Rzeczownik

Rzeczownik – samodzielna, odmienna część mowy
Odpowiada na pytania	kto? co?	Kto? Piotr czyta. Co ? Deszcz pada.
Funkcja nazywa	osoby	uczeń, ojciec, Polak, wrocławianin, kucharz
	rzeczy	plecak, tablica, szkoła
	zjawiska przyrody	deszcz, burza, wichura, śnieg, grad
	zwierzęta	kot, koń, pies, żyrafa
	rośliny	dąb, tulipan, kaktus, trawa
	uczucia	tęsknota, miłość, radość, smutek
	cechy	mądrość, młodość, starość, brzydota
	czynności	pisanie, sprzątanie, malowanie
	pojęcia	abstrakcja, myśl, analiza
	stany	apatia, zamyślenie, kwitnienie

Rodzaje rzeczownika

Rzeczowniki mają na stałe przypisany rodzaj gramatyczny.

Liczba pojedyncza			Liczba pojedyncza
rodzaj męski	rodzaj żeński	rodzaj nijaki	rodzaj męskoosobowy	rodzaj niemęskoosobowy
pociąg, poeta, kwiat, głaz, wymiar	dyskoteka, uczennica, wydma	dziecko, drzewo, okno	chłopcy, stoły, komary	lalki, plaże, dzieci, szczenięta
Rodzaj rzeczownika określamy, sprowadzając go do formy podstawowej, czyli do mianownika liczby pojedynczej – słoń, słoma, skaleczenie. • Aby ułatwić sobie rozpoznawanie rodzaju używamy słów posiłkowych: ten – dla rodzaju męskiego (ten pociąg), ta – dla rodzaju żeńskiego (ta dyskoteka), to – dla rodzaju nijakiego (to dziecko) w liczbie pojedynczej, w liczbie mnogiej: ci – dla rodzaju męskoosobowego (ci ojcowie), te – dla rodzaju niemęskoosobowego (te buty, te kobiety, te okna). Uwaga! Są takie rzeczowniki, które znaczą co innego, gdy są w liczbie pojedynczej, a co innego, gdy są w liczbie mnogiej np.: • piasek to drobnoziarnisty miał skalny, • piaski to rodzaj gleby piaszczystej. • srebro to metal szlachetny, • srebra to wyroby ze srebra – np. zastawa stołowa.
Ważne! W niektórych podręcznikach możesz spotkać się z informacją, że w liczbie mnogiej rzeczownik ma trzy rodzaje, podobnie jak w liczbie pojedynczej. Również jest to poprawne stwierdzenie: te butelki – rodzaj niemęskoosobowy (lub rodzaj żeński) te jeziora – rodzaj niemęskoosobowy (lub rodzaj nijaki) ci muzycy – rodzaj męskoosobowy (lub rodzaj męski)

Zapamiętaj!

• Niektóre rzeczowniki mają tylko liczbę pojedynczą:
  • azot, miedź, tlen, duma, gehenna, uznanie, zazdrość, duchowieństwo, igliwie, młodzież, pierze, szlachta, Odra, Bałtyk, numizmatyka, życie, wzrok.
    

• Niektóre rzeczowniki występują tylko w liczbie mnogiej tak jak:
  • okulary, skrzypce, nożyce, drzwi, spodnie, wrota, zaręczyny, widły, obcęgi, urodziny, fusy, sanie, imieniny, usta, skrzypce, dżinsy, dzieje
  • Tatry, Karpaty
  • nazwy państw: Włochy, Niemcy, Czechy.
    

• Istnieje grupa rzeczowników, które występują w dwóch rodzajach, a więc mają dwa różne (w zależności od rodzaju) wzorce odmiany:
  • (ten) podkoszulek, (ta) podkoszulka;
  • (ten) frędzel, (ta) frędzla;
  • (ten) klusek, (ta) kluska;
  • (ten) rodzynek, (ta) rodzynka;
  • (ten) skwarek, (ta) skwarka.

