Ramy czasowe
Europa
W Europie nową po romantyzmie epokę liczy się od roku 1850 i zwie się realizmem – ze względu na nurt dominujący w literaturze i sztuce. Pamiętajmy jednak, że np.
- Stendhal – ojciec powieści realistycznej – żył i tworzył w pierwszej połowie XIX wieku.
- Balzak – pisarz odpowiedzialny za ukształtowanie tego nurtu w prozie – zmarł w roku 1850.
- Flaubert – trzeci wielki realista – umiera w 1859 roku.
Mocne podwaliny pod realizm zostały zatem złożone. Za lat trzydzieści przerodzi się w naturalizm, poezję zdominują moderniści i zakwitnie symbolizm. Zanim to jednak nastąpi – na dobre zapanuje realizm.
- 1850 – termin realizm staje się hasłem młodych pisarzy francuskich (jest to też data śmierci Balzaka!)
- 1880 – śmierć Flauberta, dominację zdobywa naturalizm, debiuty symbolistów, powieść Zoli.
Polska
• 1864-1880
Fazy polskiego pozytywizmu:
• faza przedpowstaniowa (przed 1863 r.)
• faza literatury tendencyjnej (1864-1875)
• faza nowelistyki (1875-1880)
• faza dojrzałego realizmu (ósma dekada)
• faza schyłkowa (dziewiąta dekada – równoległa z Młodą Polską)
Nazwa pozytywizm
pochodzi od tytułu dzieła jednego z głównych filozofów nowej epoki – czyli od Wykładów filozofii pozytywnej Augusta Comte’a. Wykłady owe zawierały i wyjaśniały zasady nowego myślenia o świecie, August Comte (czyt. komt) zapoczątkował szereg teoretycznych wypowiedzi pozytywistycznych. Pozytywny – oznaczało dla ówczesnych ludzi: realny, praktyczny, życiowy.
Pamiętaj!
Nazwa pozytywizm odnosi się do epoki literackiej tylko w Polsce!
W Europie obowiązuje nazwa realizm – pozytywizmem nazywamy tylko prąd filozoficzny.
- W Europie – z realizmem (nazwy pozytywizm używa się w literaturze polskiej) mamy do czynienia od połowy XIX wieku (1850 r.) do lat 80. tego stulecia, kiedy to literaturę zdominował nurt zwany naturalizmem.
Oczywiście, te daty nie są ścisłe – w latach 30. ubiegłego stulecia (a zatem w dobie romantyzmu) tworzyli już wielkie powieści realistyczne Stendhal i Balzak, nurt realistyczny nie zamarł też po roku 1880.
- W Polsce – pozytywizm liczy się od roku 1864 (upadku postania styczniowego) do pierwszych debiutów twórców młodopolskich. Rok 1890 – przyjmuje się z kolei umownie za początek Młodej Polski. Wówczas właśnie na arenę pisarską wkracza młode pokolenie twórców, debiutują poeci młodopolscy (Tetmajer, Kasprowicz, Staff), nowy, modernistyczny prąd ogarnia Polskę. Wprawdzie nie oznacza to zupełnego zaniku pozytywizmu – powstają jeszcze ważne dzieła w duchu tej epoki, trwają równolegle prądy realizm i naturalizm, pozytywizm i modernizm, lecz ten młody – jest silniejszy i pierwszoplanowy.
Jakie to były czasy?
- Stolicą Europy był Paryż. Nadawał ton modzie, wymagał od człowieka swoich czasów: koneksji, urody, pieniędzy. Bywania w teatrach i operze – a bywano w tych przybytkach kultury tłumnie – w odpowiednim stroju i towarzystwie. Gdy pod paryską operę zajeżdżały karety w rynsztokach Paryża kwitły prostytucja, złodziejstwo i przestępstwo, istniała bieda i nieszczęście. Podobnie było w Londynie, Wiedniu.
