SENSUALIZM – jeden z nurtów filozoficznych epoki oświecenia, według którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysł owe np. smak, wzrok, węch, dotyk. Sensualny – znaczy zmysłowy. To zmysły mają być bodźcami i źródłem poznania świata. „Czego nie dotkniesz i nie zobaczysz – nie jest prawdą” – tak w wielkim uproszczeniu mogłaby brzmieć definicja sensualizmu (sensualis – „zdolny do odczuwania”).
SENTENCJA – wyraziste, trafne, celne sformułowanie, które skłania odbiorcę do natychmiastowego zgodzenia się z danym twierdzeniem, zawierającymi prawdę moralną lub filozoficzną. Niektóre sentencje przeszły do historii jako szczególnie trafne i „wpadające w ucho” – np. „Nikt nie jest wolny od mówienia bredni” – Montaigne.
SENTYMENTALIZM – kierunek literacki i umysłowy w drugiej połowie XVIII wieku, którego patronem był słynny Jean Jacob Rousseau. Głównym hasłem sentymentalizmu, pojęciem-kluczem stało się uczucie i natura. Literatura według tego ujęcia ma być ukazaniem wewnętrznego życia człowieka, jego prawdziwych uczuć, a także więzi międzyludzkich. Prąd ukształtował nowy typ bohatera literackiego: czułego, skłonnego do autoanalizy, przeciwstawiającego się mieszczańskiej moralności. Sentymentalizm charakteryzuje tkliwość, melancholia, nastrojowość, odrzucenie przesady i dekoracji a w jej
Socrealizm – kierunek w radzieckiej literaturze i sztuce, oficjalnie zadekretowany w 1934 r. na zjeździe pisarzy ZSRR, uznawany za jedynie dopuszczalny i określany jako metoda twórcza, następnie przeniesiony do krajów realnego socjalizmu. W Polsce obowiązywał od 1949 do 1955 r. Realizm socjalistyczny był formą podporządkowania wszelkich dziedzin twórczości artystycznej potrzebom ideologicznym i propagandowym partii komunistycznej, stając się klasycznym przykładem sztuki totalitarnej. Socrealizm czynił z dzieła sztuki narzędzie propagandy. To ze
SOWIZDRZAŁ – słynny bohater literatury plebejskiej, wesołek, frant, błazen, figlarz, który od epoki średniowiecza występuje w różnych wcieleniach i przyjmuje różne imiona np. Marchołt. Sowizdrzał reprezentuje ludową mądrość i spryt, mimo udawanej głupoty i podkreślanej zawsze brzydoty. Płata on figle ludziom których spotyka, wdaje się w dyskusje z możnymi tego świata, zawsze prezentuje trafną wizję – choć nie unika w swoich wypowiedziach sprośności i „ukazywania świata na opak”. Literatura sowizdrzalska
SPLEEN – termin przeniesiony do polszczyzny z języka angielskiego, oznaczający stan zmęczenia duchowego, przygnębienia, zniechęcenia. Motyw spleenu (splinu) podejmują poeci modernistyczni, zwłaszcza Charles Baudelaire, autor wierszy takich jak: Padlina, Albatros, Spleen – podejmujących tematy dekadenckie. Pomijając literaturę, słowo „spleen” przeniknęło do mowy potocznej w tym samym znaczeniu: „ogarnął mnie spleen” oznacza: „nie chce mi się żyć, popadłem w skrajny pesymizm”.
STOICYZM – jest to nurt filozoficzny, utworzony w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, należący do nurtów materialistycznych. Filozofia ta opiera się o założenie, że człowiekiem nie powinny rządzić namiętności, uczucia i nastroje – lecz rozum. Człowiek powinien żyć mądrze, zgodnie z rozumem i naturą, postępować etycznie, zachować swą duszę w stanie harmonii i spokoju.Osiągnąć szczęście – to według stoików zachować równowagę duchową, powagę, spokój i trzeźwość umysłu wobec
STRUMIEŃ ŚWIADOMOŚCI – jest to odmiana – monologu wewnętrznego, ukształtowana na przełomie wieków XIX i XX, a użyta i rozpropagowana przez Jamesa Joyce’a w słynnej powieści pt. Ulisses. Jest to specyficzna odmiana monologu wewnętrznego – ma bowiem być odtworzeniem biegu myśli i skojarzeń, wiernym zapisem procesu myślenia bohatera – co daje odbiorcy wiedzę o wnętrzu tej postaci przy całym nieuporządkowaniu tego właśnie… „strumienia świadomości”. Wprowadzenie takiej techniki do powieści zrewolucjonizowało
STURM UND DRANG – „burza i napór” w dosłownym tłumaczeniu z języka niemieckiego. W literaturze funkcjonuje raczej określenie: „okres burzy i naporu” a odnosi się do preromantycznego nurtu w Niemczech, z którym związani byli m.in. Johann Wolfgang Goethe (Cierpienia młodego Wertera), Friedrich Schiller (Zbójcy. Rękawiczka), przypadającego na 70. i 80. lata XVIII wieku. Okres „burzy i naporu” – tzw. „wrzenia młodych” głosił wyższość geniuszu poetyckiego i natchnienia nad regułami i
STYLIZACJA – występuje wówczas, gdy autor danego tekstu literackiego, celowo i świadomie, wprowadził do tego tekstu środki językowe pochodzące z: dawnych epok, gwar, dialektów czy specyficznych środowisk. Są to zatem zabiegi, które przekształcają zwykły tekst w czyjąś, konkretną wypowiedź. Wśród rodzajów stylizacji wyróżniamy: archaizację (tekst upodobniony do języka dawnych czasów), dialektyzację (tekst przypomina mowę danego regionu), stylizacja na język środowiskowy – np. uczniowski, złodziejski, żeglarski. Przykładem powieści o stylizacji archaicznej
