KRYTYCYZM – jedna z idei i zasad głoszonych w epoce oświecenia, idąca w parze z – racjonalizmem. Krytycyzm odnosił się do starych, tradycyjnych instytucji, do ustaleń nauki a także do nauki Kościoła i życia religijnego. Wyznawcy krytycyzmu głoszą konieczność dociekania racji swoich przekonań, uznając wagę nowych faktów, które mogą zmieniać stare przekonania. Możliwość krytykowania nawet najbardziej uznanych prawd wpłynęła na nazwę tego założenia.
KUBIZM – jeden z nowych kierunków w sztuce XX wieku, utworzony przez Pablo Picassa. Kub – znaczy sześcian, kostka. Kubizm preferuje metodę sprowadzenia naturalnych kształtów do form geometrycznych i dążenie do abstrakcji geometrycznej. To ten kierunek przedstawi na płótnie człowieka złożonego z trójkątów, kół i kwadratów, w celu takim, aby wyjść poza zwykłą obserwację modelu, ująć go w innych kategoriach. Słynny obraz Pablo Picassa, przykład kubizmu to Panny z Awinionu.
LATYNIZM – wyraz, zwrot, zdanie,przysłowie pochodzące z łaciny, a wprowadzone do innego języka lub do tekstu powieści. Przykładem może być Trylogia Henryka Sienkiewicza – w celach artystycznych autor wprowadza tam wiele łacińskich wtrętów – latynizmów (porównaj → makaronizm). Przykładem latynizmu mogą być zwroty: qui pro quo, nomen omen, itp.
LIBERTYNIZM – początkowo (w XVII w.) był to ruch dążący do wolności, oswobodzenia umysłu od więzów tradycji, uprzedzeń, schematów – stąd nazwa, bo: liberalis = wolnościowy. Wśród wielu założeń libertyni głosili także, choć nie przede wszystkim, ideały epikurejskie. Tymczasem w XVIII w. „libertynizm” stał się potocznym i bardzo negatywnym określeniem. Libertyn był to człowiek pozbawiony zasad moralnych, głoszący pogardę wobec świata i nauki Kościoła, szydzący ze wszelkich świętości, uczestniczący w
LINGWIZM – lingwizm lub poezja lingwistyczna, z tymi terminami spotykamy się analizując dorobek polskiej poezji powojennej. Jest to istotna we współczesnej poezji orientacja, ukształtowana na przełomie lat 50.i 60.. Tworzą ją: Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz, Zbigniew Bieńkowski, Edward Balcerzan. Główne założenie tych twórców, dotyczące poezji, polega na dążeniu do wykorzystania możliwości języka (lingua – język), gry językowej, operowania szablonami mowy i językiem potocznym. Dobrym przykładem jest tytuł wiersza Mirona Białoszewskiego
LIRYZM WIZUALNY – występuje wówczas, gdy wiersz oddziałuje na odbiorcę swoim kształtem, można powiedzieć „wyglądem zewnętrznym”. Liryzm wizualny stosowali poeci awangardy XX w. we Francji (Apollinaire), nadając utworom kształt np. automobilu, mandoliny, fontanny. Taki wiersz działał nie tylko słowem, dźwiękiem, lecz także obrazem – czyli wizualnie.
LITERATURA FAKTU – dział literatury współczesnej, który obejmuje gatunki, będące dokumentem wydarzeń historycznych, tematem swoim dotyczące faktów. Do literatury faktu należą „czyste” dokumenty, takie jak reportaż, wywiad, relacja, mogą to być także formy częściowo beletryzowane np. powieść autobiograficzna, pamiętnik, oparte na przeżyciach lub badaniach opowiadania itp. Są zatem literaturą faktu Medaliony Zofii Nałkowskiej, Inny świat Gustawa Herlinga–Grudzińskiego, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall.
LITERATURA ZAANGAŻOWANA – koncepcja tej literatury ma w zamyśle wpływ artystów na rzeczywistość i dzieje naszej planety, pisarz bowiem – i każdy artysta – jest odpowiedzialny za losy świata: „Nikt nie może być wobec spraw społecznych obojętny a pisarz szczególnie. Stąd tworzona literatura musi być zaangażowana w sprawy otaczającej ją rzeczywistości, podejmować aktualne tematy i reprezentować określone stanowisko. W różnych krajach różne okresy obfitowały w tę literaturę, w Polsce np.
LUDOMANIA – (chłopomania) – jest to zjawisko w literaturze Młodej Polski, polegające na modzie na podejmowanie tematu chłopstwa i wsi polskiej, zachwycanie się kolorytem, zwyczajami, strojami ludu. Widać to bardzo wyraźnie w Chłopach Władysława Reymonta, w Weselu Stanisława Wyspiańskiego a także w poezji tej epoki, np. Jana Kasprowicza Z chałupy, Leopolda Staffa Pokój wsi.
LUDOWOŚĆ – cecha typowa dla literatury epoki romantyzmu, lecz również postulowana w programach literackich epok późniejszych. Ludowość literatury polega na: zwrocie do motywów ludowych – np. tematy utworów zaczerpnięte są z ludowych opowiadań, wykorzystaniu i propagowaniu ludowych gatunków literackich – np. ballada, ukazywaniu świata oczami bohatera ludowego, czyli np. interpretowanie zjawisk wg wierzeń ludowych i ludowej moralności.
