HUSYTYZM – termin pochodzi od nazwiska Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego, który żył na przełomie XIV i XV w. Był to ruch religijno-społeczny, rozwijający się w Czechach, w I połowie XV w. Zwolennicy Husa głosili szereg reform w zakresie religii, m.in. sprzeciwiali się władzy papieża, żądali odebrania władzy świeckiej i majątków duchownym. Potępieni zostali jako heretycy, a Jana Husa spalono na stosie. Husytyzm istotny jest przy omawianiu – reformacji –
IMPRESJONIZM kierunek, który zapanował w drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza w malarstwie, choć odcisnął swoje piętno we wszystkich dziedzinach sztuki. Kolebką impresjonizmu była Francja, a impressio znaczy wrażenie. Głównym hasłem tego kierunku jest postulat ukazywania świata przez pryzmat temperamentu, doznań artysty, ukazywanie wrażeń, jakie odnosi twórca obserwując świat, momentalne, chwilowe odczucie. W liryce impresjonizm przejawia się m.in. uplastycznieniem i umuzykalnieniem poezji. W malarstwie artyści inaczej wykorzystują światło, ukazują zmienność i
IMPROWIZACJA – jest to „tworzenie na żywo”, bez uprzedniego przygotowania. Kiedy poeta pod wpływem natchnienia tworzy i wygłasza przed od–biorcami utwór, mamy do czynienia z improwizacją poetycką. Improwizacja stała się istotną kategorią w romantyzmie, kiedy poeci nawet „pojedynkowali się” wygłaszając improwizacje. Najsłynniejsza w polskiej literaturze jest Wielka Improwizacja wypowiadana przez Konrada w celi więziennej (Dziady, cz. III)
INTUICJONIZM – pogląd, wg którego prawdy o świecie nie można pojąć ani dzięki rozumowi, ani innym środkom racjonalnym, tylko dzięki intuicji. Jest to pogląd głoszony przez Henri Bergsona (→ bergsonizm), w dobie przełomu wieków XIX i XX ((→ dekadentyzm).
INWERSJA CZASOWA – przestawienie czasu, akcja biegnie „nie po kolei”, bez respektowania następstwa wydarzeń. Stosowana jest np. w powieści poetyckiej, gdzie potęguje tajemniczość i urozmaica kompozycję.
IRENIZM (gr. eirene – pokój) – tendencja charakterystyczna dla renesansowego humanizmu, przejawiająca się w dążeniu do ustanowienia pokoju między różnymi odłamami wyznaniowymi. Irenizm głosił między innymi Erazm z Rotterdamu.
IRONIA TRAGICZNA – inaczej jest to ironia losu, często ukazywana w tragedii antycznej. Polega na sprzeczności między warunkami, sytuacją, w której żyje bohater, a jego świadomością – tym, co wie. Doskonałym przykładem jest Edyp – jego czyny są zbrodnią ojcobójstwa i kazirodztwa, mimo iż bohater sądzi, że ożenił się z obcą kobietą, a nie z matką, i że w kłótni zabił obcego człowieka, a nie ojca. Ironię pogłębia fakt, że
IRRACJONALIZM – pogląd charakterystyczny dla epoki romantyzmu. Polega na przeświadczeniu, że rzeczywistości nie można poznać w sposób racjonalny – tzn.za pomocą rozumu i nauki, lecz właśnie dzięki pozarozumowym środkom poznania: intuicji, wierze, przeczuciu, instynktowi.
KALWINIZM – jeden z odłamów religijnych, powstały w wyniku reformacji w dobie renesansu obok → luteranizmu → anglikanizmu itp. Ten ruch religijny został nazwany od nazwiska swego przywódcy Jana Kalwina, a rozwinął się szczególnie na terenie Francji i Szwajcarii. Wśród założeń doktryny kalwinizmu, zwraca uwagę przeświadczenie o wartości dóbr ziemskich, konieczności ich gromadzenia dzięki własnej pracy. Tego rodzaju gromadzenie bogactw Bóg miał pochwalić, w przeciwieństwie do próżniaczego trybu życia. Inny
KARYKATURA – jest to taki sposób przedstawienia danej postaci, który ją ośmiesza, wyolbrzymia jej wady, używa przesady w przedstawieniu charakterystycznych dla tej osoby cech. Jeśli ktoś ma duże uszy – w karykaturze będą one ogromne, jeśli ktoś lubi się śmiać, będzie przedstawiony (np. na scenie) jako osobnik chichoczący od początku do końca spektaklu.
