Klęska powstania styczniowego fatalnie wpłynęła na samopoczucie Polaków. Represje popowstaniowe dotknęły wszystkich, ale w największym stopniu warstwę najbardziej aktywną – szlachtę. Dworki szlacheckie w czasie powstania często palono, plądrowano, po powstaniu konfiskowano, a ich mieszkańców – wywożono na Sybir. W kraju pozostawały kobiety – bezradne, pozbawione środków utrzymania, nieumiejące samodzielnie na siebie zarobić. W miastach pojawiły się całe rodziny „wysadzonych z siodła”, próbujących – najczęściej mimo braku wykształcenia – znaleźć źródła zarobkowania.
Ponadto w atmosferze klęski narastały konflikty międzyklasowe. Zaborcy, chcąc odciągnąć chłopów od powstania, wprowadzili ustawę uwłaszczeniową. Dzięki niej chłopi otrzymali wolność, ale nadal nie byli właścicielami ziemi. Powodowało to kolejne nieporozumienia: „obrażony” dwór nie chciał spełniać swej, utrwalonej przez tradycję, roli opiekuna wsi, skoro wieś nie odpłacała już pańszczyzną. Często zaś – bardzo zubożały – roli tej po prostu spełniać nie mógł. W tej sytuacji powstał palący problem znalezienia rozwiązań, które pozwoliłyby na dalszy rozwój narodu. Grupa młodych zapaleńców, wśród nich m.in. Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, stworzyła program, nazwany pozytywizmem warszawskim, który taką możliwość miał wskazywać.
Wysadzeni z siodła
Wysadzony z siodła to tytuł wydanej w roku 1890 powieści Antoniego Sygietyńskiego, opowiadającej dzieje powstańca z roku 1863, który po powrocie z zesłania, pozbawiony majątku, stopniowo spada w hierarchii społecznej, aż w końcu musi się zadowolić posadą służącego. Dość szybko tytuł powieści stał się powszechnym określeniem przedstawicieli zdeklasowanej szlachty – tych, którzy po powstaniu styczniowym utracili majątki i w tej zupełnie nowej dla siebie sytuacji zmuszeni byli poszukać zajęcia dającego utrzymanie.
Od razu skojarz!
Uwaga! To czas narodzin nowej warstwy narodu – inteligencji. Rekrutowała się ona w dużej mierze z młodych przedstawicieli szlachty, „wysadzonych z siodła”, którzy postanowili zapewnić byt sobie i swoim rodzinom już nie dzięki majątkom, bo te utracili, lecz dzięki zdobytemu wykształceniu. Rodowód inteligencji zadecydował w dużej mierze o powstaniu etosu inteligenckiego, zespołu zachowań i stylu życia związanego z ofiarną pracą na rzecz bardziej potrzebujących, przedkładaniem ideałów nad wartości materialne. To właśnie inteligenci w dużej mierze tworzyli pozytywistyczny program.
Źródła programu pozytywistów
- Filozofia pozytywistyczna: Comte’a, Spencera, Taine’a, Milla, porównująca społeczeństwo do organizmu ludzkiego, którego wszystkie elementy powinny się równie harmonijnie rozwijać i być jednakowo „zdrowe”.
- Przekonanie, że ludzkość – a zatem i nasz naród – rozwija się w dobrym (właściwym, pozytywnym!) kierunku i że nad ewentualnymi nieprawidłowościami tego rozwoju można zapanować.
- Naukowa teoria Darwina, zgodnie z którą człowiek powstał w wyniku ewolucji (jego przodkiem była małpa), a światem ludzkim rządzą takie same prawa jak zwierzęcym: słabszy jest zwyciężany przez silniejszego.
Główne hasła programu pozytywistów warszawskich
- Praca organiczna!
Postulat harmonijnej współpracy przedstawicieli wszystkich stanów, rezygnacji z przesądów społecznych, równouprawnienia dla wszystkich stanów i warstw.
- Praca u podstaw!
Hasło nakładające obowiązek pracy warstw „wyższych” na rzecz warstw „niższych”: wspierania, edukowania, nauczania chłopów i robotników zarówno w zakresie wiedzy elementarnej (czytania, pisania, rachowania), jak i ogólnej wiedzy o świecie – w celu zyskania przez nich świadomości narodowej i obywatelskiej.
- Równouprawnienie kobiet!
Nawoływanie do emancypacji ma pewien związek z ogólnoświatową walką kobiet o zyskanie większych praw, ale w Polsce wiązało się przede wszystkim ze specyficzną sytuacją kobiet po upadku powstania styczniowego. Kiedy mężowie polegli w powstaniu bądź zostali zesłani na Sybir, a ich majątki skonfiskowano, pozostały bez środków do życia, lecz także bez wykształcenia, umiejętności, które pozwoliłyby im znaleźć pracę i utrzymać się. A zatem w warunkach polskich postulat równouprawnienia oznaczał przyznanie kobietom prawa do edukacji, zdobywania wiedzy, umiejętności, dzięki którym mogłyby zarabiać, a w końcu – prawa do zatrudniania ich na godziwych warunkach (za odpowiednią pensję), pozwalających na utrzymanie rodziny. Postulat ten wiąże się także ze zwróceniem uwagi na odpowiednie – godne i samodzielne – miejsce kobiet w społeczeństwie.
