość długo nie może dojść do siebie po rozstaniu z Zygmusiem Korczyńskim i nawet gdy odmawia mu dalszych spotkań w sposób definitywny – cierpi. Orzeszkowa ukazuje ewolucję Justyny – od dziewczyny, która chciałaby coś zrobić ze swoim życiem, ale nie wie dokładnie co, do zdecydowanej, pewnej swoich racji kobiety, która stawia czoła uprzedzeniom społecznym. Pewnej siebie i umiejącej walczyć o swoje szczęście.
Charakterystyka
- Imię: Justyna
- Nazwisko: Orzelska
- Wiek: dwadzieścia parę lat
- Sytuacja rodzinna: Justyna jest półsierotą. Nie można powiedzieć, że wychowuje ją ojciec, który wprawdzie jest utalentowanym skrzypkiem, ale zarazem zdziecinniałym staruszkiem – to raczej ona wychowuje ojca.
- Rysopis: brunetka, duże, szare oczy, ciemne brwi. Wysoka i zgrabna. Uosobienie „piękności kobiecej, zdrowej i silnej, lecz dumnej i chmurnej”. W urodzie dziewczyny, jej ruchach i sposobie ubierania widać pewne sprzeczności: ma delikatną cerę jak salonowa dama, ale ręce duże, silne i opalone, jej ruchy i gesty mogły wydawać się nieco „popędliwe”. Nosi sukienki z tanich materiałów, ale doskonale uszyte i świadczące o tym, że nieźle zna się na modzie. Justyna nie nosi biżuterii (tylko pierścionek po matce, który po wyznaniu miłości daje Jankowi). Bywa pomysłowa w sprawach mody, np. białą suknię, w której wybiera się na wiejskie wesele, ozdabia jarzębiną, wpina ją także we włosy.
- Zainteresowania: muzyka, poezja; Justyna lubi także kwiaty i interesuje się modą. Chętnie spaceruje.
- Zalety: ładna, sympatyczna, życzliwa. Opiekuńcza, dumna (nie pozwala żartować ze swoich najbliższych i nie przyjmuje prezentów od krewnych), bezkompromisowa, odważna, konsekwentna, nie chce być pasożytem.
- Wady: bywa nieprzyjemna i ironiczna.
Biografia
Justynę czytelnik poznaje w momencie, gdy wraca z kościoła ze swoją ciotką, Martą. Obie kobiety łączy serdeczny stosunek, rozmawiają o sprawach osobistych, np. o zawiedzionych nadziejach dziewczyny na małżeństwo z bogatym krewnym, Zygmuntem Korczyńskim. Justyna zadomowiła się we dworze Benedykta, ale nie najlepiej czuje się z tym, że jest tylko ubogą krewną. Martwi ją, że goście pani Emilii (zwłaszcza kpiarz i lekkoduch w złym stylu, Bolesław Kirło) bawią się kosztem jej zdziecinniałego, łakomego ojca, a ten nie widzi, że jest ofiarą okrutnych żartów.
Gdy wychodzi z imienin pani Emilii i spaceruje bez celu, spotyka Jana Bohatyrowicza, przystojnego i miłego blondyna, którego znała z widzenia już wcześniej. Mężczyzna zaprasza ją do swojego domu i już wtedy rodzi się między nimi uczucie. Serdeczny i otwarty Jan wydaje jej się bliższy niż salonowe towarzystwo zgromadzone u pani Emilii. Prosi, by Jan i Anzelm zabrali ją ze sobą na grób Jana i Cecylii, założycieli rodu Bohatyrowiczów. W ten sposób dziewczyna zdobywa serce starego Anzelma, który do tej pory odnosił się do niej raczej nieufnie. Znajomość z Janem rozwija się dość szybko – co bardzo dziwi Martę. Zaniepokojona starsza kobieta opowiada o dawnej miłości jej i Anzelma Bohatyrowicza, zakończonej rozstaniem. Przestrzega Justynę przed zbytnim zaangażowaniem się w znajomość z bratankiem Anzelma.
Tymczasem Zygmunt Korczyński nie poddaje się – znudzony swą zakochaną w nim bez pamięci żoną, przesyła Justynie książki i liściki. Ale dziewczyna pozostaje twarda. Nie wie jeszcze, że poważnie jest nią zainteresowany pewien „dekadencki” arystokrata – morfinista Teofil Różyc, który wypytuje o nią swą kuzynkę Marię Kirłową. Planuje się nawet oświadczyć.