- W Anglii rozpoczyna się epoka wiktoriańska (tak nazywa się 64 lata panowania królowej Wiktorii: 1837-1901). Epoce tej przyświecają ideały skromności, powściągliwości, oszczędności. Cechuje ją surowość obyczajów. Wiktoriańska Anglia to potęga kolonialna i kraj rozwijającego się mieszczaństwa. Programowo bardziej moralna, surowsza niż rozbawiony Paryż. Ale siła pieniądza i tu, i w całej Europie, tak samo wzrasta.
- Świat bardzo się zmienia: zwykłą rzeczą staje się pociąg, XIX wiek jest odkrywcą i użytkownikiem pary i elektryczności. Działa telegraf, a od 1876 roku telefon a W 1879 zabłyśnie żarówka Edisona . W Londynie zostaje uruchomione metro, Rozbudowują się miasta, zamiast żaglowców na morze wypływają parostatki. Nobel już wynalazł dynamit, ludzie znają fotografię. Już niedługo (1885) ludzkość ujrzy pierwszy samochód.
- Wiek XIX zaczął wołać o emancypację kobiet i zrodził feminizm.
- Rozwija się wielonakładowa prasa – a to oznacza błyskawiczny obieg informacji.
- W wieku XIX tkwią źródła ekonomii, współczesnej bankowości, konkurencji. Rozbudował się system banków, wielkie firmy zaczęły łączyć się w koncerny, pochłonęły małe.
- Przemysł wciąż się udoskonalał fabryki powiększały i modernizowały. Powstała cała nowa klasa społeczna – robotnicza. Ugruntowała się też klasa posiadaczy – burżuazja. Komunikacja między państwami wpłynęła też na dynamikę handlu. To znów na potęgę pieniądza – to znów na rozwój bankowości, na budowę ekonomicznych i handlowych centrów miast… Zdecydowanie tu tkwią korzenie dzisiejszego świata.
Uwaga! To jest ważne i tego szukaj w powieściach!
Taki świat odnajdziesz na kartach obowiązkowych lektur – bo jednym z założeń literatury realistycznej jest wiernie opisać swoją rzeczywistość.
Filozofowie epoki
- August Comte – Wykłady filozofii pozytywnej
- myśl ludzka ma służyć poprawie życia,
- filozofia ma sens praktyczny, winna badać rzeczywistość dostępną rozumem,
- nauki przyrodnicze dostarczają metod badawczych także filozofii,
- wiedzę pewną można osiągnąć przez badanie faktów fizycznych, nie psychicznych.
- Hipolit Taine – twórca determinizmu.
Wyróżnił czynniki wpływające na człowieka i kształtujące jego osobowość.
Są to:- rasa, do jakiej należy,
- środowisko, w którym się urodził i wychowuje,
- moment dziejowy (historia), w którym przyszło mu żyć.
Taine był przekonany, że każda istota i zjawisko jest ukształtowane, określone przez zespół warunków zewnętrznych, i to właśnie jest determinizm.
- Herbert Spencer – twórca ewolucjonizmu.
Obserwując zjawiska społeczne i przykładając do nich miarę nauk przyrodniczych, porównując z prawami biologii – uznał ciągłą, ewolucyjną zmienność rzeczywistości.
- John Stuart Mill – twórca utylitaryzmu,
czyli postulatu użyteczności wszystkich dzieł ludzkich. Nawet literatura i sztuka powinny służyć pożytecznym celom społecznym.
- Karol Darwin
Co głosił? Szokującą teorię o ewolucji gatunków.
Chodzi o to, że według Darwina człowiek podlega takim samym prawom ewolucji jak inne gatunki i że w rozwoju tym działa prawo doboru naturalnego i przetrwania tylko tych osobników, które są najlepiej przystosowane. Nie powstał więc człowiek nagle, na rozkaz Boga, lecz posiada wspólnego przodka ze stworzeniami człekokształtnymi. Wielu ludzi długo nie mogło pogodzić się z tym poglądem, który sprowadzono do „pochodzenia człowieka od małpy”. Główne dzieło: O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego (1859).
