Geneza i problematyka
- dyskusja – ocena powstania listopadowego i jego przywódców,
- polemika z Mickiewiczem,
- temat dojrzewania i poznawania świata przez młodego człowieka,
- mesjanizm narodowy (przenośnia Winkelrieda),
- ocena społeczeństwa polskiego,
- temat poezji i jej roli w życiu narodu,
- psychologiczny portret Polaka – w tym dylemat moralny (próba królobójstwa), hamletyzm (niemoc czynu), miłość i rozczarowanie światem,
- wątki szekspirowskie: konstrukcja bohatera, Przygotowanie.
Gatunek
Dramat romantyczny
Bohaterowie
- Bohater romantyczny – Kordian, który łączy wątki i różne miejsca dramatu (motyw podróży).
- Przywódcy powstania: portrety i ocena.
- Osoby historyczne: car, wielki książę, papież. Bohater zbiorowy: tłum warszawski, obłąkani w szpitalu wariatów, anonimowi spiskowcy.
Z treści
- Przygotowanie – scena fantastyczna, metaforyczna wypowiedź o powstaniu listopadowym, ocena kolejnych przywódców, których „wywołuje” ze swojego kotła szatan.
- Prolog – Trzy Osoby Prologu przedstawiają trzy koncepcje poezji. Najbliższa autorowi jest koncepcja „narodowej urny” (Osoba Trzecia).
- Akt I – młodzieńcza, nieszczęśliwa miłość, werteryzm i próba samobójcza Kordiana.
- Akt II – motyw wędrówki po Europie (poznawanie świata, dojrzewanie, monolg na Mont Blanc).
- Akt III – koronacja cara, spisek, nieudana próba zabicia cara, uwięzienie, wizyta w szpitalu wariatów, niedokończona egzekucja.
Przegląd poszczególnych części
Przygotowanie – fantastyczna scena, w której, jak w Szekspirowskim Makbecie, wiedźma, szatan i diabły warzą podejrzaną strawę w czarodziejskim kotle. Na skutek magicznych zabiegów wyczarowują i oceniają kolejnych przywódców powstania listopadowego. Rzecz dzieje się w chacie czarnoksiężnika Twardowskiego w roku 1799, 31 grudnia w nocy (noc sylwestrowa, która, jak sądził poeta, rozpoczynała nowe stulecie!).
Prolog –Trzy Osoby Prologu przedstawiają trzy propozycje kształtu i roli, jaką ma spełniać poezja. Jest to nie tylko fragment, który ujawnia sąd autora w tej kwestii, lecz także polemika z Mickiewiczem.
Akt I – prezentacja Kordiana, piętnastoletniego, uduchowionego poetę, zakochanego w starszej od siebie Laurze. Stary sługa Grzegorz opowiada bohaterowi trzy opowieści – trzy propozycje życia. Spotkanie z Laurą świadczy o głębokim uczuciu młodzieńca, lecz ukochana wyraźnie go lekceważy, nawet nieco wyśmiewa. Akt I kończy się tragicznie – Kordian strzela do siebie.
Akt II Rok 1828. Wędrowiec. Kordian żyje. Przemierza Europę, widzimy go w Londynie, we Włoszech, w Watykanie u papieża, na Mont Blanc, gdzie wygłasza swój monolog. Z okrzykiem „Polska Winkelriedem narodów!” Kordian zostaje przeniesiony do Polski (na chmurze).
Akt III Spisek koronacyjny – car Mikołaj koronuje się na króla Polski. Wmieszani w tłum poznajemy poglądy społeczeństwa w tej sprawie. W scenie IV w podziemiach kościoła św. Jana odbywa się zebranie spiskowców, wśród których pod postacią podchorążego rozpoznajemy Kordiana. Spiskowcy dyskutują, a potem głosują, czy dokonać zamachu na cara, czy nie. Grosz – za życie, kula za śmierć władcy. Przeważają grosze… Kordian jednak w uniesieniu sam decyduje się dokonać zamachu – w nocy ma bowiem wartę w zamku.