Justynie coraz bardziej podobają się sąsiedzi Jana – uczynni, życzliwi, gościnni ludzie. Pomaga im przy żniwach i idzie jej całkiem dobrze. Zostaje zaproszona na wesele miłej przyjaciółki przyrodniej siostry Janka – Elżuni. Ona i Jan bawią się bardzo dobrze, ma dojść już do wyznań… Lecz atmosferę psuje postępek rywalki Justyny, od dawna zakochanej w Janku Jadwigi Domuntówny, bogatej i urodziwej chłopki. Zazdrosna dziewczyna rzuca w Justynę kamieniem (na szczęście chybia). Romantyczny nastrój powraca wieczorem – para wyznaje sobie w końcu miłość i Justyna i Jan zaręczają się.
Lecz następnego dnia los szykuje kolejną niespodziankę dla Justyny – Maria Kirłowa prosi o jej rękę w imieniu swojego krewnego, Teofila Różyca, oczarowanego jej chmurną urodą i dumą. Ta wyznaje, że jest już zaręczona. Teresa i pani Emilia są zdruzgotane tym, że dziewczyna odrzuca tak wspaniałą propozycję – biednej szlachciance nie mogło się przecież zdarzyć nic lepszego!
Cieszą się za to Witold, Benedykt, początkowo przeciwna tej znajomości Marta, a nawet… oświadczająca się w imieniu Różyca Kirłowa. Natomiast Orzelski jest oburzony, że razem z córką będzie odtąd musiał mieszkać wśród prostaków, w niewygodnej chacie. Benedykt uspokaja go jednak, że może nadal pozostać w Korczynie.
Ważne momenty w życiu bohatera
- Nieszczęśliwe dzieciństwo – niestałość ojca i śmierć schorowanej, znękanej matki.
- Zawarcie znajomości z Jankiem Bohatyrowiczem – początek wzajemnej sympatii, a nawet fascynacji.
- Pogrzebanie nadziei na małżeństwo z Zygmuntem Korczyńskim – zdecydowana postawa jego matki, pani Andrzejowej. Przyjazd do Korczyna, do dalekich krewnych.
- Pierwsza wizyta w domu Jana; poznanie jego stryja Anzelma.
- Opowieść ciotki Justyny, Marty, o miłości łączącej kiedyś ją i Anzelma Bohatyrowicza (zakończonej rozstaniem zakochanych – ślub dobrze urodzonej szlachcianki ze schłopiałym szlachcicem uchodził za mezalians).
- Wizyta na grobie Jana i Cecylii oraz na mogile powstańców w towarzystwie Janka.
- Praca przy żniwach razem z chłopami.
- Zabawa na wiejskim weselu; wiejskie życie coraz bardziej podoba się Justynie (tak jak i młody Bohatyrowicz).
- Justyna i Jan wyznają sobie miłość – od tej pory są narzeczonymi.
- Zaręczona już dziewczyna odrzuca propozycję małżeństwa złożoną przez Różyca (za pośrednictwem Marii Kirłowej), czym wywołuje zgorszenie większości zgromadzonych osób.
- Przyzwolenie Benedykta na ślub młodych.
Bohaterka o sobie samej
- Brak pracy właśnie był mi od dawna trucizną i wstydem! O, jakże wdzięczna jestem temu, który mię pod niski, ale własny dach swój biorąc daje nie tylko zadowolenie serca, ale i zajęcie dla rąk i myśli, możność dopomagania komuś, pracowania dla siebie i dla innych!…
- Uczoną nie jestem ani artystką; żadnych niepospolitych zdolności ani talentów nie mam i tylko tyle rozsądną jestem, by to znać i wiedzieć. Z tego, co umiem, bez wahania i żalu odrzucę to, co ani mnie, ani, jak mi się zdaje, nikomu pożytku by żadnego nie przyniosło. A jeżeli światła, z łaski twojej, mój wuju, otrzymanego, zostanie mi jeszcze trochę więcej niż on… niż oni go posiadają… (…) Z jakimże szczęściem między nich je wniosę… o! z jakim szczęściem trzymać będę nad nimi ubogą moją lampkę, aby im tylko trochę widniej, jaśniej, weselej było!…
Bohaterka a inne postacie utworu
- To opiekunka zdziecinniałego ojca.
