Troska o losy ojczyzny w polskim oświeceniu
To najważniejsza wartość literatury i myśli oświeceniowej. Nic dziwnego – historia tego stulecia także zdominowana jest wysiłkiem reformatorskim patriotów. Przecież to czasy Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja. To czasy powstania pod wodzą Kościuszki – pierwszego wielkiego buntu przeciw zaborcom. Niestety – to także kres wolności kraju. A jednak, mimo że działania patriotyczne nie przyniosły zwycięstwa, koniecznie trzeba je znać.
.
Pisarze polityczni i ich postulaty
- Stanisław Konarski
duchowny – pijar, założyciel Collegium Nobilium, król na jego cześć kazał wybić medal Sapere auso – temu, który odważył się być mądrym.- Najważniejsze dzieło
- O skutecznym rad sposobie
- Postulaty
- Polska monarchią na wzór angielskiej (parlamentarna – tron dziedziczny),
- zniesienie liberum veto,
- sejm stały, głosowanie większością głosów,
- wolność dla chłopów,
- uporządkowanie prawa,
- pomoc miastom i mieszczanom.
- Najważniejsze dzieło
- Hugo Kołłątaj
uczony, filozof, duchowny, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, współtwórca KEN.- Najważniejsze dzieło
- Do Stanisława Małachowskiego (…) Anonima listów kilka
- Do Stanisława Małachowskiego (…) Anonima listów kilka
- Postulaty
- Polska monarchią konstytucyjną,
- dziedziczny tron, mocna władza,
- królewska,
- sejm stały,
- zniesienie liberum veto,
- równouprawnienie mieszczan ze szlachtą,
- zniesienie pańszczyzny,
- uwolnienie chłopów – przejęcie przez nich ziemi,
- prawo własności ziemskiej nienaruszalne.
- Najważniejsze dzieło
- Stanisław Staszic
uczony, autorytet moralny, duchowny, przyrodnik.- Najważniejsze dzieło
- Przestrogi dla Polski,
- Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego.
- Postulaty
- Polska monarchią konstytucyjną,
- tron dziedziczny,
- zniesienie liberum veto,
- równouprawnienie mieszczan i szlachty,
- zniesienie poddaństwa chłopów,
- równe prawo dla wszystkich obywateli.
- Najważniejsze dzieło
.
Głosy literatów
- Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła;
- Ignacy Krasicki – Satyry, Monachomachia, Myszeida;
- Adam Naruszewicz – Chudy literat;
- Józef Wybicki – Pieśń Legionów Polskich we Włoszech;
- Wojciech Bogusławski – Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale.
.
Ogólna wymowa
Patrioci polscy zawierają w swoich wypowiedziach krytykę istniejącego stanu Rzeczypospolitej, wskazują i krytykują wady oraz proponują reformy. Więcej nawet: opowiadają się po stronie sejmowych reformatorów i agitują na rzecz ich postulatów.
Krytykowane ostro są więc:
- liberum veto,
- konserwatywna postawa sarmacka,
- powoływanie króla drogą elekcji,
- niesprawiedliwość prawa wobec mieszczan i wsi,
- ciemnota i niski stan szkolnictwa.
Lekarstwem byłoby według myślicieli:
- zreformowanie prawa,
- zniesienie liberum veto,
- tron dziedziczny,
- równość stanów,
- reforma oświaty.
Wyrazem tych dążeń jest słynna Konstytucja 3 maja – najnowocześniejsza w ówczesnej Europie.
.
Twórcy – patrioci i reformatorzy doby oświecenia
Będą to przede wszystkim pisarze doby Sejmu Wielkiego:
- Stanisław Staszic
- Hugo Kołłątaj
- Franciszek Salezy-Jezierski
- Julian Ursyn Niemcewicz
Krytykę wad społeczeństwa polskiego, znajdziemy w satyrach i powieści Ignacego Krasickiego np. Do króla, Świat zepsuty.
Pakiet reform proponowanych przez pisarzy politycznych:
- Zniesienie liberum veto.
- Sejm powinien obradować stale, a decyzje zapadać większością głosów.
- Polska powinna być monarchią konstytucyjną, a tron winien być dziedziczny.
- Zniesienie poddaństwa chłopów.
- Uznanie mieszczaństwa – przedstawiciele w sejmie.
Najważniejsze publikacje:
- Głos wolny, wolność ubezpieczający (1743, anonimowy),
- O skutecznym rad sposobie (Stanisław Konarski 1763),
- Do Stanisława Małachowskiego (…) Anonima listów kilka (Hugo Kołłątaj),
- Prawo polityczne narodu polskiego (Hugo Kołłątaj),
- Przestrogi dla Polski (Stanisław Staszic),
- Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (Stanisław Staszic),
- Katechizm o tajemnicach rządu polskiego (Franciszek Salezy Jezierski).
.
Uwaga
Pisarstwo polityczne wcale nie pojawia się po raz pierwszy w oświeceniu.
- Traktaty, wykłady o tym, co w społeczeństwie złe, a co należałoby zrobić znamy już z renesansu (Andrzej Frycz Modrzewski, Piotr Skarga).
- Swoistą „poezją publicystyczną” były barokowe utwory Wacława Potockiego, bo taki propagandowy i reformatorski miały cel.
Oświecenie wydaje się bajeczną epoką dla publicystyki. Może ona rozchodzić się nie tylko w broszurach, wspiera ją czasopiśmiennictwo. W dodatku w kraju gorąco: obóz reformatorski przeciw konserwatywnym wstecznikom, trzeba społeczeństwo przekonać, pokazać drogi wyjścia z politycznego impasu. Efekt – rozkwit piśmiennictwa politycznego.
Zobacz:
Troska o kraj – patriotyczne postawy w polskiej literaturze oświecenia