ZLOTY WIEK – wg mitologii greckiej i rzymskiej historia świata została podzielona na wiek: złoty, srebrny, spiżowy i żelazny. Najdawniejszy – złoty – „był pierwszy wiek. Była wieczna wiosna, płynęły strugi mleka i słodkiego nektaru, a złoty miód ciekł z zieleniejącego dębu…” (Owidiusz). Jest to zatem dawna, rajska epoka dobrobytu i szczęścia, czas, który minął bezpowrotnie – i w takim znaczeniu złoty wiek funkcjonuje w świadomości ludzi. Każdy kraj zresztą
ŻAGARY – grupa poetycka, działająca w latach 1931-1934 w Wilnie, w skład której wchodzili: T. Bujnicki, S. Jędrychowski, H. Dębiński, A. Rymkiewicz, J. Zagórski, A. Gołubiew, J. Putrament i… Czesław Miłosz. Często zawartość ideową twórczości grupy określa się mianem → katastrofizmu. Żagaryści, skupieni wokół pisma „Żagary” – nawiązywali do tendencji neoklasycznych, lecz także do liryki romantyzmu, i poetyki symbolizmu. Samo słowo „żagary” jest wileńskim prowincjonalizmem i oznacza „chrust, suche gałęzie”.
ŻEROMSZCZYZNA – naśladownictwo sposobu pisania, a także postaw propagowanych w prozie Stefana Żeromskiego. W stylu naśladownictwo to wyrażało się wykorzystywaniem typowych dla Żeromskiego środków pisarskich, takich jak specyficzne słownictwo, liryzm prozy, emocjonalność wypowiedzi, skłonność do przesady. Natomiast w zakresie treści – naśladowcy pisarza przejmowali typy postaci społecznikowskich, takich jak Siłaczka czy Judym, bardzo charaktery–stycznych dla powieści Żeromskiego.
Pojęcia związane z antykiem Poetyka To Arystoteles napisał pierwsze dzieło normatywne, w którym ustalał reguły dotyczące literatury. Powiedział raz na zawsze swoim współczesnym i potomnym, które to są gatunki wysokie, a które niskie, jakie cechy musi posiadać epos, a jakie tragedia, czym są pojęcia katharsis, mimesis czy decorum. Swoje dzieło, słynny pierwszy podręcznik dla literatów, zatytułował Poetyka. Można powiedzieć, że to nauka dotycząca norm i mechanizmów tworzenia literatury, zwłaszcza poezji. Dziś nauka ta ma nieco
B Ballada – utwór synkretyczny, wywodzi się ze średniowiecznej tradycji ludowej, popularna zwłaszcza w romantyzmie. Łączy opowieść fabularną, elementy dialogowe z nastrojowością i liryzacją przyrody. Dominuje w niej fantastyka, groza i tajemniczość. Bohater liryczny – postać w utworze, o której się opowiada (jak w prozie bohater literacki). Może być nim literackie „ty”, do którego autor się zwraca, albo np. Ojczyzna (w Inwokacji w Panu Tadeuszu)
D Decorum – wypracowana w starożytności i charakterystyczna dla klasycyzmu zasada zgodności stylu z tematem; o rzeczach poważnych pisze się stylem podniosłym (patetycznym), o rzeczach trywialnych stylem niskim. Stosowanie zasady decorum prowadzi do zachowania czystości gatunków i stylów. Dialog – jest to rozmowa co najmniej dwóch osób na określony temat, to podstawowy wyznacznik dramatu, ale jest często obecny w liryce, np. w sielankach, balladach. Dygresja – odbiegnięcie od tematu, fragment tekstu tematycznie bezpośrednio niezwiązany z resztą utworu, wzbogaca naszą
E Egzotyzm – jest to wprowadzenie do utworu literackiego elementów (np. leksykalnych i tematycznych) zaczerpniętych z innych kultur i tradycji. Eklektyzm – to zjawisko w sztuce polegające na wybiórczym traktowaniu elementów różnych stylów, niekoniecznie powiązanych w spójną całość. Ekspresjonizm – jeden z kierunków awangardy z początku XX wieku, jego wyznacznikiem była ekspresja, czyli wyrażanie własnego wnętrza i przeżyć. Dążył do wizyjności, dynamiki i „poetyki krzyku”. Operował kontrastem i skrajnościami. Liczyła się prawda uczuć i siła wyrazu; np. Hymny Kasprowicz. Elipsa –
F „Formy nieczyste” – tak często określano poezję Różewicza, włączanie do języka poetyckiego gatunków i stylów niejednorodnych, np. publicystycznego, potocznego, terminów fachowych, także wstawek gazetowych. Tradycyjnie rozumiana poetyckość wchłania struktury „niepoetyckie”. Franciszkanizm – filozofia obecna zwłaszcza w młodopolskich wierszach Staffa i Kasprowicza. Pochodzi od św. Franciszka z Asyżu (XIII wiek). Głosi pochwałę prostego wiejskiego życia, postuluje pokorę, miłość do człowieka i całego stworzenia. Funeralna poezja – związana ze śmiercią i rytuałami pogrzebowymi, wywodzi się z napisów nagrobnych.
