Tag "pojęciownik"
METAFIZYKA – („coś, co następuje po fizyce”) – a zatem nienaukowy, pomijający doświadczenia i twierdzenia nauk ścisłych, matematycznych, a nawet historycznych, sposób ujmowania i wyjaśniania rzeczywistości. Jest to sposób nieracjonalny, duchowy, uznający za metody poznania świata intuicję, instynkt, przeczucie. Tematem metafizyki będzie kwestia duszy, życia po śmierci, istnienia, przemijalności, duchowej istoty świata. Zdobywać będzie metafizyka przewagę nad metodami naukowymi w epokach takich jak: barok, romantyzm, dekadentyzm. Metafizyka Termin stworzony przez
MILIEU – sposób prezentowania postaci przez opis przedmiotów, którymi się otacza, osób, z którymi poprzestaje, pokoju, w którym mieszka – słowem środowiska bohatera (środowisko w jęz. francuskim = milieu). Jest to swoiste „wykorzystanie” w powieści przysłowia „pokaż mi swój pokój, a powiem ci kim jesteś”. Poprzez opis otoczenia charakteryzował swoje postacie Balzac w Ojcu Goriot – np. bardzo szczegółowo opisany jest pensjonat pani Vauquer i opis ten od razu sugeruje
MIMESIS – kategoria pochodząca z założeń estetyki starożytnej, oznacza naśladowanie rzeczywistości w sztuce, czyli wymóg, aby dzieło sztuki było odwzorowaniem rzeczywistości. Stąd wszystkie prądy literackie, które postulują „prawdziwość”, a przynajmniej prawdopodobieństwo istnienia świata przedstawionego w dziele (np. realizm), nazywamy kierunkami mimetycznymi. Z kolei prądy, które głoszą odstępstwo od naśladowania rzeczywistości, od jej imitowania występują przeciwko mimesis. Teorię mimesis rozwinął i dokładnie omówił Arystoteles (Poetyka). Jest kilka sposobów naśladowania rzeczywistości: Twórca
MISTERIUM – gatunek dramatyczny, uprawiany w epoce średniowiecza, przedstawiający widowiska o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, Dziejów Apostolskich, z żywotów świętych. Od XIV wieku wystawiane poza kościołami w czasie świąt religijnych, takich jak Boże Narodzenie, Wielki Post, Wielkanoc, były bardzo popularne.
MISTYCYZM – jest to prąd myślowy, postawa, która zakłada możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, np. w formie widzenia, snu, intuicji, cudu, objawienia. Mistycyzm to także wiara w to, że każda rzecz i każda sprawa ma swoją duchową, tajemniczą i niepoznawalną stronę. Jest to sfera ponadzmysłowa, odrzucająca wszelkie założenia racjonalne i występująca w wielu religiach. W kulturze polskiej mistycyzm miał wielkie znaczenie w epoce romantyzmu, która doznanie mistyczne (np. dialog z
MIT – jest to „opowieść – własność” danej społeczności, opowieść, która nie jest jednorazowa, lecz przekazywana z pokolenia na pokolenie, organizuje i wyraża wierzenia tej społeczności, zwłaszcza oddaje wyobrażenia początków istnienia ziemi, powstawania kosmosu, człowieka, bogów i ludzi. Treść mitów tkwi w świadomości każdego człowieka należącego do danego społeczeństwa, w pewnym sensie określa jego światopogląd i mentalność. Każda kultura ma swoje mity – szczególnie rozwinięta jest mitologia starożytnych, którą my,
MITOLOGIA – zapis mitów danej społeczności lub zestaw wszystkich mitów, które danej kultury dotyczą. Przykładem może być mitologia starożytnych Greków lub Egipcjan, Rzymian itd.
