Tematy, z jakimi można powiązać Trans-Atlantyk:
• ojczyzna
• Polska, Polacy
• sarmatyzm
• tradycja
• groteska
• mity narodowe
• emigracja
• pisarz, artysta
Sarmatyzm
Przykład tematu prezentacji
Obraz polskiej szlachty w literaturze polskiej. Porównaj ze sobą różne ujęcia, odwołując się do konkretnych przykładów.
Podpowiadamy
Temat wdzięczny, a spectrum utworów do wykorzystania szerokie. Możesz odwołać się między innymi do:
• Pamiętników Jana Chryzostoma Paska
• Transakcji wojny chocimskiej Wacława Potockiego
• Pana Tadeusza Adama Mickiewicza
• Trylogii Henryka Sienkiewicza
• Przedwiośnia Stefana Żeromskiego
• Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza
Ujęcia idealizujące
- Pamiętniki Paska – możesz potraktować jako tekst wzorcowy, który głosi pochwałę stanu szlacheckiego, gloryfikuje niestety narodowe przywary Sarmatów, traktując je jako naturalnie przynależne szlacheckiej warstwie. Ukazuje szlachtę jako tę zdolną zarówno do wypitki i wybitki, waleczną, ale również żądną łupów. Przedstaw Pamiętniki jako nieoceniony dokument obyczajowości i mentalności polskiej szlachty. Podkreśl, że w każdym zdaniu Pasek jest wierny swoim czasom i dominującemu wówczas światopoglądowi.
To dzieło ukształtowane według wymogów wielkiej epiki: autor ukazuje imponujący teatr wojenny, paradę rycerstwa, mistrzostwo szabli, posługując się typowym dla eposu podniosłym stylem. Celowo stosuje zabiegi hiperbolizacji i idealizacji w kreowaniu wizerunku polskiego wojska. Poprzez zastosowanie typowych dla eposu zabiegów tworzy monumentalne widowisko, buduje mit rycerzy niezłomnych, którzy z szablą u boku gotowi są w każdej chwili bronić wschodnich rubieży Rzeczypospolitej przed najazdem pogańskiej hordy.
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – trudno o bardziej idealizującą wizję społeczności szlacheckiej. Odtwarza niepowtarzalną atmosferę dawnej Polski szlacheckiej wraz z jej urzekającym krajobrazem i światem kultywowanych obyczajów. Przybliża klimat zbiorowych emocji w czasach, kiedy Polska żyła nadzieją na odzyskanie niepodległości przy boku armii napoleońskiej. W tej atmosferze patriotycznych uniesień giną gdzieś paskudne wady polskiej szlachty, autor patrzy na nie z przymrużeniem oka, ukazując świat staroszlachecki w momencie jego rozpadu.
- Trylogia Sienkiewicza – to polski narodowy mit, dzieło przynoszące apologię szlachty jako tej, która bohatersko stanęła do walki ze szwedzkim najeźdźcą. Pisane z myślą „krzepienia serc” Polaków pozbawionych ojczyzny nie mogło być inne. Dlatego i tu polskie słabości ustępują cnotom charakteru, a bohaterowie ukazani są niekiedy jak herosi zdolni do poniesienia największej ofiary.
Ujęcia parodystyczne, karykaturalne, groteskowe
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – nie bez powodu nazwane przez krytyków „Soplicowem w karykaturze”. Podkreśl styl, jakim autor opisuje celebrację posiłków w dworze Wielosławskich w Nawłoci. Przywołaj obraz śniadania w Nawłoci, który stanowi świadomą parodię śniadania w Soplicowie. Zaznacz wyraźnie ironię autora, zwróć uwagę, że opis nieustającej celebracji posiłków służy celom demaskatorskim. To, jak i co się jada w Nawłoci, stanowi przedmiot satyry, krytyki, obnaża pewne cechy charakteru, mentalność, nawyki, przyzwyczajenia, odsłania obraz szlacheckiego świata w krzywym zwierciadle.
- Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza trudno by poszukiwać w literaturze polskiej drugiego tak satyrycznego obrazu spadkobierców polskiej szlachty. Autor buduje obrazy wręcz groteskowe, sięga po absurd, by ośmieszyć ową „polskość” wyrażającą się w kultywowaniu polskiej tradycji na obczyźnie, ale w formach tak idiotycznych, że wręcz komicznych. W przerysowany do granic możliwości sposób obnaża wady Polaków uwięzionych w stereotypach.
Zbuduj wnioski
Zauważ: im bliżej XX wieku, tym spojrzenie na sarmatyzm bardziej krytyczne czy wręcz ośmieszające. Co stało się powodem tak nieprzychylnych polskiej szlachcie ujęć w literaturze XX wieku? Zastanów się, który z obrazów przemawia do Ciebie najbardziej.