G Groteska – kategoria estetyczna, której wyznacznikami są m.in. wyolbrzymienie, przejaskrawienie, deformacja bądź karykatura, absurd, parodia i przeplatanie się przeciwieństw: komizmu i tragizmu czy grozy i trywialności.
I Impresjonistyczny sposób obrazowania w wierszu – to jest taki, w którym podkreślane jest ulotne wrażenie, dynamiczność, zmienność obrazów, ważne jest światło, zmienność barw; pełny opis zostaje zastąpiony impresjonistycznymi „plamami”. Technika zapożyczona z malarstwa, szczególnie popularna w poezji Młodej Polski. Intonacja – zmiany wysokości tonu mowy. Ma na celu wyodrębnienie i zróżnicowanie pewnych segmentów wypowiedzi, a także podkreślenie ich znaczenia. Inwersja (np. składniowa) – przestawny szyk wyrazów w zdaniu, niezgodny z obowiązującymi normami,
K Kalambur – gra słów oparta na wykorzystaniu wieloznaczności wyrazów lub ich podobieństwie. Zmiana brzmienia często niesie ze sobą zmianę znaczenia. Klasycyzm – w dzisiejszym rozumieniu dialog z kulturą śródziemnomorską, zwłaszcza antykiem, Biblią i renesansem. Ten nurt cechuje dążenie do chłodu, obiektywizmu oraz intelektualizmu, a także nawiązania do tekstów dawnych epok. Typowy na przykład dla tekstów Zbigniewa Herberta czy poezji Jarosława Marka Rymkiewicza. Klauzula (od łac. clausula – zamknięcie) – końcowy odcinek wersu, charakteryzuje
L Lakoniczność – jest to cecha stylu, inaczej zwięzłość, konkretność, lapidarność. Nazwa pochodzi od dawnej Lakonii (Sparty), gdzie obowiązywała zasada skrótowości i precyzji wypowiedzi. Lingwizm (poezja lingwistyczna) – popularna w latach 70. XX wieku, charakteryzuje ją szczególne nakierowanie na język, demaskowanie jego konwencji i stylów, jak również gry językowe, zabawa metaforami i brzmienie (patrz np. Białoszewski, Nowa Fala). Liryka inwokacyjna Adresat wypowiedzi jest ważniejszy od „ja” lirycznego, wyznanie ma charakter prośby, apelu, manifestu, a
M Makaronizowanie – wplatanie w tekst wypowiedzi w różnych językach, najczęściej w łacińskim i francuskim. Makaronizm był figurą typową dla baroku sarmackiego w XVII w. Maniera literacka – wtórne użycie cech stylu stworzonego w danej epoce. Polega na wyolbrzymieniu i przejaskrawieniu pewnych jego elementów. Jest zaprzeczeniem oryginalności. Może się odnosić do nurtu, twórczości pisarza lub konkretnego dzieła. O manierze możemy mówić w przypadku np. twórczości epigonów polskiego romantyzmu krajowego. Marinistyczna poezja – główny nurt poezji barokowej (Giambattista Marino, Jan Andrzej
O Obrazowanie poetyckie – jest to zespół obrazów poetyckich. Istnieją 3 sposoby obrazowania poetyckiego: realistyczne – odbicie rzeczywistości, przekształcające – posługiwanie się elementami rzeczywistości, ale nadawanie im nowych układów i konfiguracji, fantastyczne – tworzenie nowych związków między rzeczami, a także nowych kształtów rzeczy (np. poezja Leśmiana). Oksymoron – zestawienie ze sobą wyrazów wykluczających się, przeciwstawnych, kontrastowych. Ulubiona figura stylistyczna barokowej poezji dworskiej. Na przykład „czarna jasność”, „żywy trup”, „gorący lód”, „kocham nienawidząc”.
