Tag "pojęciownik"
TOTALITARYZM – (totalis = całkowity). Pojęcia totalitaryzm używa się na określenie zasady działania systemów, które w sposób całkowity ingerują w życie człowieka, określają życie społeczne, kulturalne i polityczne, oparte na rozbudowanym systemie kontroli, ograniczaniu praw człowieka i prześladowaniu wszelkich przeciwstawnych systemowi tendencji. Przykładem systemów totalitarnych były: faszyzm i stalinizm, które doprowadziły do powstania obozów koncentracyjnych i całkowitym zniewoleniu ludzi myślących inaczej, oparcia funkcjonowania państwa tylko na posłuszeństwie wobec władz. Totalitaryzm
TOWIANIZM – zespół poglądów wyznawanych przez Koło Towiańczyków, skupione w Paryżu wokół Andrzeja Towiańskiego, do którego należał jako gorący zwolennik Adam Mickiewicz, a także przez pewien czas Juliusz Słowacki. Towiański głosił specyficzny mesjanizm, zapowiadający rychłą odnowę Europy, lecz nakazujący Polakom czekać i cierpieć w milczeniu. Andrzej Towiański miał ogromny wpływ na żonę Mickiewicza, kobietę chorą psychicznie, której seanse z Towiańskim przynosiły pewną poprawę zdrowia. ‘Tym niemniej, Andrzej Towiański jest dziwną
TREN – gatunek literacki uprawiany już w starożytności jako pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, sławiąca czyny zmarłego i głosząca chwałę jego zalet i zasług. Twórcy greccy (Simonides i Pindar) oraz rzymscy (Owidiusz) pisali wiersze, w których opłakiwali śmierć wielkich i sławnych osób. Treny włoskich humanistów poświęcane były już najbliższym (Francesco Petrarka – liryki po śmierci Laury), lecz przestrzegano w nich jeszcze zaleceń starożytnej poetyki. W polskiej literaturze rozpropagował i utrwalił go
TURPIZM – czyli „pochwała brzydoty”. Mianem turpizmu określa się nurt w polskiej poezji współczesnej, który rozwinął się po 1956 roku Do orientacji tej zaliczamy Stanisława Grochowiaka, a także Mirona Białoszewskiego i Tadeusza Różewicza. Włączyli oni w obręb poezji brzydotę, chorobę, śmierć i kalectwo, zjawiska rozkładu i zniszczenia, fascynację śmiercią. Turpiści dokonali tego celowo, wręcz programowo, głosili bowiem, iż aby poezja mogła powiedzieć prawdę – musi być także antyestetyczna. Powyższy program
TYRTEIZM – termin pochodzi od Tyrteusza – poety i wodza greckiego z VII w. p.n.e., który wsławił się w bitwie pod Messeną. Stworzył on wzorzec poety-żołnierza, który łączy słowo i czyn, tworzy poezję patriotyczną i sam bierze udział w walce – taką właśnie postawę określa się mianem tyrteizmu. Natomiast poezja zagrzewająca do walki, opiewająca czyny bohaterów i wzbudzająca w słuchaczach emocje patriotyczne – nosi nazwę poezji tyrtejskiej. Ten typ poezji
TYTANIZM – postawa człowieka, który dokonuje nadludzkiego wysiłku, właściwego tytanom – czyli mitologicznym olbrzymom. Znajdujemy często tytanizm w literaturze romantycznej i nawiązującej do mitu bohatera romantycznego – dźwigającego na sobie brzemię świata i usiłującego nadludzkim wysiłkiem dokonać aktu zbawienia lub uratowania od katastrofy ludzkości.
UKŁAD ROZKWITANIA – jest to nowatorska technika w tworzeniu poezji wprowadzona przez Tadeusza Peipera, a kontynuowana przez Juliana Przybosia. Polega ona na stopniowym rozwijaniu początkowego, pierwszego elementu – zdania albo nawet słowa. To pierwsze, surowe zdanie, dopełnia się kolejnymi określeniami – i stąd układ niejako „rozkwita”, staje się coraz bogatszy, coraz szerzej rozbudowuje zawartą we wstępie myśl.
UNIFORMIZM – ujednolicenie, „ubranie wszystkich w jeden uniform”, pozbawienie ludzi indywidualizmu, jednostkowości i odrębności. Jest to temat często podejmowany w literaturze, zwłaszcza tej walczącej o prawo człowieka do samodzielności i indywidualizmu, a nie wtłaczania go w mundur: żołnierza, urzędnika, ucznia, mieszczanina itp.
UNIWERSALIZM ŚREDNIOWIECZNY – jest cechą epoki wieków średnich. Polega na tym, że państwa średniowiecznej Europy podporządkowane były jednej (uniwersalnej) władzy kościelnej i świeckiej. Kościół dominował, gdyż wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, które wyrosło na gruzach Imperium Rzymskiego. O uniwersalizmie świadczył również fakt, iż językiem „urzędowym”, wspólnym całej Europie – była łacina. A zatem uniwersalizm opierał się o trzy założenia: wspólnej
UTOPIA – termin ten pochodzi od słynnego dzieła Tomasza Morusa Utopia (1516), traktującego o wymyślonej wyspie Utopii, na której panuje idealny ustrój polityczny, wzorowo zorganizowane społeczeństwo, funkcjonujące w oparciu o sprawiedliwość i równość ludzi. Powyższa wizja, idealna tak, że aż niemożliwa do spełnienia, podejmowana była również jako temat w innych późniejszych utworach pisanych na wzór Utopii. Tymczasem do języka potocznego przymiotnik „utopijny” przeszedł jako: nierealny, idealistyczny, niemożliwy do spełnienia, baśniowy.
