Tag "pojęciownik"
PSYCHOLOGIZM – nurt w literaturze XX wieku, dotyczący prozy, dramatu, który prezentuje bohatera w kategoriach psychologicznych, rozpatruje motywacje psychologiczne czynów postaci, analizuje jej życie wewnętrzne, kompleksy, ukryte namiętności. Powieść, której cechą jest psychologizm skonstruowana jest często w oparciu o wspomnienia, skojarzenia, monolog wewnętrzny, marzenia senne. Za twórcę nowoczesnego psychologizmu uważa się Marcela Prousta, autora słynnego cyklu powieściowego pt. W poszukiwaniu straconego czasu.
PUBLICYSTYKA – dział piśmiennictwa, obejmujący wypowiedzi (artykuły, komentarze, teksty polemiczne) na aktualne tematy w dziedzinie polityki, kultury, spraw społecznych itp, wygłaszane publicznie lub ogłaszane w prasie, radiu, telewizji. . W skład publicystyki wchodzi szereg gatunków dziennikarskich, takich jak: felieton, reportaż, artykuł. Publicystyka wykracza poza poinformowanie czytelnika o danych faktach, poddaje podjęty temat „obróbce” – tzn. prezentuje punkt widzenia autora lub dodaje wyjaśniający komentarz, analizę. Narodziła się wraz z powstaniem prasy (na świecie
PYTANIE RETORYCZNE – jest to takie pytanie, które stawia się dla efektu wypowiedzi, a odpowiedź na nie jest jednoznaczna – wynika z całości przemowy lub zaraz jest podana, albo jest jasna i oczywista w świadomości odbiorcy. Pytanie retoryczne jest jedną z figur retorycznych, używa się go w przemówieniach po to, by zaangażować uwagę słuchaczy i podkreślić ich obecność – jako adresatów pytania. Przykład: „Czy ktokolwiek nie wie o istnieniu za
RACJONALIZM – prąd, wg którego najistotniejszą cechą i siłą człowieka jest rozum (łac. ratio). Racjonaliści twierdzili, że w dochodzeniu do prawdy i wiedzy należy kierować się rozumem, a przesądy, uprzedzenia i ingerencję sił duchowych – odrzucić. Jest to prąd oświeceniowy, propagujący praktyczne myślenie i działanie, powstały w opozycji do „duchowych” założeń baroku, a z kolei w opozycji do niego powstaną romantyczne: irracjonalizm, duchowość, fantastyka. Za twórcę racjonalizmu uznaje się Kartezjusza,
RADYKALIZM – postawa człowieka, który dąży do swoich celów z całą stanowczością, ma bezkompromisowe poglądy i zasady, nie ulega żadnym wpływom i nie godzi się na żadne ustępstwa. W polityce lub w przemianach jakiejkolwiek dziedziny, radykalizm oznacza również zmiany zasadnicze, rewolucyjne, zupełnie odwracające istniejący porządek rzeczy.
REALIZM SOCJALISTYCZNY – nazywany także skrótowo → socrealizmem, powstały w sztuce radzieckiej kierunek, „obowiązujący” od 1934 roku – czyli od zjazdu pisarzy – kiedy to proklamował program socrealizmu Maksym Gorki. Program ten został przyjęty jako odgórna, jedynie słuszna metoda twórcza. Literatura realizmu socjalistycznego miała służyć idei socjalistycznej, przedstawiać rewolucyjną walkę ludu, wzorce osobowe budowniczych, robotników, aktywistów oddanych sprawie ludowej. Oprócz bohatera pozytywnego, często w ujęciu realizmu socjalistycznego występował „czarny charakter”
REFORMACJA – drugi, obok humanizmu, ważny prąd epoki renesansu, dotyczący reformy Kościoła . Mianem reformacji określamy wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku, postulujący zmianę kościelnych praktyk i doktryn. Początku reformacji upatruje się w roku 1517, kiedy miało miejsce wystąpienie Marcina Lutra, głoszącego swoje słynne „Tery o odpustach”. Między innymi żądał Marcin Luter tłumaczenia Biblii na języki narodowe i odejścia od „pieniężnych” ofiar za odpuszczenie grzechów. Ruch reformacji stał się
RETORYKA – sztuka mówienia, teoria wymowy i oddziaływania na odbiorcę. Niegdyś była, jako sztuka wyzwolona, jednym z „przedmiotów” nauczania, stanowiła także samodzielną dyscyplinę wiedzy. Dziś retoryka przydaje się do układania przemówień, umiejętności tworzenia i wypowiadania publicznych wypowiedzi.