SURREALIZM – patrz → nadrealizm
SYMBOL – jest to motyw literacki lub zespół motywów: obraz, znak, pojęcie, scena, osoba, zdarzenie, które niosą ukryte głęboko treści, oprócz reprezentowania siebie, posiadają jeszcze inny „ładunek znaczeniowy”, przenośny i ku niemu kierują myśl czytelnika. Inaczej mówiąc, symbol to jest „coś co oznacza jeszcze coś prócz siebie”. Cechą symbolu jest jego niejednoznaczność, dlatego rozpoznanie go otwiera przed odbiorcą możliwość rozmaitych interpretacji, z których żadna nie będzie ostateczna. Prawidłowa interpretacja utworu wymaga
SYMBOLIZM – prąd literacki, którego nazwa pochodzi od ogłoszonego w 1886 r. na tamach Le Figaro manifestu Jeana Moreasa Le Symbolisme. Prąd ten ukształtował się pod koniec XIX wieku we Francji i w Belgii, a nazwa symbolizm eksponuje tendencję twórców tej epoki (zresztą bardzo rozpowszechnioną) do wyrażania swych myśli za pomocą → symbolu, zarówno na na płótnie jak i w literaturze: poezji i prozie. Podstawą symbolizmu było przekonanie, że rzeczywistość
SYMULTANIZM – technika w prozie XX wieku polegająca na równoczesnym prezentowaniu wydarzeń, które są od siebie niezależne, dzieją się zupełnie oddzielnie i w różnych miejscach. Jest to ogarnięcie jak gdyby „okiem kamery” kilku punktów tak, aby narzucić odbiorcy wyraźnie ich jednoczesność. Jest to technika stosowana często w filmie – kiedy na ekranie oglądamy np. przekrój wieżowca i rozmaite sceny w różnych mieszkaniach lub kiedy ekran podzielony jest na mniejsze klatki
SYNEKDOCHA – rodzaj metonimii oparty na zależnościach ilościowych między zjawiskami lub rzeczami (część zastępuje całość albo całość część). Przykłady: „grób liliją zasiewa” (jedna „lilija” zamiast „lilijami”), „łza spływa jej po policzkach” zamiast „łzy płyną jej po policzkach”. „od takich modłów bieleje włos” (włos zamiast włosy), „kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła” (wąż zamiast węże). Daje to pewien subtelny efekt innego nastroju, pogłębia wyrażane emocje, „upoetycznia” wypowiedź.
TENDENCYJNA LITERATURA – z reguły chodzi o ”powieść tendencyjną” rozpowszechnioną w dobie pozytywizmu, nastawioną na propagowanie jakiejś z góry ustalonej idei. Postacie takiej powieści oraz ich losy są tak ułożone, że udowadniają przyjęte założenia: np. wartość pracy w życiu człowieka. Powieść tendencyjna (podobnie jak wypowiedź tendencyjna czy film tendencyjny) nie musi ukazywać całej prawdy ani wszystkich aspektów sprawy – eksponuje potrzebne jej elementy, a te które mogłyby być argumentem przeciwnym
TEOCENTRYZM – główne założenie filozofii średniowiecza, które w centrum wszechświata i wszelkiego istnienia umieszcza Boga (theos = Bóg). Idei teocentryzmu podporządkowane zostały systemy filozoficzne (→ augustynizm), literatura i sztuka, które preferowały tematy sakralne, a także nauka. Konsekwencją teocentryzmu było podporządkowanie życia świeckiego Kościołowi oraz papiestwu, a co za tym idzie → uniwersalizm średniowiecza.
TEORIA SOKOŁA – najbardziej rygorystyczna zasada określająca budowę klasycznej noweli, utworzona od tytułu słynnego utworu Giovanni Boccaccia pt. Sokół. Jest to nowela skomponowana w ten sposób, że centralny motyw – ośrodek kompozycyjny – pojawia się w każdej fazie noweli i odgrywa dominującą rolę w rozwiązywaniu problemu. Motyw ten z reguły bywa wyniesiony do tytułu noweli. U Boccaccia tak właśnie jest: sokół towarzyszy głównemu bohaterowi na każdym etapie wydarzeń, stanowi dlań
TOMIZM – Jest to filozofia utworzona przez św. Tomasza z Akwinu (1227-74). Określa się ją jako harmonijną, bowiem św. Tomasz zakłada tzw. „rozumny ład świata” – wizję wielkiej harmonii, drabiny bytów, na której każde istnienie ma własne, celowe, naturalne miejsce wyznaczone przez Boga. Ujęcie świata jako wielkiego, symetrycznego i uporządkowanego dzieła boskiego zdominowało na wiele setek lat filozofię chrześcijańską i znalazło odbicie w wielu dziełach literackich.
TOPOS – słowo topos znaczy miejsce, natomiast najczęściej termin ten spotyka się w liczbie mnogiej: topika – czyli miejsca. Są to tzw. „miejsca wspólne” – czyli stałe, powtarzające się, wciąż powracające w literaturze obrazy i motywy. Wyraz „topika” często zamieszczany jest w tematach prac pisemnych i budzi wątpliwości uczniów – podczas gdy zwykle chodzi o wyróżnienie, zestawienie i opisanie stałych obrazów, tematów podejmowanych przez danego twórcę, czy w ogóle modnych