- Scena V – to ważny moment, gdy Kordian kieruje się do sypialni cara, by go zabić. Przestępują mu drogę Strach i Imaginacja, bohater uświadamia sobie grzech, który ma popełnić – zabójstwo i królobójstwo. Nie jest w stanie tego uczynić. Mdleje na progu sypialni carskiej.
- Szpital wariatów – leżącego tu Kordiana odwiedza Doktor o cechach szatana. Przedstawia mu wariatów – mesjaszy. Jeden jest krzyżem, drugi podtrzymuje niebo, by nie spadło na ludzi – obaj prezentują swoistą ocenę mesjanizmu.
- Na placu Saskim Kordian, na rozkaz księcia Konstantego, dokonuje konno skoku przez piramidę z karabinów, czym zyskuje sobie uznanie wielkiego księcia, lecz car jest nieugięty i każe rozstrzelać młodzieńca.
- Scena IX to rozmowa cara z bratem – wielkim księciem, która obnaża ciemne sprawki obu monarchów, lecz Konstanty uzyskuje ułaskawienie Kordiana. Scena końcowa dramatu to egzekucja Kordiana, adiutant pędzi z ułaskawieniem, lecz nie wiadomo, czy zdąży…
Uwaga! Akt III Spisek koronacyjny
Celem spisku jest zamach na cara. Możemy go uznać za zawoalowany temat powstania. Społeczeństwo jest w tej sprawie podzielone.
- Jedynie młodzi oficerowie pragną walki, prezentują patriotyzm i nienawiść do wroga.
- Kler jest zachowawczy – proponuje cierpiętniczą ideologię i modły jako sposób działania.
- Lud, reprezentowany przez żołnierza, starca, nieznajomego – stanowi z kolei grupę, która nienawidzi cara i pragnie powstania, lecz potrzebuje przywódców.
Wynik głosowania, które ma przesądzić o zamachu, wypada negatywnie (pięć do stu pięćdziesięciu). Kordian sam więc wyrusza, by zabić tyrana, lecz ponosi klęskę.
Przebieg powstania na podstawie Kordiana
- Przygotowanie (przywódcy i rozmowy spiskowe).
- Podział głosów i poglądów wśród społeczeństwa.
- Szaleńczy, niepewny, jednostkowy atak (zamach Kordiana).
- Klęska (porażka Kordiana i całej koncepcji).
Ocena powstania listopadowego w Kordianie
Słowacki, tworząc literacką rekonstrukcję spisku z 1829 r. – Kordiana – przedstawił swoje poglądy na temat klęski powstania listopadowego. Jego ocena była polemiczna wobec zdania Adama Mickiewicza.
Wskazywał następujące źródła klęski:
- Niedojrzałość psychiczna pokolenia powstańców.
Decyzja o udziale w spisku tworzy się w umyśle Kordiana pod wpływem kontaktu z piękną alpejską przyrodą i jest przede wszystkim wytworem jego wybujałej romantycznej wyobraźni, która, niestety, niewiele ma wspólnego z rzeczywistością. Także specyficzna, typowo romantyczna oprawa spotkania spiskowców w podziemiach kościoła św. Jana w Warszawie – maski, hasło, bliskość grobów królewskich – sprzyja podjęciu decyzji przez bohatera.
- Niedojrzałość moralna spiskowców.
Młodzi powstańcy byli zbyt słabi moralnie, aby móc stworzyć nową etykę walki. Ciągle byli zniewoleni przez kodeks rycerski, wykluczający możliwość walki podstępem. W ich umysłach niepodważalność rycerskiej przysięgi i narodowa tradycja szacunku wobec króla zwyciężała nad nakazem bezwzględnej walki z zaborcą o niepodległość ojczyzny. Młodych ludzi przerażała także okropność czynu, którego mieli dokonać.
- Polityczna niedojrzałość powstańców.
Powstańcy-spiskowcy nie mieli konkretnego programu politycznego – Kordian chciał tylko złożyć siebie w ofierze, tak jak szwajcarski bohater z XIV w. Arnold Winkelried, który podczas decydującej bitwy z uciskającymi Szwajcarów Austriakami skierował na siebie włócznie wrogów – zginął, ale poprzez swój czyn przechylił szalę zwycięstwa na stronę Szwajcarów. Młodzi nie byli zdolni sięgnąć po władzę, nawet zabicie cara niewiele by zmieniło, bo nie mieli żadnych planów, nie wiedzieli co zrobić dalej, tak naprawdę pozostawiliby pusty tron narodowi, żeby nim rozporządzał.