MITOLOGIZACJA – są to zabiegi, które czyni autor w swoim utworze, aby upodobnić go do mitu. Może to być mitologizacja jakiejś postaci – np. przedstawienie pracy kowala w taki sposób, że przypomina mit o Hefajstosie (czyni tak Stefan Żeromski w Ludziach bezdomnych) lub upodobnienie akcji do jakiegoś mitu – np. w Chłopach Władysława Reymonta losy Borynów kojarzą się z mitem o pięknej Helenie i wojnie trojańskiej. Słowo „mitologizacja” można spotkać
MONOLOG – samodzielna, ciągła wypowiedź jednej osoby. Słynny jest w literaturze polskiej monolog Kordiana na górze Mont Blanc, monologiem jest Wielka Improwizacja Konrada w III części Dziadów, słynny monolog w literaturze światowej to: „Być albo nie być” tytułowego Hamleta, bohatera tragedii Szekspira. Wśród monologów różnego rodzaju wyróżnia się „monolog wewnętrzny”, który stał się innowacją powieści XX wieku, a w przypadku powieści – strumienia świadomości, główną jej materią. Monolog wewnętrzny jest
NATURA – stała się jednym z pojęć hasłowych klasycyzmu. Twórcy tego prądu, zwracając się ku osiągnięciom starożytnych, przejęli pogląd Arystotelesa dotyczący natury jako wartości stałej, posiadającej odwieczne, powtarzalne prawa, niezachwiany, odwieczny porządek, jako centrum istniejącego świata. Natura w tym ujęciu stała się pewnym punktem odniesienia i miarą wartości: np. podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia uznawano za zgodne z naturą. Teoretykiem „natury” był słynny myśliciel francuski Jean Jaques
NATURALIZM – bardzo ważny kierunek literacki ukształtowany we Francji, w II połowie XIX wieku, wywodzący się z twórczości Gustawa Flauberta i filozofii pozytywistycznej Hipolita Taine’a („Sztuka to produkt rasy, środowiska i historii”), wpływ na niego miał też rozwój nauk biologicznych (teorii Darwina), lecz jego głównym twórcą i teoretykiem, tzw. „ojcem naturalizmu” był Emil Zola. Założenia naturalizmu: literatura musi być obiektywna; ma przedstawiać typowe zjawiska, które rozgrywają się w określonym czasie, i bohaterów reprezentatywnych
NEOKLASYCYZM – termin ten stosowano w poezji wielokrotnie, określając nim różne „fazy” nawrotu klasycznych wartości i nawiązań do tradycji. W Europie XX wieku, jeszcze przed II wojną światową, nazwę neoklasycyzm stosowano do nurtu w poezji francuskiej, którego przywódcą duchowym i pierwszym poetą był Paul Valéry. Zamierzał on połączyć osiągnięcia symbolizmu z wielką tradycją poezji francuskiej a formę poematów pragnął oprzeć o klasyczne wzorce. W literaturze polskiej termin neoklasycyzm kojarzy się
NEOROMANTYZM– jedna z nazw epoki Młodej Polski, obok → dekadentyzmu, → modernizmu, → symbolizmu. Jest to nazwa, która podkreśla i eksponuje związek tej epoki z romantyzmem. Obserwując literaturę modernizmu, rzeczywiście można takie „pokrewieństwo” obu okresów udowodnić. Nawiązanie twórców Młodej Polski do romantyzmu przejawia się w: zainteresowaniu twórczością i uznaniu za „wieszczów” Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego, nawiązaniu do centralnych motywów tematycznych, podejmowanych przez romantyzm: np. sprawa narodowo-wyzwoleńcza czy kwestie związane z
NIHILIZM – postawa człowieka, który odrzuca wszelkie normy i zasady przyjęte w społeczeństwie, depcze wartości religijne, kulturowe, społeczne – nie uznaje nic (nihil = nic). Postawę i pojęcie przywołuje filozofia dekadentyzmu, podejmują ten temat poeci, można też znaleźć wiele wspólnego między nihilizmem a dekadenckim poczuciem beznadziejności i schyłkowości na świecie, gdzie wszystko jest „nic nie warte”. Wiersz-wykładnia nihilizmu to Nie wierzę w nic Kazimierza Przerwy Tetmajera, utwór, w którym podmiot
NIRWANA – niebyt, jest to „stan nieistnienia”, poczucie szczęśliwości, uśpienie ciała, chwilowe unicestwienie się wobec świata. Termin pochodzi z filozofii buddyzmu, lecz karierę ogromną zrobił w epoce dekadentyzmu. W dobie totalnego pesymizmu, poczucia schyłkowości, wśród dróg wyjścia, oderwania się, lekarstw na zło świata, poeci widzieli m.in. sztukę, naturę i właśnie pogrążenie się w nirwanie – nieistnienie.