Hasła programowe epoki
Nowa epoka zwróciła się ku nauce i praktyczności. Twórcy zaczęli głosić nowe postulaty:
- Monizm przyrodniczy – inaczej jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom. Konsekwencją monizmu przyrodniczego było właśnie stosowanie metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji do badania sfery ludzkiej.
- Scjentyzm – to zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są jedynymi źródłami rzetelnej wiedzy.
- Praktycyzm – stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia. Jest to jakby odwrotność romantycznego hasła „mierz siły na zamiary” – pozytywiści głoszą: mierz (podejmuj) zamiar według sił, które posiadasz.
- Agnostycyzm – pogląd, który zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących. Są rzeczy, których rozum nie ogarnia – są i niech sobie będą, lecz nie należy się nimi zajmować. Opracowywać trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki.
- Organicyzm – to pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa. Założenie tego poglądu: społeczeństwo = organizm. A zatem, jeśli choruje jakakolwiek, nawet drobna jego część – całe społeczeństwo to odczuwa. W organizmie istnieje współpraca i prawo wymiany usług między poszczególnymi organami – tak samo powinno być w społeczeństwie ludzi, w którym każda klasa społeczna to odrębny organ.
- Relatywizm – pogląd, który głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne).
- Minimalizm – człowiek powinien badać minimum – ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny i który jest możliwy do zbadania.
Rodzi się realizm – nurt, który zdominował epokę
- Nowy, potężny kierunek, który wkrótce ogarnie cały kontynent, a w Polsce przyjmie postać pozytywizmu, to realizm. Z jego początkiem mamy do czynienia od połowy XIX wieku (w Polsce trwa jeszcze romantyzm) do lat 80. tego stulecia, kiedy to literaturę zdominował nurt zwany naturalizmem a poezję zdominują moderniści i zakwitnie symbolizm.
- Rozkwit literatury realistycznej przypada na drugą połowę XIX wieku. Dzięki niej możemy poznać prawdę o stuleciu wojen, powstań, rewolucji – PRAWDĘ – bo istotą realizmu są fakty, prawdziwy obraz rzeczywistości. Jeśli to Dickens opisał Londyn, Balzak Paryż, a Prus Warszawę, możemy mieć pewność, że tak te miasta wówczas wyglądały i tak toczyło się w nich życie.
- Realizm – ten termin stosuje się także do określenia metody twórczej w malarstwie, literaturze, słowem w sztuce europejskiej. Jest to ogół dążeń w literaturze i sztuce, który realnie, wiernie odzwierciedla życie codzienne człowieka w jego środowisku. Realizm jest metodą „fotograficzną” – niczego nie odkształca i nie pomija szczegółów, ceni sobie prawdę przedstawienia, a odrzuca fantazję.
- Realizmem nazywa się także postawę życiową człowieka odrzucającego mistykę, twardo stąpającego po ziemi, wierzącego w fakty, które można dowieść naukowo. Realista – to nie tylko pisarz czy malarz tworzący w duchu realizmu. Realistami nazywamy też ludzi, którzy kierują się rozsądkiem, a nie marzeniami, twardo stoją na ziemi, umieją obliczyć przyczyny i skutki zdarzeń, obcy im jest idealizm, fantazjowanie, mistycyzm.
Uwaga! Narodziny realizmu łączą się nierozerwalnie z literaturą francuską i z I połową XIX wieku. Czasy te wydały znakomitych prozaików: Balzaka, Stendhala, Flauberta, potem naturalistów: braci Goncourt, Emila Zolę, Guy de Maupassanta.
Powstają największe powieści, kształtuje się model prozy realistycznej, a Aleksander Dumas tworzy cykl powieści historycznych. Francja przechodzi gwałtowne przemiany dziejowe – od cesarstwa po republikę. Paryż staje się niekwestionowaną stolicą Europy – stolicą kultury, mody i rozrywki. Wiek Balzaka jest wymagający: trzeba mieć dużo pieniędzy, by żyć modnie, szaleć w salonach i pokazywać się w teatrach.