	Odmiana rzeczownika: (ten) podkoszulek		Odmiana rzeczownika: (ta) podkoszulka
	liczba pojedyncza	liczba mnoga	liczba pojedyncza	liczba mnoga
M.	podkoszulek -Ø	podkoszulk -i	podkoszulk -a	podkoszulk -i
D.	podkoszulk -a (e : Ø)	podkoszulk -ów	podkoszulk -i	podkoszulek -Ø (Ø : e)
C.	podkoszulk -owi	podkoszulk -om	podkoszulc -e (k : c)	podkoszulk -om (e : Ø)
B.	podkoszulek -Ø (Ø : e)	podkoszulk -i	podkoszulk -ę (c : k)	podkoszulk -i
N.	podkoszulki -em (e : Ø, k : ki)	podkoszulk -ami	podkoszulk -ą	podkoszulk -ami
Msc.	podkoszulk -u (ki:k)	podkoszulk -ach	podkoszulc -e (k : c)	podkoszulk -ach
W.	podkoszulk -u	podkoszulk -i	podkoszulk -o (c : k)	podkoszulk -i

Rzeczownik odmienia się przez:

Liczby

• Liczbę pojedynczą: zabawa, Polak, kucharz, deszcz
  
• Liczbę mnogą: zabawy, Polacy, kucharze, deszcze

Liczba pojedyncza			Liczba pojedyncza
rodzaj męski	rodzaj żeński	rodzaj nijaki	rodzaj męskoosobowy	rodzaj niemęskoosobowy
żeglarz	łódka	czółno	żeglarze	łódki, czółna
starzec	staruszka	dziecko	starcy	staruszki, dzieci
arbuz	sałata	koło	arbuzy	sałaty, koła

Przypadki

Przypadki	Pytania	Przykłady
mianownik (M.)	kto? co?	jest/są szkoła szkoły
dopełniacz (D.)	kogo? czego?	nie ma szkoły szkół
celownik (C.)	komu? czemu?	przyglądam się szkole szkołom
biernik (B.)	kogo? co?	widzę szkołę szkoły
narzędnik (N.)	z kim? z czym?	się utożsamiam ze szkołą ze szkołami
miejscownik (Msc.)	o kim? o czym?	mówię o szkole o szkołach
wołacz (W.)	o!	o ty! chodź do mnie! szkoło! o wy! chodźcie do mnie! szkoły!

Zapamiętaj!

• Większość przyimków – np. w, na, przy, o łączy się z miejscownikiem.
  

• Istnieje również grupa rzeczowników nieodmiennych:
  • Ikea, salami, menu, emu, boa, kakadu, kiwi, kakao, mango, tabu, jury, bikini, guru, kamikadze, toffi, tournee, igloo, graffiti, safari, spaghetti, konfetti, etui, alibi i in.
    

• Do nieodmiennych należą też nazwy niektórych miast, rzek, państw czy gór, np. Rzeczowniki takie jak: gimnazjum, technikum, liceum, studium, muzeum, akwarium, mauzoleum odmieniają się jedynie w liczbie mnogiej.
  Toronto, Tokio, Toledo, Palermo, Monachium, Bizancjum, Bonn, Davos, Caracas, Missisipi, Peru.

Odmiana przez przypadki, czyli DEKLINACJA

Rzeczownik ma trzy podstawowe deklinacje: męską, żeńską i nijaką oraz mieszaną.

	MĘSKA		ŻEŃSKA		NIJAKA
	l. pojedyncza	l. mnoga	l. pojedyncza	l. mnoga	l. pojedyncza	l. mnoga	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	uczeń	uczniowie	lampa	lampy	okno	okna	sędzia	sędziowie
D.	ucznia	uczniów	lampy	lamp	okna	okien	sędziego	sędziów
C.	uczniowi	ucziom	lampie	lampom	oknu	oknom	sędziemu	sędziom
B.	ucznia	uczniów	lampę	lamp	okno	okna	sędziego	sędziów
N.	uczniem	uczniami	lampą	lampami	oknem	oknami	sędzią	sędziami
Msc.	uczniu	uczniach	lampie	lampach	oknie	oknach	sędzi	sędziach
W.	uczniu!	uczniowie!	lampo!	lampy!	okno!	okna!	sędzio!	sędziowie!

Pamiętaj!
Inna jest odmiana rzeczowników osobowych, inna rzeczowników nieosobowych, a jeszcze inna rzeczowników nieżywotnych.

	osobowych		nieosobowych		nieżywotnych
	l. pojedyncza	l. mnoga	l. pojedyncza	l. mnoga	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	pilot -Ø	piloc -i	kot -Ø	kot -y	płot -Ø	płot -y
D.	pilot -a	pilot -ów	kot -a	kot -ów	płot -u	płot -ów
C.	pilot -owi	pilot -om	kot -u	kot -om	płot -u	płot -om
B.	pilot -a	pilot -ów	kot -a	kot -y	płot -Ø	płot -y
N.	pilot -em	pilot -ami	z kot -em	kot -ami	z płot -em	płot -ami
Msc.	o piloci -e	pilot -ach	o koci -e	kot -ach	o płoci -e	płot -ach
W.	piloci -e!	piloc -i!	koci -e!	kot -y!	płoci -e!	płot -y!