RETROSPEKCJA – cofnięcie w czasie, „spojrzenie wstecz” bohatera, występuje często w powieści lub w filmie. Nie polega jedynie na krótkotrwałym wspomnieniu, lecz na przywołaniu całej akcji, odcinka biografii z przeszłości. Zdarza się, że retrospekcja jest chwytem organizującym całość utworu – np. w filmie, gdy na początku poznajemy bohatera jako starego już człowieka i wraca on myślą do swojego dzieciństwa, by prześledzić całą biografię. W powieści pt. W poszukiwaniu straconego czasu
ROKOKO – styl w sztuce europejskiej, uważany za ostatnią fazę baroku, „przeniesiony” ze sztuk plastycznych także do literatury, modny na dworze króla Ludwika XV. Styl ten w sztukach plastycznych i w architekturze rozwijał się w latach 1720-1780; choć rodem z Francji, objął całą Europę. Nazwa rokoko ma bardzo wdzięczny rodowód – pochodzi od rocaille = specyficznej muszli, zdobiącej grotę. Nurt bardzo wytworny, subtelny, salonowy, całkowicie wolny od dydaktyzmu. Podstawowa wartość
ROMANTYZM – termin ten funkcjonuje przede wszystkim jako nazwa okresu literackiego, trwającego w Polsce w latach 1818 (1822)-1864. Praktycznie zapoczątkował romantyzm Adam Mickiewicz zbiorem Ballady i romanse (1822), a za teoretyczny początek uważa się dzieło Kazimierza Brodzińskiego pt. O klasyczności i romantyczności (1818). Za zakończenie tej epoki przyjmuje się rok 1864 – datę upadku powstania styczniowego. Romantyzm w Polsce stał się okresem szczególnie znaczącym, gdyż ideały ogólnoeuropejskie (uczuciowości, duchowości, metafizyki)
ROZRACHUNKI INTELIGENCKIE – autorem terminu jest Kazimierz Wyka, który w ten sposób określił główny nurt w powojennej literaturze. Zaraz po drugiej wojnie światowej, szereg twórców poddało rewizji polski sposób myślenia i mit polskiego inteligenta, patrząc na ów problem przez pryzmat wojny i jej skutków. Czy inteligencko-polski sposób myślenia poniósł klęskę w kataklizmie wojny? Na to pytanie próbują odpowiedzieć, a także spojrzeć w przyszłość pisarze tego nurtu: Jerzy Andrzejewski, Stanisław Dygat,
SACRUM – oznacza „świętość”. Mianem tym określamy coś, co jest święte w świadomości danego społeczeństwa – mogą to być nawet ustne mniemania z zakresu religii, przedmioty kultu religijnego, osoby święte, miejsca święte i czas świąt. Sacrum w naszej kulturze – czyli świętą księgą – jest Biblia. Z kolei, jeśli jest mowa o „desakralizacji sacrum”– np.w poezji Mirona Białoszewskiego, chodzi o takie ujęcie czy sposób przedstawienia, które odbiera danej rzeczy, osobie,
SARMATYZM – jest to pojęcie, którym nazywamy całokształt obyczajów i kultury szlacheckiej, całą szlachecką formację kulturową wykształconą w baroku, „modną” do połowy XVIII wieku, a oddziałującą nawet na świadomość narodową późniejszych epok. Sarmatyzm polegał na przeświadczeniu szlachty polskiej, iż pochodzi ona od starożytnych Sarmatów – dzielnych jeźdźców – spokrewnionych ze Scytami, ogromnie wojowniczych, którzy rzekomo mieli przywędrować nad Wisłę, osiedlić się tu i dać początek szlacheckiemu rodowi. Teorię tę oparto