UTYLITARYZM – jest to jedno z programowych haseł pozytywizmu, postulujące „użyteczność” wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury. Literatura ma być utylitarna – to znaczy ma przynosić pożytek społeczeństwu, ma nauczać, krzewić prawe ideały, piętnować zło i wskazywać dobro – słowem ma być praktyczna. Utylitaryzm dotyczy także innych działań człowieka, bowiem człowiek stanowi trybik w wielkiej maszynie istnienia, i jego prawidłowe działanie jest konieczne dla całości funkcjonowania tej wielkiej machiny,
WALLENRODYZM – jest to postawa człowieka, który poświęca się walce o słuszną ideę – np. o wolność kraju, lecz żeby osiągnąć swój cel, musi użyć nieetycznych środków, metod podstępu i zdrady – nagannych moralnie. Pierwowzorem takiej postawy był tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza – Konrad Wallenrod. Z pochodzenia Litwin, za młodu porwany i wychowywany przez Krzyżaków, powrócił do ojczyzny, ożenił się z Aldoną – córką władcy litewskiego, lecz zdawał
WELTSCHMERZ – oznacza dosłownie „ból świata”. Jest to jedna z postaw charakterystycznych dla ludzi początków romantyzmu. Weltschmerz – to odczuwanie bólu istnienia, bezcelowości, zła istniejącego na ziemi, melancholii i wyobcowania. Odczuciu bólu istnienia towarzyszyło wszechogarniające znudzenie, konflikt ze społeczeństwem. Dla ambitnego, wrażliwego człowieka często jedynym sposobem na uwolnienie się od tego bólu było samobójstwo. Głównym obiektem ataku i niechęci ludzi ogarniętych weltschmerzem były konwenanse i normy społeczno-moralne, określające pewne reguły,
WIERSZ ŚREDNIOWIECZNY – jest to zwany inaczej wiersz zdaniowo-rymowy, o kompozycji typowej dla utworów średniowiecznych. Nazwa taka bierze się stąd, że w każdym wersie zamyka się całe zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, natomiast rymy w wierszu średniowiecznym uzyskane są przez powtarzalność formy gramatycznej np. czasownika w pierwszej osobie liczby mnogiej np: nosimy – prosimy. Jeżeli chodzi o ilość sylab w wersach – jest ona różna, choć w Bogurodzicy spotykamy pierwsze
WINKELRIED – „Polska Winkelriedem narodów” – takie hasło zamieszcza w Kordianie Juliusz Słowacki. Aby pojąć jego wymowę, trzeba znać historię średniowiecznego Winkelrieda. Był to rycerz, który wsławił się podczas walki Szwajcarów o niepodległość. W krytycznej chwili – przed murem wrogich lanc, Winkelried objął i wbił sobie w piersi tyle grotów, że przez wytworzoną lukę wdarli się jego towarzysze. Poświęcając swoje życie – umożliwił zwycięstwo Szwajcarów w bitwie pod Sempach. Natomiast
WITALIZM – pojęcie to wywodzi się z filozofii Henri Bergsona (→ bergsonizm) i stało się tendencją wielu kierunków artystycznych w pierwszej połowie XX wieku. Witalizm eksponuje siły życia (vitalis = żywotny) tkwiące w człowieku, energię życiową, która warunkuje i kierunkuje rozwój każdej jednostki. Jak widać witalizm stawia wyżej biologizm niż intelekt człowieka. Sztuka z kolei – według tego programu – powinna odtwarzać potok życia, jego barwy i zmienność, bez skrępowania
WIZERUNEK – inaczej „portret”. Był to gatunek bardzo rozpowszechniony w epoce renesansu, ukazujący wzory do naśladowania, portrety ludzi nienagannych, kierujących się cnotami. Wzór ten mógł to być polityk lub wierny poddany, dworzanin czy też ziemianin. Słynnym jest Mikołaja Reja Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego i Dworzanin polski Łukasza Górnickiego – dzieła polskiego odrodzenia.
WOJNA O WIOSNĘ – słynny spór poetycki, który miał miejsce w dwudziestoleciu międzywojennym. Skandal literacki polegał na tym, że student UW – Julian Tuwim opublikował w piśmie „Pro Arte et Studio” utwór poetycki pt. Wiosna, w którym dokonał całkowitego „zbrutalizowania” tego – najromantyczniejszego dotąd – tematu. Ukazał „wszeteczną nierządnicę, o twarzy wykrzywionej spazmem żądzy, o ciele pokrytym ranami i ropiejącymi wrzodami. Wiosna Twoja to wcielenie nie zmysłowości nawet, lecz rozpasanego
WOLTERIANIZM – jest to zjawisko, które objawiło się w literaturze, filozofii, kulturze całym szeregiem tendencji, ukształtowanych w dobie francuskiego oświecenia przez słynnego Woltera. Polegał wolterianizm na krytyce skostniałych instytucji, takich jak Kościół, monarchia, na łączeniu racjonalizmu z tolerancją i liberalizmem, zwłaszcza w dziedzinie obyczajów. Na wzór Woltera używano także odpowiednich dla wyrażenia swoich myśli form: paradoksów, zaskakujących pomysłów, błyskotliwych polemik. Wolter był postacią reprezentatywną dla epoki oświecenia – stał się
ZŁOTE MYŚLI – sentencje, aforyzmy, → „skrzydlate słowa” zaczerpnięte z dzieł znanych autorów, zawierające prawdy moralne lub pouczenia, uderzające również trafnością formy i łatwo pozostające w pamięci, chętnie cytowane przez użytkowników danego języka.