- Równouprawnienie Żydów!
To hasło także wiązało się z przemianami świadomości społecznej. Żydzi stanowili pokaźny procent społeczeństwa, lecz zarazem byli grupą zachowującą dużą odrębność. Wiązało się to z odmiennością religii, obyczajów i języka, ale także z prawami obowiązującymi w dawnej Rzeczpospolitej, nakładającymi na tę grupę wiele ograniczeń, a także nakaz zachowywania owej odrębności. Tymczasem wielu Żydów, zyskując odpowiednie wykształcenie, pragnęło znaleźć właściwsze miejsce w społeczeństwie. Często nie odczuwali odrębności, posługując się językiem polskim, czując głębokie związki z kulturą polską (ich przodkowie zadomowili się na ziemiach polskich już przed wiekami).
Pozytywistów niepokoiło to, że kilkumilionowa rzesza Żydów spychana jest na margines społeczeństwa i, jeśli idzie o rozwój tegoż społeczeństwa, stanowi zupełnie niewykorzystany potencjał. Dlatego nawoływali do równouprawnienia, a ściślej asymilacji, czyli stapiania się Żydów z resztą mieszkańców ziem polskich – aby, zgodnie z ideami pracy organicznej, mogli stać się twórczymi członkami całego narodu.
Cele pozytywistów
- Po klęsce kolejnego zrywu powstańczego – rozwój oświatowy, kulturalny i gospodarczy kraju w istniejącej sytuacji politycznej.
- Krzewienie świadomości narodowej.
- Dążenie do szczęścia jednostek i narodu przez celowy, harmonijny rozwój wszystkich stanów i grup społecznych.
- Cel nadrzędny: zwiększenie szczęścia na świecie dzięki szczęściu, które będzie udziałem całego narodu.
Piśmiennictwo wobec programu
- Pozytywiści przedstawiali swe założenia w publicystyce i prasie.
- Sposoby realizowania programu pozytywistycznego – lub przeciwnie: opór społeczeństwa wobec jego realizacji – ukazywano najpierw w literaturze tak zwanej tendencyjnej: nowelach, opowiadaniach, powieściach, mających na ogół za temat jedno, wybrane hasło.
- Do ukazywania haseł pozytywistycznych zdecydowanie lepiej nadawała się proza niż poezja. Pozytywiści bardzo doceniali prozę, trud pisarza realisty, uznając za pracę naukowca. Lekceważyli zaś poezję, w której upatrywali zupełnie niepotrzebny w nowoczesnym świecie przejaw duchowości i równie niepotrzebną egzaltację.
Kilku bohaterów literackich
- Scjentyści: Julian Ochocki i doktor Szuman z Lalki.
- Wyznawcy utylitaryzmu: prezesowa Zasławska z Lalki, Joanna Lipska z A… B… C… Orzeszkowej.
- Zwolennicy organicyzmu: Witold Korczyński z Nad Niemnem, książę z Lalki, agnostyk Wokulski z Lalki.
Hasła pozytywistów w ich dziełach
- Praca organiczna:
- Lalka i Powracająca fala Prusa,
- Nad Niemnem Orzeszkowej.
- Praca u podstaw:
- Szkice węglem i Janko Muzykant Sienkiewicza,
- Antek Prusa,
- Dobra pani Orzeszkowej.
- Równouprawnienie kobiet:
- Marta i Nad Niemnem Orzeszkowej,
- Emancypantki Prusa.
- Asymilacja Żydów:
- Meir Ezofowicz Orzeszkowej,
- Mendel Gdański Konopnickiej.
Ulubione gatunki literackie pozytywistów
Nowela
Zwięzły prozatorski utwór narracyjny o wyraziście zarysowanej akcji i jednowątkowej fabule, dokładnie przedstawiający wybraną tendencję. Przykłady: Kamizelka Prusa, Miłosierdzie gminy Konopnickiej.
Opowiadanie
Podobne do noweli, lecz różni się od niej brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia dygresji, partii refleksyjnych. Eksponowanie punktu widzenia narratora, decydującego o sposobie przedstawiania treści. Przykłady: Antek Prusa, Nasza szkapa Konopnickiej.
Powieść tendencyjna
Podporządkowana propagowaniu haseł pozytywistycznych. Cechują ją uproszczenia, brak pogłębionych portretów psychologicznych, modelowe postacie egzemplifikujące określone postawy. Przykłady: Marta i Pan Graba Orzeszkowej.
Powieść realistyczna
Przedstawia pogłębione portrety bohaterów na tle szeroko zarysowanego społeczeństwa, realia, zawiera szczegółowe opisy, konkretyzujące czas i miejsce akcji. Przykłady: Lalka Prusa, Nad Niemnem Orzeszkowej.
Powieść historyczna
Przedstawiająca przeszłość, ale na podstawie wnikliwych studiów autora, odnosząca się do dziewiętnastowiecznej współczesności, na przykład analizująca procesy społeczne, charakterystyczne także dla wieku XIX. Przykłady: Faraon Prusa, Krzyżacy, Trylogia i Quo vadis Sienkiewicza.
Obrazek poetycki
Wierszowany gatunek łączący elementy epickie, zbliżony do konwencji noweli z motywami lirycznymi. Przykłady: Wolny najmita, Z piwnicznej izby Konopnickiej.
Zobacz:
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?
Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?