P Paradoks – zaskakujące, szokujące odbiorcę sformułowanie, sprzeczne z ogólnie uznanymi twierdzeniami, ujawnia nieoczekiwaną prawdę filozoficzną lub moralną. Paralelizm składniowy – jest to powtarzanie zdań o identycznej budowie składniowej, typowe na przykład w wersetach biblijnych czy w marinistycznych wierszach Morsztyna. Personifikacja (uosobienie) – rodzaj metafory, szczególny rodzaj animizacji. Jest to przedstawienie rzeczy, zjawisk przyrody, stanów abstrakcyjnych jako działających i czujących postaci ludzkich. Na przykład „rozliczne kwiatki Wiosna rodzi” (J. Kochanowski), „Dąb bałwochwalczo wierzy w Tymian” (B.
R Reifikacja (urzeczowienie) – nadanie istotom żywym cech przedmiotów martwych, rzeczy. Rym – zgodność brzmienia zakończeń wyrazów dwóch lub więcej wersów. Wyróżniamy rymy: żeńskie – półtorazgłoskowe, np. wiosny – radosny, męskie – jednozgłoskowe, np. fal – dal.
Ś Średniówka – przedział, przerwa intonacyjna wewnątrz wersu, najczęściej występuje w wierszu sylabicznym, dłuższym niż ośmiozgłoskowiec.
T Tercyna – strofa trzywersowa rymowana aba bcb, najczęściej pisana 11-zgłoskowcem lub 13-zgłoskowcem. Jest składową częścią sonetu, w którym trzecia i czwarta zwrotka (tercyny właśnie) mają zazwyczaj charakter refleksyjny. Testament poetycki – utwór poetycki stylizowany na testament. Zawiera najczęściej ostatnią wolę poety, pożegnanie się z najbliższymi, niesie też przesłanie dla współczesnych bądź potomnych (np. Testament mój Juliusza Słowackiego). Topos – stały motyw, wątek, stereotypowe wyobrażenie. Pojawia się na przestrzeni wielu epok, pochodzi
U Układ rozkwitania – sposób konstrukcji wypowiedzi poetyckiej wprowadzony przez Tadeusza Peipera. Element początkowy wiersza (słowo czy zdanie) zostaje rozbudowany określeniami precyzującymi i wzbogacającymi, czyli „rozkwita”, nabierając pełniejszych znaczeń.
W Wiersz „bohaterski” (czyli heksametr) – w antycznej Grecji klasyczny 6-stopowy i 16-zgłoskowy wiersz, który był zarezerwowany dla eposu. To także nowożytny wiersz biały, zbudowany według tej samej miary. Wiersz sylabiczny – równozgłoskowy, o nieregularnych akcentach, w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe występuje średniówka, czyli przerwa intonacyjna. Wiersz sylabotoniczny – równozgłoskowy, o regularnie rozłożonych akcentach. Układy następujących po sobie sylab akcentowanych i nieakcentowanych to stopy metryczne. Wzorowane są na językach starożytnych, opartych na iloczasie. Wiersz toniczny –