POKOLENIE „WSPÓŁCZESNOŚCI” – generacja poetów, pisarzy, krytyków, skupionych po roku 1956 wokół czasopisma literackiego pt. „Współczesność”, będącego trybuną twórców, którzy w epoce odwilży doszli do głosu. Urodzeni w latach trzydziestych, odegrali istotną rolę w literaturze powojennej. Do grupy zwanej pokoleniem „Współczesności” należą: Ernest Bryll, Stanisław Grochowiak, Marek Nowakowski, i inni.
POLISYNDETON – środek stylistyczny, polegający na powtórzeniu na początku wersów tego samego spójnika. Np: I przyszedł… I przyniósł… I odejść nie chciał…
PORÓWNANIE HOMERYCKIE – szczególny rodzaj porównania, praktykowany przez Homera, widoczny i charakterystyczny dla eposu homeryckiego. Tak jak w zwykłym porównaniu istnieją tu dwa człony: porównywany i ten, do którego porównujemy, połączone spójnikiem jal, jakoby, jakby lub niby. Cechą porównania homeryckiego jest to, że drugi człon (to coś, do czego porównujemy) jest bardzo rozbudowany, wręcz stanowi małą scenkę fabularną epizod. Przykładem może być początek pojedynku Hektora z Achillesem, porównany do walki
Powiastka filozoficzna – gatunek prozatorski uformowany w dobie oświecenia, kojarzy się zwłaszcza z nazwiskiem Woltera i Diderota (→ encyklopedyści), którym służył do popularyzowania racjonalizmu, uprawiania krytyki i szerzenia ideałów oświeceniowych. Istota powiastki filozoficznej polega na tym, że świat przedstawiony ma ilustrować dany morał lub tezę głoszoną przez autora, czego ten zresztą wcale nie ukrywa… Fabuła i postacie mają tu jedynie wartość pretekstu, często traktowanego żartobliwie. Przykładem powiastki filozoficznej jest Kandyd
Powieść paraboliczna – powieść, która oprócz warstwy fabularnej, dosłownej, zawiera głębszy sens, uniwersalną prawdę o człowieku i jego kondycji. Parabola (przypowieść) jest to dydaktyczny utwór epicki, w którym postacie i fabuła są schematyczne i typowe, podporządkowane funkcji alegorii lub symbolu. W paraboli ważniejsze od bohaterów i zdarzeń są ogólne prawdy moralne, religijne, egzystencjalne itd., które są w niej zawarte. Parabola ma co najmniej dwa poziomy: dosłowny (świat przedstawiony) i ukryty
PRACA ORGANICZNA – hasło polskich pozytywistów, związane z założeniem (→ organicyzmu). Głosili oni konieczność pracy nad każdym członem organizmu, jakim jest społeczeństwo, gdyż każda część jest równie ważna i potrzebna innym. Praca oznacza tu reformowanie, uświadamianie i oświecanie całego „organizmu” – np. warstw niższych potrzebujących pomocy ludzi światłych, lecz także uzdrawianie zepsutych moralnie chorych warstw wyższych.
PRACA U PODSTAW – hasło pozytywistów polskich, nawołujące do zainteresowania się warstwami niższymi na wsiach i w miastach. „Podstawami” nazywano właśnie te warstwy – lud, który wymagał opieki i oświecenia ze strony warstw wykształconych. Pozytywiści obarczali pozostałą część społeczeństwa odpowiedzialnością za stan „podstaw” i widzieli konieczność pracy nad nimi (porównaj → praca organiczna). Ten postulat bardzo widoczny jest zwłaszcza w Szkicach węglem Henryka Sienkiewicza. Gdyby Rzepowie umieli czytać… nie doszłoby do
PRAGMATYZM – prąd filozoficzny końca XIX wieku, powstały w Ameryce, preferujący praktyczny sposób myślenia i działania. Pragmatyści głosili potrzebę „zbliżenia filozofii do życia”, traktowania działań ludzkich i myśli filozoficznej w sposób praktyczny, sprawdzania czy dane twierdzenia mają praktyczną przydatność. William James, twórca tego kierunku głosił, że ludzkie poznanie i nauka mają czysto praktyczny charakter.
PREDESTYNACJA – oznacza „przeznaczenie” (porównaj → fatalizm). Jest to teoria, wg której człowiek żyjąc, realizuje ustalony z góry scenariusz, jego czyny są określone, a decyzja w sprawie zbawienia lub nie – już zapadła. Teorię predestynacji głosił odłam religijny doby reformacji, zwany → kalwinizmem.