Przywódcy
Największą tragedią powstania byli według Słowackiego przywódcy – można by rzec – z piekła rodem. W Przygotowaniu autor przedstawia proces stwarzania przywódców powstania przez… diabły.
- Generał Józef Chłopicki, choć ma ambicje godne Napoleona, nie ma jednak jego rozumu, jest stary i odizolowany od ludu, na którego czele staje – „dajmy mu na pośmiewisko, sprzeczne z naturą nazwisko”. Mimo że nosi wymowne nazwisko, jest niechętny chłopom i niższym warstwom, Chłopickiemu można zarzucić także brak umiejętności strategicznych, odwagi, energii, zdecydowania i przede wszystkim konserwatyzm.
- Następny przywódca to książę Adam Jerzy Czartoryski, przesadnie ostrożny, zmienny i pyszny z racji swego arystokratycznego pochodzenia oraz niepotrafiący realnie ocenić szans Polaków na zwycięstwo.
- Generałowi Janowi Zygmuntowi Skrzyneckiemu zarzuca się brak odwagi, kunktatorstwo, powolność i niezdecydowanie, niechęć do akcji militarnych.
- Podobne zarzuty stawiają diabły Joachimowi Lelewelowi – z chwiejności przekonań wynika brak zdecydowania, przesadna ostrożność i przedkładanie teoretycznych rozważań nad konkretne działanie.
- Wśród przywódców powstania jest też zdrajca – generał Jan Krukowiecki, który po pertraktacjach z Rosjanami podpisał akt kapitulacji Warszawy.
Żaden z przywódców nie otrzymuje pozytywnej oceny. Wszyscy byli przerażeni ogromem zrywu, jego konsekwencjami i republikańskim charakterem – to też przyczyniło się do hamowania zapału narodu, który, odpowiednio pokierowany, mógł stanąć do walki i przyczynić się do zwycięstwa.
Wniosek
Słowacki najwyraźniej wystawia zrywowi, jakim było powstanie listopadowe, negatywną notę. Lecz – uwaga! – krytykuje przywódców i podział społeczeństwa, ukazuje bezsens działań jednostkowych i źle obliczonych, nie sam czyn patriotyczny. Patriotyzm młodych, ich pragnienie wolności jest tu ocenione jako bardzo wartościowe i szybciej wyczytamy rozgoryczenie z powodu, iż taki entuzjazm został zmarnowany, niż krytykę działań młodej, powstańczej szlachty.
Przesłanie Kordiana układa się według następujących punktów:
- podsumowanie i ocena powstania listopadowego;
- polemika z Adamem Mickiewiczem;
- portret psychologiczny Kordiana jako Polaka-pielgrzyma i jako bohatera romantycznego;
- koncepcja Polski jako „Winkelrieda narodów” – dyskusja o mesjanizmie.
Myśli polemiczne wobec Mickiewicza zawarł Słowacki w Kordianie
Znajdziemy je w:
- Prologu (różne koncepcje poezji),
- monologu Kordiana na Mont Blanc (wyraźna aluzja do Wielkiej Improwizacji Konrada z Dziadów),
- w szpitalu wariatów (opinia o koncepcji mesjanizmu narodowego, głoszonej przez Mickiewicza).
Różnica pomiędzy mesjanizmem mistycznym a historycznym:
Dotyczy romantycznej koncepcji Polski jako narodu wybranego, cierpiącego za inne i swoim cierpieniem okupującego ich wolność. Szczególnie dwa odniesienia są wyraziste:
- Mickiewiczowskie – Polska Chrystusem narodów
- Słowackiego – Polska Winkelriedem narodów.
Nietrudno zauważyć różnicę:
- w porównaniu do Chrystusa znajdujemy pierwiastki boski, mistyczny i metafizyczny.