Mity narodowe
Przykład tematu prezentacji
Odwołując się do wybranych przykładów literatury XX wieku, ukaż, w jaki sposób pisarze współcześni dokonują rozrachunku z polską mitologią narodową.
Podpowiadamy
Temat atrakcyjny intelektualnie, ale do najprostszych nie należy, ponadto wymaga odwołania do tekstów spoza kanonu lektur. Co wykorzystać?
-
- Wariacje pocztowe Kazimierza Brandysa.
- Jezioro bodeńskie Stanisława Dygata
- Spis cudzołożnic Jerzego Pilcha
- Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza
- Zwróć uwagę na sposoby kreacji świat przedstawionego w utworach. Dużo tu groteski, deformacji, parodii czy wręcz absurdu. Pisarze zniekształcają rzeczywistość, doprowadzając niektóre sekwencje nawet do absurdu, by nas przed światem skażonym jedynie polskością ostrzec i pokazać niebezpieczeństwa psychicznego zakotwiczenia w narodowej mitologii.
- Przeanalizuj zmagania bohaterów przywołanych tekstów z „polskością”. Zastanów się, w jakiej mierze polskość ich ogranicza, zniewala, przeszkadza w prawdziwym odbiorze świata i ludzi.
- Przygotuj koniecznie cytaty, aby ubarwić swoją prezentację efektownymi wypowiedziami, typu:Bracie, tyś znowu z nami, Prezes rzecze łzawiąc. Ja płaczę. Serce mi odkwitło, miłuję ich duszą, głową, brzuchem! Oni we mnie, w nich ja, ja z nich, ze mnie oni! A wszyscy my z ziemi jednej, równinnej, z jednych pól i niedoli jednej. Co widzę? Portreta się łzawią! Płacze król Stefan z Władysławem, Bolesław z Janem, kołem siedzim i płaczem żywi z umarłymi. A to był, proszę tatki, dalszy konwulsyj początek.
(Kazimierz Brandys, Wariacje pocztowe)Przychodzę – rzekłem – niecały, bom wszędzie cząstkę mej duszy zostawił. (…) My w Szwajcarii, prawdziwym obyczajem, ilekroć nad wodą wielką i czystą stajem, tylekroć młodzieży naszej grosza dajem.
(Jerzy Pilch, Spis cudzołożnic)A to nie tylko Geniuszami, Myślicielami, nadzwyczajnymi Pisarzami Naród nasz sławny Przesławny, ale tyż to Bohaterów mamy i gdy tam w kraju nadzwyczajne dziś jest Bohaterstwo nasze, niechże i tu ludzie widzą, jak to Polak staje! Co i obowiązkiem Poselstwa jest żeby gruszek w popiele nie zasypiać, a wszem wobec Bohaterstwo nasze ukazywać, bo bohaterstwo nasze wroga przemoże, Bohaterstwo, Bohaterstwo, Bohaterstwo Bohaterów naszych nieodparte, niezmożone trwogą moce piekielne napełni, które przed Bohaterstwem naszym zadrżą i ustąpią!
(Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk)
- Zauważ i podkreśl w swojej prezentacji: rozliczenie z mitami narodowymi dokonuje się również w przywołanych powieściach poprzez język! Groteskowy, zdeformowany, sztuczny. Cytaty ze znanych romantycznych dzieł, patos, szafowanie patriotycznym frazesem, wyolbrzymienia, spiętrzenie słów kojarzących się z narodową martyrologią, historią, tradycją służą celom degradacyjnym: obnażają polskie kompleksy, wyśmiewają stereotypy, ukazują Polaków jako ludzi nienowoczesnych, uwięzionych w schematach myślowych. Nienaturalny, sparodiowany język bohaterów staje się dla autorów sposobem dystansowania się wobec kategorii polskości, rozliczeniem z literaturą, w której nadrzędną sprawą było być przede wszystkim Polakiem, a dopiero potem człowiekiem.
- Zwróć uwagę na intertekstualność przywołanych utworów: wszystkie doskonale korespondują ze sobą. Czytając Brandysa, automatycznie nasuwa się skojarzenie z Gombrowiczem, Gombrowicz kojarzy się z Dygatem czy Pilchem.
• Zastanów się, dlaczego tematyka ta zajmuje tak wiele miejsca w polskiej literaturze? Dlaczego zafrapowała wybitnych polskich pisarzy intelektualistów? To coś znaczy, skoro przyjęli tak szyderczy styl pisania?
Zobacz:
Polacy w krzywym zwierciadle satyry w Trans-Atlantyku Gombrowicza