Ważny malarz epoki
- Francuski artysta Gustave Courbet to, rzec można, papież realizmu w malarstwie. To on w 1855 roku zatytułował wystawę swych dzieł Le Réalisme, zapoczątkowując rewolucję w sztuce. Zaproponował nowy wzorzec artysty – bezpośrednio zaangażowanego w sprawy społeczne, przedstawiającego konkretne realia. Uznał, że jego jedynym mistrzem jest natura, w sztuce chodzi o przedstawianie nie tego, co ładne, tylko tego, co rzeczywiste, prawdziwe. Tak też jest na jego obrazach.
- Inny ważny artysta realizmu to Jean-François Millet, także Francuza, który najchętniej podejmował tematy wiejskie.
Romantyzm i pozytywizm w hasłach
Romantyzm
- serce, uczucie, wiara
- filozofia uczucia, duszy, wiary
intuicjonizm i spirytualizm - hasło: „mierz siły na zamiary”
potęga wiary - idea walki, spisku
- ekspresywność, dysharmonia, fantazja, wyobraźnia
- fantastyka, ludowość
- kult jednostki
- mistycyzm, Bóg
- dominacja poezji, dramat romantyczny, ballada, poemat dygresyjny
- panteizm przyrody
- profetyzm, mistycyzm
- poeta – mistrz, wódz, indywidualna jednostka
- natura – wielkim tematem literatury
Pozytywizm
- rozum
- filozofia wiedzy, doświadczenia, badań
- scjentyzm, utylitaryzm
- praktycyzm i rozsądek w podejmowaniu zamierzeń
- idea pracy;
- kult nauki i wiedzy (scjentyzm)
klasyczne wzorce - w prozie – mimetyzm, naśladowanie rzeczywistości, realizm (powieść lustrem świata)
- reformy, uzdrawianie społeczeństwa, organicyzm
- dominacja prozy, nowela, powieść, powieść historyczna
- monizm przyrodniczy
- agnostycyzm
- twórca – w służbie idei społecznych reform i potrzebnych ideałów
- miasto, cywilizacja jako nowe tematy literatury
XIX wiek – wiek wynalazków
Oto, co się zmienia w XIX stuleciu:
- Maszyna do pisania zastępuje pióro.
- Jeździ się pociągami, nie tylko dyliżansami, pływa się parostatkiem (10 dni przez Atlantyk).
- Działa telegraf, od 1876 roku – telefon.
- Rozbudowują się miasta, od 1863 roku w dodatku działa metro. Wieczory rozświetlają gazowe lampy, trwa nocne życie.
- Rozpowszechniła się fotografia – nawet w Warszawie pierwszy zakład fotograficzny rozpoczął działalność już w latach 40. XIX wieku. Wzbudziło to zresztą alarm ze strony obrońców kultury, krzyczących, że fotki zniszczą malarstwo, że ludziom grozi zalew kultury masowej.
- Od 1879 roku – ludzkość zna żarówkę. Rozpoczyna się wielka kariera światła elektrycznego.
- Za chwilę świat ujrzy kinematograf i film – przecież bracia Lumière opatentowali swój wynalazek w 1895 roku, a 28 grudnia w Paryżu odbył się pierwszy pokaz filmowy. To jeszcze wiek XIX.
- Za chwilę świat ujrzy samochód! To zasługa panów: Daimlera (silnik benzynowy – 1883, pierwszy samochód czterokołowy – 1885), Benza (pierwszy samochód trzykołowy – 1885), braci Michelinów (rewolucja w ogumieniu – 1895), Forda (rozpoczęcie seryjnej produkcji).
- A w samym końcu wieku pewien Włoch – Guglielmo Marconi – wymyślił pierwsze radio!