- Winkelried to postać legendarno-historyczna, prowadzi myśl ku człowiekowi i średniowiecznym wydarzeniom w Szwajcarii.
Stąd różne to ujęcia mesjanizmu: pierwszy mistyczny, drugi – historyczny.
Kordian jako bohater romantyczny i tragiczny
Kordian jest typowym bohaterem romantycznym, lecz także w pewnym stopniu kompromituje postacie tego typu. Jest ożywionym ideałem rycerza o doskonałej moralności, lecz zarazem typem nieudacznika życiowego.
Młodość
Gdy poznajemy Kordiana w scenie I, jest to młodzieniec niezwykle wrażliwy, delikatny, poeta zjednoczony z przyrodą, zakochany w starszej od siebie i nieco go lekceważącej Laurze. Bardzo wyraźnie rozpoznajemy w nim samego Słowackiego z czasów studenckiej miłości do Ludwiki Śniadeckiej.
Ważną rolę w tej części odgrywa stary sługa Grzegorz, który wygłasza trzy opowieści: O Janku, co psom szył buty, opowieść z walk napoleońskich i dramatyczną historię z niewoli w Rosji, o bohaterskim Kazimierzu, który życiem zapłacił za bunt. Nie są to opowieści dla dekoracji. Są to trzy propozycje życia:
- pierwsza – koncepcja samodzielności, zaradności i praktycyzmu życiowego;
- druga – to propozycja udziału w patriotycznej, zespołowej walce o wolność kraju;
- trzecia to koncepcja spisku, konspiracji i jednostkowej walki o ojczyznę.
Kordian – człowiek niezdecydowany – w końcu wybierze tę trzecią drogę. W samobójczej próbie. Ten etap zgodny jest ze schematem bohatera romantycznego – tak jak odtrącenie przez ukochaną i próba samobójcza. Targnięcie się na własne życie jest punktem zwrotnym w życiu Kordiana.
Następny etap jego losów to podróże.
Jest teraz bohaterem poszukującym– prawd życiowych, wartości kulturowych, szans politycznych. Kres podróży Kordiana stanowi szczyt Mont Blanc. Prawdziwa metamorfoza następuje właśnie tutaj.
Na podobieństwo Hamleta i jego słynnego monologu („Być albo nie być”) Kordian rozważa swoje sprawy i podobnie jak Hamlet waha się. Wreszcie podejmuje decyzję i z okrzykiem „Polska Winkelriedem narodów!” przenosi się do Polski.
Następuje kolejny etap – romantyczne wcielenie w bojownika o wolność ojczyzny.
Kordian samotnie podejmuje się misji zamachu na cara. Niestety – okazuje się, że jest to zadanie ponad jego siły. Wyobraźnia bohatera stwarza mu przeszkody nie do pokonania. Drogę przestępują mu Strach i Imaginacja, trumny królów, grzech królobójstwa okazuje się zbyt wielki. Kordian mdleje w progu sypialni carskiej.
Pojmany, skazany na śmierć, dokonuje czynu bohaterskiego – przeskakuje konno szpaler szwoleżerów. Ostatnia scena to chwila, kiedy Kordian już ma być rozstrzelany. Biegnie goniec z ułaskawieniem. Czy zdąży? – nie wiadomo.
Przemiany Kordiana
- z wrażliwego młodzieńca – w podróżnika;
- z podróżnika (utracjusza) – w rzecznika sprawy polskiej przed papieżem;
- z podróżnika patrioty – w spiskowca, zamachowca, przywódcę narodu (przemiana na Mont Blanc);
- z zamachowca – w więźnia, skazańca.
Zobacz:
Tragizm Kordiana
Tragizm to sytuacja, z której nie ma wyjścia, trzeba podjąć decyzję i każda będzie miała złe skutki. Tragizm to zatem wewnętrzne rozdarcie człowieka. W takiej sytuacji znajduje się Kordian, gdy przemierza komnaty pałacu, idąc zabić cara. Jego wewnętrzne rozdarcie uosabiają Strach i Imaginacja. Lecz jeśli cara zabije… popełni śmiertelny grzech zabójstwa i królobójstwa – a taki czyn nie mieści się w kodeksie rycerskim. Poza tym jest to grzech, który zaprzepaszcza zbawienie człowieka, nie mówiąc już o karze ziemskiej. To jest tragizm Kordiana – presja, której jego psychika nie zniosła, dlatego zemdlał. Cara nie zabił, znalazł się w więzieniu.