NIETZSCHEANIZM – prąd myślowy w filozofii i literaturze, który ukształtował się pod wpływem poglądów Friedricha Nietzschego (II połowa XIX w.). Nietzsche głosił pogardę dla słabości, bierności i pesymizmu, postulował konieczność przewartościowania wszystkich wartości – w tym ideałów humanitaryzmu, altruizmu itp., na rzecz popierania siły, energii, mocy wybitnych jednostek. Stworzył on pojęcie „nadczłowieka” – czyli właśnie wspaniałej, twórczej indywidualności, która powinna wpływać na losy świata. Do koncepcji tej odwołał się w
NOUVEAU ROMAN – inaczej „nowa powieść” lub „antypowieść”. Jest to nowatorski gatunek w zakresie rozwoju powieści, ukształtowany na początku lat 50. naszego wieku. Pomysł stworzenia „nowej powieści” opiera się na odrzuceniu starych kanonów tego gatunku. Cechy nouveau roman: nie naśladuje świata rzeczywistego, nie uznaje granic między tym co na pewno wiemy o świecie, a co wyobraża sobie bohater – raczej znajdziemy tu wyobrażenie bohatera, opisuje zjawiska przez pryzmat „widzenia” postaci,
Nowa Fala, zwana też Pokoleniem ‘68 – formacja poetycka, której manifestami były eseje Stanisława Barańczaka Ironia i harmonia, Nieufni i zadufani oraz Świat nie przedstawiony Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego. Poeci Nowej Fali chcieli zabierać głos w ważnych sprawach społecznych, krytykowali literaturę niezaangażowaną, rozbijali schematy nowomowy: klisze gazetowo-telewizyjne, wykorzystując doświadczenia poetów lingwistów. Nawiązywali do codziennej, szarej rzeczywistości: szarych sklepów, bloków i kolejek (tytuł zbiorku Zagajewskiego Sklepy mięsne). Główni przedstawiciele nurtu:
NOWELA – gatunek literacki, prozatorski, o ściśle skondensowanej akcji, należący do epiki. Nowele są krótkie, pozbawione komentarzy, refleksji autorskich, wielkiej ilości bohaterów czy panoramicznego ujęcia świata. Na plan pierwszy noweli wysuwa się akcja, punkt kulminacyjny i pointa, często także ośrodek kompozycyjny (porównaj → „teoria sokoła”). Od powieści różni się przejrzystą, prostą kompozycją, zaś od opowiadania bardziej spójną formą. Nowela nie ma wątków pobocznych ani epizodów niezwiązanych z akcją. Najbardziej znane nowele
OBRAZEK – krótkie opowiadanie, prezentujące scenkę rodzajową, portret psychologiczny bohatera, opis jakiejś sytuacji. Obrazki były bardzo modne w literaturze XIX wieku, zwłaszcza w dobie pozytywizmu. Obrazki Marii Konopnickiej – to wiersze z fabułą – czyli utwory wierszowane, przedstawiające najczęściej los skrzywdzonych dzieci z nizin społecznych. Obrazki Konopnickiej docierają do wrażliwości odbiorców, budzą współczucie, oskarżają winnych zła, które się dzieje. Przykładem może być znany wiersz pt. Jaś nie doczekał.