SATYRA – gatunek literacki wywodzący się ze starożytności, który ośmiesza lub piętnuje okazywane w nim zjawiska – np. wady i przywary ludzkie, obyczaje pewnych środowisk, postawy modne w danym czasie. Najczęściej zawiera przestrogę, pouczenie i/lub przesłanie, jest więc gatunkiem dydaktyczno-moralizatorskim. Satyra działa na zasadzie „krzywego zwierciadła” – przedstawia rzeczywistość zdeformowaną komicznie, przez wyolbrzymienie lub pomniejszenie pewnej cechy lub zjawiska. Satyra wyraźnie przy tym prezentuje stosunek autora do sprawy: widać, że
SCHEMATYZM – takie ukształtowanie postaci literackiej, że natychmiast uderza czytelnika jej typ – schemat psychologiczny, jej „czarny” lub „biały” charakter Tym samym schematyzm jest działaniem bardzo uproszczonym, nastawionym na nauczanie czytelnika, ukazywanie mu negatywnych i pozytywnych wzorców. Schematyzm jako pojęcie pojawił się około roku 1950 – stał się wówczas regułą obowiązkową pisania powieści.
SCHOPENHAUERYZM – kierunek filozoficzny doby modernizmu, bardzo modny w Europie końca XIX wieku, pochodzący od myśli i poglądów Artura Schopenhauera, twórcy m.in. dzieła pt. Świat jako wola i wyobrażenie. Jest to filozofia bardzo pesymistyczna, będąca doskonałą bazą dla – dekadentyzmu. Schopenhauer stwierdza, iż życie człowieka pełne jest zabiegów i starań o podtrzymanie egzystencji – a i tak kończy się śmiercią; dążymy wciąż do szczęścia i nigdy go nie osiągamy; świat
SCIENCE FICTION termin angielski, nazwa bardzo rozpowszechnionego kierunku fantastyczno-naukowego we współczesnej literaturze. Książki s.f. umieszczają swoją akcję w fantastycznej przestrzeni: np. w przyszłości lub na innej planecie, czy w innym typie cywilizacji technicznej. Poza tym proza s.f. jest podobna do prozy realistycznej, obserwuje człowieka w warunkach, w których został umieszczony, konstruuje rozbudowaną, często sensacyjną fabułę. Chociaż o początkach literatury tego typu mówimy już przy powieściach Juliusza Verne’a, to rozwój s.f.
SCJENTYZM – jedno z naczelnych haseł epoki pozytywizmu, propagujące potrzebę i wartość nauki (scientia = wiedza). Prawdziwa wiedza musi być poparta działaniem naukowym, doświadczeniem i konkretnymi wynikami badań – tu scjentyzm silnie wiąże się z → empiryzmem i → racjonalizmem, a także przyrodniczym materializmem. Poza tym idea scjentyzmu to postulat nauczania i oświecania warstw niższych, np. dzieci wiejskich – tu z kolei wiąże się ten termin z – pracą u
SECESJA – termin określający styl w europejskich sztukach plastycznych, który panował niepodzielnie w Europie na z przełomem wieków XIX i XX. Do motywów charakterystycznych dla secesji należą: falista linia, niezwykłe proporcje, częste są także wątki roślinne. Secesja zwróciła się przeciw XIX-wiecznemu naśladownictwu natury, a wprowadziła bogactwo ornamentyki, asymetrię i pastelowe barwy.