- Podopieczna Benedykta i rezydentka w jego domu; wuj bardzo ją lubi i ma do niej wyraźną słabość.
- Jej ciotką jest Marta Korczyńska; to nie tylko krewna, ale i powiernica, przyjaciółka.
- Jej kuzynem jest Witold, syn Benedykta – panują między nimi dobre stosunki.
- Miała romans z Zygmuntem Korczyńskim, ale okazała się nieodpowiednią partią dla niego.
- Jest nią zafascynowany Teofil Różyc.
- Ona z kolei jest zafascynowana Janem Bohatyrowiczem.
Podobne postacie literackie
- Marta Korczyńska – obie kochały schłopiałych szlachciców Bohatyrowiczów (Marta Anzelma, Justyna – Jana), ale Marcie zabrakło siły i odwagi, by wyjść za Anzelma – bała się drwin i ciężkiej pracy. Tej odwagi nie zabrakło zaś Justynie.
- Salomea Brynicka (Wierna rzeka Stefana Żeromskiego) – bohaterki łączy podobny typ urody, duma i godność. Obie są w stanie zrobić wszystko dla miłości.
O utworze źródłowym
Autorka zamierzała napisać historię miłości panny z dworu i schłopiałego szlachcica, niedługi romans obyczajowy. Planowała zatytułować go Mezalians. Ale powieść rozrosła się do rozmiarów epopei (i co ważniejsze, taką zyskała rangę). Przedstawia obraz życia Polaków (głównie szlachty) na kresach, a miłość Jana i Justyny jest tylko jednym z wątków – choć bez wątpienia ważnym. W powieści dużą rolę odgrywają idee pozytywistyczne – pracy organicznej i pracy u podstaw. Deklaracje ideowe bohaterów brzmią jednak nieco sztucznie i papierowo – łamiącym się ze wzruszenia głosem Justyna oświadcza, że zamierza uczyć wiejskie dzieci czytać i pisać (czyli realizować się poprzez pracę u podstaw); Witold w czułej rozmowie z Marynią proponuje jej, by razem żyli i pracowali „dla naszych drogich idei”.
Zapamiętaj! Nad Niemnem łączy cechy powieści realistycznej i tendencyjnej.
Dzieło: Nad Niemnem
Autorka: Eliza Orzeszkowa
Czas i miejsce akcji
Akcja powieści trwa kilka miesięcy – a w tym czasie bohaterka zdążyła zakończyć toksyczny romans, zakochać się w innym mężczyźnie, zaręczyć się z nim i odnaleźć sens życia. Wydarzenia rozgrywają się latem w latach 80. XIX w. Miejsca akcji to Korczyn – posiadłość Benedykta Korczyńskiego, zaścianek Bohatyrowiczów, Osowce – majątek Andrzejowej Korczyńskiej i Olszynka – dworek Kirłów.
Co to za typ bohaterki?
- kobieta prawie idealna;
- bohaterka, która sens życia odnajduje w pracy u podstaw.
Pojęcia związane z tą bohaterką
- Praca u podstaw – jedno z dwóch głównych haseł programowych pozytywizmu. Był to postulat szeroko pojmowanej pomocy najbiedniejszym i najbardziej pokrzywdzonym warstwom społeczeństwa i opieki nad nimi. Celem pracy u podstaw był rozwój oświaty na wsi, likwidacja analfabetyzmu, zapewnienie wszystkim opieki lekarskiej i nauczenie ich podstawowych zasad higieny. Terminem „praca u podstaw” Aleksander Świętochowski zatytułował cykl swoich artykułów w Przeglądzie Tygodniowym.
- Język ezopowy – język pełen niedomówień i tajemnic, zastosowany w celu zmylenia cenzury. I tak „wielki pożar” to powstanie styczniowe, „dzieci nocy” to pokolenie żyjące w niewoli, „ogień ofiarny” – ofiara z życia powstańców, „blask jutrzenki” – nadzieja na odzyskanie niepodległości.
Justyna Orzelska symbolizuje:
- Idee pozytywistyczne zaklęte w postaci prawie idealnej kobiety.
Zobacz:
Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?
Anioł czy femme fatale – obraz kobiety w literaturze polskiej