KATASTROFIZM – silna tendencja w kulturze XX wieku, głoszona przez ludzi przeświadczonych o rychłym upadku świata, o tym, że kultura europejska skazana jest na zagładę, przewidujących nadciągającą katastrofę. Zawrotną karierę zrobiło dzieło Oswalda Spenglera pt. Zmierzch Zachodu wydane w roku 1922. Autor zawarł w książce teorię narodzin, rozwoju i zmierzchu kultury. Kultury, społeczeństwa – tak jak w przyrodzie – starzeją się i upadają – przeżywają swój cykl rozwojowy. Według autora
KATHARSIS – dosłownie: oczyszczenie. Jest to kategoria związana z konwencją tragedii greckiej i imieniem Arystotelesa, bowiem właśnie Arystoteles uznał katharsis za główną ideę tragedii. Widz patrząc na odgrywaną tragedię oczyszcza swoją duszę, i osiąga spokój duchowy – czyli doznaje katharsis. Dzieje się to za sprawą przeżycia uczuć litości i trwogi, jakich doznaje widz. Litość wzbudza w widzu nieszczęście człowieka niewinnego, a trwogę nieszczęście człowieka podobnego, takiego, z którym widz się
KLASYCYZM – (termin pochodzi od łac. słowa classicus – czyli wzorowy, doskonały) prąd artystyczny, którego trwanie nakłada się aż na kilka epok literackich. Ideały sztuki klasycystycznej nawiązują w prostej linii do antycznego rozumienia działalności artystycznej. . Za doskonały wzór sztuki i działalności twórczej uznano epokę starożytną, na długie wieki określiła ona kryteria piękna i poprawności danego dzieła, w kręgu kultury europejskiej. Dlatego nazwą klasycyzm określamy po pierwsze twórczość starożytnych, a
Kompozycja otwarta – mianem kompozycji dzieła literackiego określa się sposób ukształtowania utworu, jego budowę i powiązanie takich elementów jak: świat przedstawiony, akcja, postacie, chronologia itp. Kompozycja otwarta istnieje wówczas, gdy związki pomiędzy poszczególnymi elementami akcji ulegają zatarciu, kolejne wydarzenia nie wynikają z siebie, istnieją między nimi luki, świat przedstawiony wydaje się fragmentaryczny, a zakończenie nie jest jednoznaczne. Kompozycja otwarta jest cechą typową dla dramatu romantycznego – przykładem może być Kordian,
KONTRREFORMACJA – potężny ruch w Europie, skierowany przeciwko reformacji, stanowiący kontrofensywę Kościoła katolickiego. Zapoczątkował ją sobór trydencki (1545-1563), którego zadaniem było przeprowadzenie reform wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego i wypracowanie programu walki z różnowiercami. Postanowienia soboru miał realizować powstały w 1534 r. zakon jezuitów założony przez Ignacego Loyolę. Kontrreformacja to jednak zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura książek i procesy o bluźnierstwo. W Polsce kontrreformacja nie przybrała form drastycznych, ale konsekwentnie strzegła pozycji Kościoła w kraju.
KONWENCJA LITERACKA – zespół norm i reguł określający charakter poszczególnych utworów i ich składników. Konwencja – znaczy po prostu umowa – a zatem są to pewne umowne, utrwalone przez lata praktyki, zasady dotyczące literatury, np. schematy niektórych gatunków literackich. Często nowatorstwo twórców polegało na występowaniu przeciwko utartym konwencjom, lecz często również ich niekonwencjonalność stawała się zasadą – przykładem może być Witold Gombrowicz i jego twórczość.
KOSMOGONIA – terminem tym określamy przeróżne obrazy, motywy literackie, mity, całe utwory lub doktryny dotyczące powstania świata (z gr. kosmos = wszechświat; gonos = rodzenie). W procesie poznawania literatury w szkole średniej napotykamy takie utwory, które są przekazem obrazu powstania świata: kosmogonia mitologiczna – mit przedstawiający narodziny świata, Księga Genesis w Biblii (kosmogonia biblijna).
KOSMOPOLITYZM – jest to postawa człowieka głoszącego, że jego ojczyzną jest cały świat, odnoszącego się z podziwem i miłością do wzorów obcych, zagranicznych, a z pogardą do własnej tradycji i kultury swojego narodu. Szczególnie rozpowszechnił się w Polsce doby oświecenia i jako taka postawa był bardzo krytykowany przez myślicieli tej epoki. Zapatrzenie na Zachód (zwłaszcza francuszczyznę) w mowie, strojach i obyczajach wyśmiewał m.in. Ignacy Krasicki Satyry, Mikołaja Doświadcryńskiego przypadki i
Kreować znaczy tworzyć, kreator – to twórca.Termin kreacjonizm funkcjonujący w XX wieku w poezji (kreacjonizm poetycki) niósł postulat, aby „tworzyć” nowy świat w dziełach poetyckich. Wyobraźnia poety ma stwarzać świat od nowa, podobnie malarz kreuje od nowa świat na płótnie, układając go z różnych elementów rzeczywistości – sam jest twórcą, nie musi rzeczywistości istniejącej odtwarzać ani naśladować (porównaj → kubizm).
KRONIKA – opowieść o dziejach przeszłych i współczesnych narodu, państwa, rodu królewskiego itp., jest gatunkiem → historiografii. Najwybitniejszym przykładem kroniki średniowiecznej jest Kronika polska Galla Anonima. Cechą charakterystyczną średniowiecznych kronik jest łączenie wiedzy historycznej z elementami fikcji, podaniami, legendami. Często autorzy kronik byli dalecy od obiektywności (np. tworzyli wychwalające władców panegiryki), łączyli opis faktów z moralizatorskimi komentarzami. Kroniki średniowieczne (także Wincentego Kadłubka, Jana Długosza) chronologicznie przedstawiają dzieje Polski od czasów najdawniejszych i