Temat i końcówka rzeczownika

	rower
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	rower -Ø	rower -y
D.	rower -u	rower -ów
C.	rower -owi	rower -om
B.	rower -Ø	rower -y
N.	rower -em	rower -ami
MSC.	rowerz -e (r:rz)	rower -ach
W.	rowerz -e!	rower -y!

• Ten dziwny znak – Ø to zero fleksyjne. Zaznaczamy nim brak końcówki po temacie wyrazu.

• Temat to ta część wyrazu, która wyraża jego znaczenie. Jest to stała część, która nie zmienia się w trakcie odmiany przez przypadki i jest wspólną cząstką dla każdej formy.
  

• Część wyrazu, która zmienia się w trakcie odmiany przez przypadki, to końcówka. Pokazuje, w jakim przypadku występuje dany wyraz.
  Np. Tata poszedł do pracy.
  Końcówka -a w wyrazie tata wskazuje, że to rzeczownik w mianowniku. Bo w miejscowniku byłoby: z tatą.
  

• Niektóre formy odmiany nie mają końcówki np.: W odmianach wielu rzeczowników tematy nie zmieniają się. Oznacza to, że pozostają takie same we wszystkich przypadkach, np. w wyrazie piec.
  • kwiat (mianownik l.poj.),
  • uczeń (mianownik l.poj.),
  • pól (dopełniacz l.mn.).

	piec
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	piec -Ø	piec -e
D.	piec -a	piec -ów
C.	piec -owi	piec -om
B.	piec -Ø	piec -e
N.	piec -em	piec -ami
MSC.	piec -u	piec -ach
W.	piec -u!	piec -e!

• Jeśli rzeczownik w mianowniku l.poj. kończy się na:
  
  • spółgłoskę – cały wyraz jest tematem – kwiat –Ø,
  • samogłoskę – odrzucamy samogłoskę jako końcówkę, a pozostała część wyrazu jest tematem, np. światł -o.
    

• Jeżeli będziesz mieć problem z samogłoską i, to znaczy jeżeli nie będziesz wiedzieć, czy zaliczyć ją do tematu, czy do końcówki, zapamiętaj, że:
  • – jeśli i stoi na końcu wyrazu – na pewno jest końcówką (cioc -i),
  • – jeśli po i stoi samogłoska – i zaliczamy do tematu (cioci -a).
    

 

Oboczności

W trakcie odmiany przez przypadki w temacie może dochodzić do wymiany głosek, czyli tzw. oboczności.
Istnieje wiele takich rzeczowników, w których przy odmianie temat ulega przekształceniu.

Zmiana ta najczęściej polega na:

Zastąpieniu głosek innymi głoskami

• samogłoski (a, ą, e, ę, i, o, ó, u, y ) mogą wymieniać się tylko na samogłoski
  – wiara – wierz -e
  W odmianie rzeczownika wiara występuje oboczność a : e
  – dąb – dęb -u
  – wąż – węż -a
  W odmianie rzeczowników dąb i wąż występuje oboczność ą : ę
  

• spółgłoski (b, c, d, f, g, itp) – wymieniają się na:
  – przyjaciele – przyjaciołach
  W odmianie rzeczownika przyjaciel występuje oboczność l : ł
  – ręka – ręc–e
  W odmianie rzeczownika ręka występuje oboczność k : c
  – także na dwuznaki rowerem – rowerze r : rz,
  W odmianie rzeczownika rower występuje oboczność r : rz
  

• spółgłoski mogą również ulegać zmiękczeniu
  – psem – psie
  W odmianie rzeczownika pies występuje oboczność s : si
  – chata – chaci –e
  W odmianie rzeczownika chata występuje oboczność t : ci
  

 

Na pojawianiu się głosek i ich zaniku

• W temacie wyrazów może pojawiać się i znikać samogłoska e, którą nazywa się e ruchome.
  Jeśli e w temacie znika, zapisujemy to tak (e : Ø), jeśli zaś pojawia się, zapisujemy to tak (Ø : e).
  