Na czym polega tragizm Kordiana?
Tragizm to sytuacja, z której nie ma wyjścia, trzeba podjąć decyzję i każda będzie miała złe skutki. W takiej sytuacji znajduje się Kordian, gdy przemierza komnaty pałacu, idąc zabić cara. Wierzy, że czyn ten będzie zbawienny dla ojczyzny. Powinien też dotrzymać danego słowa – inaczej straci honor. Lecz jeśli cara zabije… popełni śmiertelny grzech zabójstwa i królobójstwa – a taki czyn nie mieści się w kodeksie rycerskim. Poza tym jest to grzech, który zaprzepaszcza zbawienie człowieka, nie mówiąc już o karze ziemskiej. I to jest presja, której jego psychika nie zniosła.
Kordian jako dramat romantyczny
Kordian spełnia następujące cechy gatunku:
- synkretyzm – pomieszanie rodzajów literackich; oczywiście, jest to przede wszystkim dramat, lecz zawiera partie liryczne (list do Laury, monolog na Mont Blanc) i epickie (opowiadanie Grzegorza);
- zerwanie z regułą trzech jedności:
- miejsca – podążamy za Kordianem po całej Europie: Londyn, Watykan, Mont Blanc, Warszawa itd.,
- czasu – rok 1829, podróże wskazują na długi okres fabuły, zaś sabat odprawiał się w roku 1799, 31 grudnia,
- akcji – wątek miłosny, polityczny, moralny, fantastyczny;
- obecność bohatera romantycznego – Kordian;
- przemieszanie scen fantastycznych i realistycznych, tragicznych i komicznych. Tu przykładem może być rozmowa z papieżem i ze „źle wychowaną” papugą; realizm z fantazją miesza się, gdy Kordian przemierza pałac (Strach, Imaginacja, diabeł);
- epizodyczność dzieła – epizodami możemy nazwać opowieść Grzegorza czy epizod z Wiolettą;
- występowanie postaci fantastycznych i scen nadprzyrodzonych – do takich należą czarownica, szatan, diabły, niewyjaśnione samobójstwo Kordiana;
- kompozycja otwarta dzieła – sceny nie są ściśle powiązane, nie wiemy, jak Kordian przeżył, jak znalazł się w Europie, jak zakończyły się jego losy – powyższy układ oddaje w pełni wysepkowość kompozycji otwartej;
- niesceniczność – czyli trudności, jakie stwarza utwór, gdy realizuje się go w teatrze; pomijając ruchliwość bohatera (co pociąga za sobą konieczność zmian dekoracji), dramat stawia inne jeszcze wymagania techniczne: jak np. przedstawić Kordiana na Mont Blanc rozmawiającego z chmurą, a potem unoszonego przez chmurę?
- Szekspiryzm – możemy wskazać jeszcze liczne nawiązania dramatu do Szekspira. Funkcjonuje w konstrukcji głównego bohatera w podobnym jak w Makbecie wątku czarownic, a także przyjęciu reguł dramatu szekspirowskiego, zrywającego z dramatem klasycznym.
Zapamiętaj!
Jaskółczy niepokój – to wyraz młodzieńczych rozterek, ogromnej wrażliwości i obaw co do przyszłości, wyrażenie często przywoływane, funkcjonujące w polskiej kulturze. Pochodzi z wypowiedzi Kordiana jako piętnastoletniego chłopca (przeżywa on romantyczną chorobę wieku):
Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój,
Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj.
Zobacz:
Jakie tematy poruszone w Kordianie Słowackiego uznasz za najważniejsze?
Omów cechy dramatu romantycznego na przykładzie Kordiana Słowackiego
Omów cechy dramatu romantycznego na przykładzie Kordiana Słowackiego
Kordian Juliusza Słowackiego jako sąd nad powstaniem listopadowym
Omów cechy dramatu romantycznego na przykładzie Kordiana Słowackiego