PREROMANTYZM „zapowiedź romantyzmu”. Mianem preromantyzmu określamy zespół tendencji, poglądów, które pojawiły się w Europie w II połowie XVIII wieku, sprzecznych z założeniami klasycznymi, jakby przygotowującymi nadejście epoki romantyzmu. Preromantyzm znajdował realizację głównie w rozprawach teoretycznych, odnoszących się krytycznie do ustaleń epoki poprzedniej, a preferujących jako temat dla literatury sferę uczuć ludzkich. Preromantyzm zwrócił się do epoki średniowiecza (→ gotycyzm) i do twórczości Szekspira (→ szekspiryzm). Preromantyzmem możemy nazwać np. wczesną
PROFETYZM – prorocze przewidywanie przyszłości, zdolność niedostępna zwykłym ludziom, dana przez Boga wybranej jednostce. W takiej formie profetyzm pojawia się m.in. w Biblii. Pojawiał się zwykle w przełomowych momentach dziejowych. Literatura profetyczna – to literatura zawierająca proroctwa dotyczące przyszłości, w Polsce rozkwitła w dobie romantyzmu. Bardzo często w tekstach profetycznych posługiwano się stylizacją biblijną. Największe nasilenie tej tendencji nastąpiło w romantyzmie (np. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza), w związku z
PROMETEIZM – postawa człowieka, który na wzór Prometeusza poświęca się dla dobra ogółu: narodu, państwa, grupy społecznej – nawet wbrew nakazom Boga. Mitologiczny Prometeusz ukradł Bogom z Olimpu ogień i podarował go ludziom, za co został okrutnie ukarany: przykuty do skały na Kaukazie, a orzeł wyszarpywał mu wciąż odrastającą wątrobę. Prometeizm stał się postawą modną w epoce romantyzmu; stał się cechą przypisaną bohaterowi romantycznemu, zbuntowanemu przeciwko Bogu i pragnącemu poświęcić
PROROCTWO – przewidywanie przyszłości, wizje jasnowidzów lub wybranych jednostek (por. → profetyzm). W wizjach proroczych człowiek dopatruje się głosu Boga, który pragnie przemówić do ludzi. Proroctwa zawarte są w Biblii a także w literaturze świeckiej: np. romantycznej. Proroctwa charakteryzują się podniosłą stylistyką a także nagromadzeniem symboli, gdyż sens proroctwa nigdy nie jest podany wprost, wymaga „odczytania” ukrytego znaczenia znaków.
PROWIDENCJALIZM – przekonanie, iż historia jest wyłącznie wynikiem wyroków boskich a nie sferą ludzkiego działania. Bez względu na poczynania człowieka, na jego plany i precyzję ich wykonania – finał danego wydarzenia musi być zgodny z wolą Boga. Pogląd taki prezentuje w Nie-Boskiej komedii Zygmunt Krasiński. Ukazuje wizję abstrakcyjnej rewolucji – walki arystokratów z ludem – twierdzi, że „zło walczy ze złem”. Śledząc akcję dramatu, widzimy, że zwyciężają rewolucjoniści – lecz
PRYSZCZACI – takim mianem określa się grupę pisarzy, którzy w okresie powojennym, na przełomie lat 40. i 50. wystąpili z aktywnym programem, popierającym władzę ludową w duchu → socrealizmu. Twórczość miała, według manifestów Pryszczatych, krzewić ideały socjalizmu, zwalczać wroga klasowego, podejmować problematyką produkcyjną i agitacyjną. Grupa ta szybko zakończyła swój żywot – ok. roku 1956. Należeli do niej: Wiktor Woroszylski, Witold Wirpsza, Andrzej Braun, Tadeusz Konwicki, Witold Zalewski i Tadeusz
PRZEDBURZOWCY – nazwano tak grupę pisarzy i krytyków, skupionych wokół „Dziennika Literackiego” na przełomie lat 50. i 60. XIX w. we Lwowie. Należeli do niej: Michał Bałucki, Józef Narzymski, Teodor Tomasz Jeż. Twórcy tej grupy łączyli ideologię romantyzmu z pozytywistyczną tendencją, nawiązywali do twórczości Juliusza Słowackiego a przy tym propagowali literaturę zaangażowaną w sprawy kraju. Nazwa „Przedburzowcy” jest adekwatna do czasu, w którym działała grupa – przed „burzą”, czyli przed
PRZERZUTNIA – środek poetycki stosowany w poezji. Polega na tym, że wers nie równa się zdaniu, lecz wyraźnie zdanie zostało przerzucone (zgodnie z nazwą terminu) do drugiego wersu, a nawet do następnej zwrotki. Oto przykład: Ponieważ wszystkie w oczach dziewczyny pociechy, czemuż muszę od nich stronić? Czemuż zaś na te narażam się oczy? (Jan Andrzej Morsztyn – Cuda miłości) Przerzutnia uderza tym bardziej, że całostka zdania, rozłożona na dwa wersy
PRZEZROCZYSTA NARRACJA – jest to taki typ narracji, która prezentuje czytelnikowi świat przedstawiony powieści, lecz jest niezauważalna – na wzór ekranu, który umożliwia oglądanie obrazu, lecz sam jest przezroczysty. Gdybyśmy np. mieli telewizor z różowym ekranem – widzielibyśmy świat filmu w tej barwie, gdy narrator upiększa swoją wypowiedź, dodaje własne opinie – wówczas widziany świat powieściowy przez pryzmat narracji – już nie przezroczystej, a subiektywnej. Narracja przezroczysta to „czysty ekran”
PRZYPOWIEŚĆ – zwana także parabolą – jest to utwór, w którym treść, akcja i postacie nie są ważne ze względu na siebie, lecz na treść, którą symbolizują, są bowiem tylko ilustracją uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Ażeby prawidłowo zinterpretować przypowieść, należy rozszyfrować ukryte znaczenie jej elementów. W Biblii przypowieść jest formą uprzywilejowaną. Przypomnijmy przypowieść o siewcy, który rozsiewał ziarno, a ono padało na różny grunt. Jest jasne dla odbiorcy, że jest
PSYCHOANALIZA – głośny i w pewnym sensie rewolucyjny kierunek w psychologii i filozofii początku XX wieku (por. → freudyzm, → archetyp). Twórcą psychoanalizy jest Zygmunt Freud – wiedeński neurolog, który odkrył konieczność wgłębienia się nie tylko w tę sferę własnego „ja”, którą człowiek sobie uświadamia. Freud twierdził, iż poza świadomością w psychice człowieka istnieją jeszcze warstwy podświadome, sfery, których istnienia sobie nie uświadamiamy, a które ujawniają się np. w snach,