• W odmianie wyrazu pies oboczność polega na występowaniu i zanikaniu samogłoski e.

	pies
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	pies –Ø	ps –y
D.	ps –a (pi:p, e:Ø)	ps –ów
C.	ps –u	ps –om
B.	ps –a	ps –y
N.	ps –em	ps –ami
MSC.	psi –e ( s: si)	ps –ach
W.	psi –e	ps –y

Zapamiętaj:
Wymiany głosek w tematach fleksyjnych wyrazów to oboczności.

Podział rzeczowników

Kryterium	Typ rzeczownika	Uwagi	Przykłady
indywidualność	własne	imiona nazwiska przezwiska pseudonimy nazwy narodowości nazwy geograficzne tytuły utworów literackich tytuły czasopism Wszystkie rzeczowniki własne piszemy wielką literą.	Mariusz, Antek Kowalski, Nowak Rudy, Gruby Stan Polak, Anglik Tatry, Wisła, Tokio „Chłopi”, „Syzyfowe prace” „Polityka”, „Wprost”
	pospolite	Do tej grupy należą wszystkie pozostałe rzeczowniki niebędące nazwami własnymi, czyli pisane małą literą.	chłopiec, góral, warszawiak, ojciec, owca, jodła, biurko, rzeka, kraj, młodość, sen, muzyka
żywotność	żywotne	osobowe Do tej grupy zaliczysz rzeczowniki nazywające osoby.	matka, kobieta, murarz, kolega, Polak, warszawiak, Nowak, dziecko
		nieosobowe Są to te rzeczowniki, które nazywają zwierzęta.	żółw, osa, ryba, delfin, jamnik, wróbel, papuga, mucha, koń, nietoperz
	nieżywotne	To rzeczowniki nazywające: przedmioty zjawiska cechy uczucia	długopis, głaz, kurtka deszcz, burza brzydota, subtelność smutek, radość, nuda
materialność	konkretne	Nazywają to, czego możemy doświadczyć za pomocą zmysłów, tzn. zobaczyć, dotknąć, powąchać, posmakować, usłyszeć.	komputer, lipa, miód, ojciec, kolega, żyrafa, garnitur, jabłko, tęcza, sól, huk,
	abstrakcyjne	To takie, których nie możemy doświadczyć za pomocą zmysłów.	wiara, miłość, pamięć, przyjaźń, wolność, myśl
policzalność	jednostkowe (policzalne)	Łączą się z liczebnikami głównymi i zbiorowymi.	pies, książka, zagadka, Francuz, autor, syn, gad
	zbiorowe (niepoliczalne)	Nie łączą się z liczebnikami głównymi ani zbiorowymi.	woda, ptactwo, mąka, piasek, szlachta, sok

Uwaga!
Jeden rzeczownik należy do kilku kategorii, np. zegar jest równocześnie rzeczownikiem: nieżywotnym, pospolitym, konkretnym.

 

Osobliwości w odmianie rzeczowników:

Rzeczowniki, które mają tylko liczbę mnogą sanie, drzwi, widły, nożyce, grabie, skrzypce, spodnie, imieniny;

 

	Odmiana rzeczownika: „sanie”
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	————	sani -e
D.	————	sań -Ø
C.	————	sani -om
B.	————	sani – e
N.	————	sani -ami
MSC.	————	sani -ach
W.	————	sani -e

 

Rzeczowniki zakończone na -um odmieniają się tylko w liczbie mn., a w l.poj. nie zmieniają swoich form…

• gimnazjum, technikum, liceum, studium, muzeum, akwarium, mauzoleum.

	Odmiana rzeczownika: „gimnazjum”
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	gimnazj -um	gimnazj -a
D.	gimnazj -um	gimnazj -ów
C.	gimnazj -um	gimnazj -om
B.	gimnazj -um	gimnazj -a
N.	gimnazj -um	gimnazj -ami
MSC.	gimnazj -um	gimnazj -ach
W.	gimnazj -um!	gimnazj -a!

Tak jak sędzia odmienia się hrabia

	Odmiana rzeczownika: „sędzia”
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	sędzi -a	sędzi -owie
D.	sędzi -ego	sędzi -ów
C.	sędzi -emu	sędzi -om
B.	sędzi -ego	sędzi -ów
N.	sędzi -ą	sędzi -ami
MSC.	sędz -i	sędzi -ach
W.	sędzi -o!	sędzi -owie!