LUTERANIZM – odłam religijny, który powstał w wyniku reformacji w dobie renesansu, obok → anglikanizmu, → kalwinizmu itd. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy tego nurtu Marcina Lutra, a rozpowszechnił się luteranizm szczególnie na terenie Niemiec. Podstawowym założeniem było przekonanie, że do zbawienia człowieka potrzebne są wiara i łaska wsparte ewangelią, a nie dobre uczynki i odpusty. Istotne jest założenie dotyczące Biblii, luteranie głosili bowiem, że można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć na języki
MAKARONIZM – (porównaj → latynizm) polega na używaniu w toku mowy, prowadzonej w języku rodzimym, wtrętów obcych – łacińskich, francuskich, włoskich. Szczególny nadmiar obcych „ozdobników” zaatakował polszczyznę w dobie baroku i oświecenia, stąd słowo „makaronizm” odbieramy negatywnie, jako błąd, rzecz zbędną.
MAKIAWELIZM – doktryna filozoficzna dotycząca dyplomacji, sposobu prowadzenia walki, rządzenia krajem, wymyślona w XVI w. przez Włocha o nazwisku Niccolò Machiavelli, a zamieszczona w jego słynnym utworze pt. Książę. Jest to doktryna dosyć kontrowersyjna, bo opiera się o zasadę: „cel uświęca środki”, w takim rozumieniu, że dobro państwa jest dobrem najwyższym i dla idei państwa można posługiwać się wszystkimi, również nieetycznymi środkami. Morderstwo, oszustwo, podstęp, chytrość są dozwolone, jeśli ich
MAŁY REALIZM – pojęcie z zakresu literatury współczesnej, a konkretnie prozy. Oznacza tendencję w literaturze XX wieku, która wyraża się w opisywaniu przeciętnych ludzi i przeciętnych zjawisk, „małych” tematów społeczno-obyczajowych, życia marginesowych środowisk. Tendencja ta unika uogólnień, koncepcji filozoficznych, czyli ujęć uniwersalnych. Można spotkać określenie małego realizmu jako „realizmu bez ambicji” lub podejmującego „małe sprawy małych ludzi” i ocenę raczej negatywną. Tymczasem był to nurt, który poprzez ukazanie doświadczenia jednostkowego
MANICHEIZM – jest to koncepcja religijno-filozoficzna, która zakłada istnienie dwóch równorzędnych pierwiastków, sił panujących we wszechświecie: Dobra i Zła, czyli Boga i Szatana, gdyż po stronie Dobra stoją: światło i duch, a po stronie Zła ciemność i materia. Moce te są w odwiecznym konflikcie, obie są równie silne i oddziałują na świat. Nazwa – manicheizm – pochodzi od twórcy systemu – Maniego. Mani (lub Manicheusz) żył w Persji ok. 216-276
MARINIZM – inaczej → konceptyzm. Bardzo ważny kierunek w poezji barokowej, zapoczątkowany przez poetę włoskiego Giambattistę Marina. Maniera twórcza tego poety określiła poezję epoki baroku; znalazła wielu naśladowców (m.in. w Polsce: Jana Andrzeja Morsztyna). Była to poezja światowych rozkoszy, zmysłowej miłości. Cechy charakterystyczne marinizmu to wyszukane, pomysłowe i zaskakujące środki poetyckie, tematyka miłosno-dworska, obecność konceptu, poetycka gra słów. Główne założenie marinizmu brzmi: zaskoczyć, zaszokować odbiorcę niezwykłym pomysłem w dziedzinie tematu
MChAT (Moskowskij Chudożestwiennyj Akademiczeskij Tieatr) – skrót znaczeniowy znany w dziedzinie historii teatru, oznacza słynny Teatr Artystyczny w Moskwie, prowadzony przez reformatora teatru Konstantina Stanisławskiego. W dobie przełomu wieków XIX i XX MChAT był ośrodkiem nowej myśli teatralnej i jej scenicznej realizacji.
MECENAT – opieka nad artystami, finansowanie rozwoju sztuk, kształcenie i wspomaganie młodych „talentów” przez osoby prywatne, dwory i różne społeczne instytucje. Zjawisko mecenatu stało się szczególnie modne w dobie renesansu, a pochodzi od Rzymianina Mecenasa, który żył w I w p.n.e. i otaczał opieką poetów – w tym Horacego i Wergiliusza.
MESJANIZM – pojęcie charakterystyczne dla ideologii polskiego romantyzmu, preferowane przez twórców tej epoki, którzy głosili, że wybrane jednostki lub narody mają do spełnienia na ziemi szczególną misję. Pojęcie pochodzi oczywiście od Mesjasza – Zbawiciela – Chrystusa. Oczekiwanie na Zbawiciela było istotne zwłaszcza w Polsce, dla której zbawienie oznaczało wyzwolenie spod niewoli zaborców. Stąd mesjanizm jest pojęciem-kluczem dla zrozumienia wymowy wielkich utworów romantyzmu polskiego. Możemy poszukiwać w nich mesjanizmu jednostkowego –
MESMERYZM – modna w XIX wieku teoria, przywołana przez Aleksandra Fredrę w Ślubach panieńskich, jako jedna z definicji miłości. Koncepcja ta opiera się o pomysł, że na świecie istnieje „uniwersalny fluid”, który emanowany jest przez człowieka i jako „substancja” oddziałuje na drugą istotę. Twórcą tej teorii był Mesmer, lekarz, który zdobył sobie wielu zwolenników. Inaczej zwano mesmeryzm „magnetyzmem” lub „przyrodzoną skłonnością serc”. W późniejszym czasie skrytykowano i obalono koncepcję rzekomego