- Zmieniło się trochę w architekturze! Nowe materiały i nowe techniki budowlane zdecydowały też o nowej estetyce. Również potrzeby – rozwój handlu, miast wymusiły pewne nowości – dotąd ludzkość była przyzwyczajona do gmachów sakralnych, pałacyków, dworków. Tymczasem: miasta zamieniają się w place budowy, modernizuje się centra, buduje aleje, wielopiętrowe kamienice, banki, hotele, dworce, również gmachy handlowe – pradziadkowie supermarketów.
Uwaga!
Romantyzm = I połowa XIX wieku – słusznie tę epokę kojarzymy z tym czasem. Nie znaczy to jednak, że rozwój nauki zatrzymał się nagle i ani jeden uczony nie pracował nad żadnym technicznym wynalazkiem. Przeciwnie!
Przemiany w ludzkiej myśli są efektem rewolucji przemysłowej, a ta miała miejsce w Anglii już w latach 1770-1830!
Postęp nauki i techniki
1869 – układ pierwiastków Mendelejewa
1870 – Schliemann odkrył Troję
1871 – teoria Darwina
1876 – telefon Bella
1878 – fonograf Edisona
1879 – żarówka elektryczna Edisona
1885 – silnik samochodowy Daimlera
I połowa XIX wieku – był romantyzm
- Romantycy proponowali magię cudowności, fantazji, ufali wyobraźni i intuicji. Byli rozczarowani wiedzą! Poezja, natchnienie, duchy, sny – to była według nich prawda o świecie. Piękne to, naprawdę poruszające wyobraźnię, ale, przyznamy, mało praktyczne. Światu potrzebne są parowe silniki i poprawa życia biednych, a nie szaleńcze wizje poetów. Przynajmniej nie w pierwszej kolejności. I tak się stanie: postęp w medycynie, nauce będzie w XIX wieku najważniejszy.
- Romantyzm w Europie trwał krótko, był raczej chwilową modą i szybko ustąpił miejsca realizmowi.
- W Polsce trwał dłużej, bo silnie związał się z sytuacją historyczną: ideologia romantyzmu podobała się Polakom, bo ojczyzna była pod zaborami, a romantyzm wspierał ideę wolności i walki. Ale wraz z upadkiem powstania styczniowego (1863) zakończył karierę również polski romantyzm. To nie jest dobra metoda walki – stwierdzili realiści i zażądali rozsądku, pracy, reform. Do polskiej rzeczywistości też wkroczyła cywilizacja.
- Rewolucja przemysłowa to przemiany techniczne, ekonomiczne i społeczne związane z powstaniem i rozwojem fabryk. Po prostu jeszcze w końcu XVIII wieku człowiek wynalazł silnik parowy, maszyny zaczęły zastępować ręczną pracę ludzką. Małe manufaktury zaczęły rozrastać się w duże fabryki. Produkcję jednostkową zastąpiła masowa. To oznaczało inny świat u progu XIX wieku.
- Również w I połowie rozwija się kolej: George Stephenson zbudował pierwszą linię pasażerską w roku 1825 (Anglia: połączenie miejscowości Stockton i Darlington).
- Początki fotografii to 1839 rok.
- A kres świecom przyniósł rok 1853, kiedy to Ignacy Łukasiewicz skonstruował pierwszą lampę naftową.
- I tak jesteśmy w II połowie wieku XIX.
II połowa XIX wieku – rewolucja we wszystkich dziedzinach życia
- Wiek pary – silnik parowy zrewolucjonizował przemysł i komunikację. „Para buch, koła w ruch” – to wypowiedzenie, choć nie z tej epoki, genialnie obrazuje uruchomienie świata w owym czasie. W ciągu XIX wieku sieć kolejowa pokryje wszystkie uprzemysłowione kraje. Wprowadza się ogrzewanie na parę. Dlatego wiek pary.