 

Rzeczowniki oko, ucho, w zależności od znaczenia, mają w liczbie mnogiej dwa wzorce odmiany:

	Odmiana rzeczownika: „oko”
	l. pojedyncza	l. mnoga (narząd wzroku)	l. mnoga (w sieci rybackiej)
M.	ok -o	ocz -y	ok -a
D.	ok -a	ocz -u	ok -Ø
C.	ok -u	ocz -om	ok -om
B.	ok -o	ocz -y	ok -a
N.	oki -em (k:ki)	ocz -ami	ok -ami
MSC.	ok -u (ki:k)	ocz -ach	ok -ach
W.	ok -o!	ocz -y	ok -a

 

Nietypowo odmienia się rzeczownik przyjaciel

	Odmiana rzeczownika: „przyjaciel”
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	przyjaciel -Ø	przyjaciel -e
D.	przyjaciel -a	przyjaciół -Ø (e: ó, l : ł)
C.	przyjeciel -owi	przyjacioł -om (ó : o)
B.	przyjaciel -a	przyjaciół -Ø (o : ó)
N.	przyjaciel -em	przyjaciół -mi
MSC.	przyjaciel -u	przyjacioł -ach (ó : o)
W.	przyjaciel -u!	przyjaciel -e (o : e, ł : l)

 

Nietypowo odmienia się również rzeczownik ksiądz

	Odmiana rzeczownika: „ksiądz”
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	ksiądz	księż -a
D.	księdz -a	księż -y
C.	księdz -u	księż -om
B.	księdz -a	księż -y
N.	(z) księdz -em	(z) księż -mi
MSC.	(o) księdz -u	(o) księż -ach
W.	ksiądz!	księż -a!

 

W rzeczownikach typu Amerykanin, Marsjanin, Ziemianin, franciszkanin, poganin, mieszczanin w trakcie odmiany przez przypadki w l.mn. pomija się cząstkę -in.

	Odmiana rzeczownika: „Amerykanin”
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	Amerykanin -Ø	Amerykani -e
D.	Amerykanin -a	Amerykan -ów (ni : n)
C.	Amerykanin -owi	Amerykan -om
B.	Amerykanin -a	Amerykan -ów
N.	Amerykanin -em	Amerykan -ami
MSC.	Amerykanini -e (n:ni)	Amerykan -ach
W.	Amerykanini -e	Amerykani -e (n : ni)

W skomplikowany sposób odmienia się rzeczownik statua.

	rower
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	statu -a	statu -y
D.	statu -i / statu -y	statu -i
C.	statu -i	statu -om
B.	statu -ę	statu -y
N.	statu -ą	statu -ami
MSC.	statu -i	statu -ach
W.	statu -o	statu -y

Są rzeczowniki, które mają zupełnie różne tematy w l.poj. i l.mn. (rok – lata, człowiek – ludzie).

	Odmiana rzeczownika: „rok”
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	rok -Ø	lat -a
D.	rok -u	lat -Ø
C.	rok -owi	lat -om
B.	rok -Ø	lat -a
N.	roki -em (k : ki)	lat -ami
MSC.	rok -u (ki : k)	lat -ach
W.	rok -u	lat -a

Sporo kłopotów nastręcza odmiana wyrazu ręka. Szczególnie w liczbie mnogiej. Zobaczmy, jak powinno odmieniać się ten rzeczownik:

	Odmiana rzeczownika: „ręka”
	l. pojedyncza	l. mnoga
M.	ręka	ręce
D.	ręki	rąk
C.	ręce	rękom
B.	rękę	ręce
N.	ręką	rękami/rękoma
MSC.	ręce	rękach
W.	ręko	ręce

 

Rzeczownik w zdaniu może pełnić różne funkcje Jaką funkcję może pełnić rzeczownik w zdaniu? Rzeczownik może być: podmiotu, np.: Samochód stoi przed domem. dopełnienia, np.: Wczoraj widziałem fajny film. okolicznika, np.: Jechaliśmy szeroką ulicą. przydawki, np.: Rower Tomka stoi w ogrodzie. orzecznika, np.: Maciek zamierza być aktorem.

Zobacz:

Rzeczownik TEST

Pisownia NIE z rzeczownikami

Rzeczowniki – liczba mnoga

Fleksja TEST

Fleksja

Zaimek

10. Od jakich części mowy można tworzyć rzeczowniki? Odpowiedź oprzyj na analizie wyrazów: skrawacz, śmiałek, podręcznik, śrubokręt, czworokąt, przedszkole, dzwoneczek.

Odmień następujące rzeczowniki: Włochy, sanie, mieszczaństwo, miłość.