- Wiek żelaza – dlatego, że kryterium potęgi państwa w tym czasie stał się wskaźnik produkcji żelaza. Żelazna jest kolej, żelaza potrzebują nowe konstrukcje architektury. To w ostatnich dekadach stulecia powstawać zaczną amerykańskie wieżowce.
- Wiek prasy – bo dopiero w XIX wieku nastąpiła prawdziwa eksplozja prasy. Gazety stały się popularnym medium, dzięki nim ludzie zdobywali informacje. Przyczynił się do tego także rozwój techniki. Pamiętamy poczciwą prasę drukarską wymyśloną przez Gutenberga w połowie wieku XV. Odmieniła świat, rozpowszechniła druk, ale jeszcze nie na masową skalę. To w roku 1814 po raz pierwszy użyto prasy napędzanej silnikiem parowym. Użyto jej do wydania londyńskiej gazety The Times. W 1847 roku w Stanach Zjednoczonych zadziwiała po raz pierwszy prasa szybkobieżna z czcionkami. Zdecydowało to o powszechności gazet – najważniejszego w XIX wieku medium informacji. I jedynego w tym stuleciu.
- Wiek książki i powieści – o, tak. Romantyzm był czasem poezji i dramatu, realizm – wielkiej prozy. Powieść rozpoczęła na dobre swoją karierę w XVIII wieku (Jonathan Swift, Daniel Defoe itd.). Ale jej złota godzina to wiek XIX. Osiągnie szczyty – jako powieść realistyczna. Już na zawsze najbardziej lubiana i czytana. Właśnie to drugie jest ważne: proza jest powszechnie czytana. Również jako powieść odcinkowa w gazecie. W Europie piszą potęgi, takie jak Honoriusz Balzak, Gustaw Flaubert, Stendhal, Karol Dickens, Lew Tołstoj, Fiodor Dostojewski. W Polsce: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa. Damy warszawskie drżącymi rękami chwytają Kurier Warszawski, by poznać dalsze losy bohaterów Potopu. Prawdziwy wiek książek.
- Wiek sportu – właśnie w II połowie XIX wieku zrodzi się idea zdrowego życia, uznanie dla sportu, ruchu, zgrabnej sylwetki. Wprawdzie niektóre „zdrowe” pomysły były mocno dyskusyjne – choćby kuracje wodne, na które była szalona moda. Samo jeżdżenie „do wód” jak najbardziej, ale terapia pt. „trzy tygodnie w mokrych prześcieradłach” budzi już nasze wątpliwości. W XIX wieku uznano wszelkie gry ruchowe, takie jak tenis czy piłkę za zalecane sporty. W Anglii zrodziła się lekkoatletyka. I jeszcze coś: to XIX wiek wymyślił… rower! Pierwszy pojazd tego typu skonstruował pan von Drais w 1813 roku, ale trzeba było odpychać się nogami od ziemi. W połowie wieku Niemcy wpadli na pomysł pedałów. Nazwano toto welocypedami i bicyklami i choć niepodobne do dzisiejszych – to zacni pradziadkowie rowerów. Nazwa zaś pochodzi od angielskiej firmy Rover, która rozpoczęła seryjną produkcję pojazdu. Oczywiście w XIX wieku, wieku sportu, w którym filozof Herbert Spencer pisał: „zachowanie zdrowia jest obowiązkiem”!
Z historii:
Europa
1867 – powstaje monarchia Austro-Węgry
1870 – wojna francusko-pruska
1871 – komuna paryska
1881 – zamach na cara Aleksandra II
1889 – II Międzynarodówka
1893 – przymierze Prus i Rosji
Polska
1863 – wybuch powstania styczniowego
1864 – klęska powstania – uwłaszczenie chłopów przez cara
lata siedemdziesiąte – represje popowstaniowe, kulturkampf w zaborze pruskim
1873 – Świętochowski – Praca u podstaw
Chmielowski – Utylitaryzm w literaturze
Zobacz:
61. Realizm dziewiętnastowieczny – przedstaw podstawowe cechy tego prądu w literaturze.