Na podstawie poniższego fragmentu dramatu prześledź emocje Makbeta. Ukaż jego tragedię w kontekście całego utworu i losów dwóch lub trzech innych bohaterów literackich, opanowanych żądzą władzy.
William Szekspir
MAKBET
(…)
Niczym król, jeśli król nie jest bezpieczny.
Lęk przed Banquiem
Głęboko utkwił we mnie, a królewskość
Jego natury winna ów lęk budzić.
Pełen odwagi jest, a przy niezłomnym
Usposobieniu posiada też mądrość,
(…)
Prócz niego żaden z ludzi mnie nie trwoży.
Mój geniusz jest nim przytłoczony. Mówią,
Że geniusz Marka Antoniusza cierpiał
Tak przy Cezarze. Złajał owe Siostry,
Gdy po raz pierwszy nazwały mnie królem,
I kazał wróżyć sobie, one zaraz
Prorokowały, zwąc go ojcem całej
Dynastii królów. A na moją głowę
Włożyły tylko bezpłodną koronę
I bezpotomne berło w dłoń wsunęły,
(…)
Gdyż żaden syn mój go nie odziedziczy.
Jeśli ma być tak, to pokalałem duszę
Dla dzieci Banqua; dla nich łaskawego
Zamordowałem Duncana. I wlałem
Gorycz w naczynie mojego spokoju
Jedynie dla nich;
(…)
Wyjaśnienie zadania
Przeczytaj dokładnie temat i zastanów się nad poleceniem.
Zauważ, że mamy do czynienia z poleceniem dwuczęściowym. Po pierwsze – masz obserwować emocje Makbeta. Po drugie – ukazać jego tragedię.
Można to zrobić na dwa sposoby.
- Jeśli jesteś mocny w analizie i interpretacji, możesz oprzeć się tylko na podanym fragmencie. Nazwij emocje, które szarpią duszę Makbeta; określ, w jakiej sytuacji wypowiada on swój monolog (tuż przed zabiciem Banka).
- Możesz także udowodnić, że jest bohaterem tragicznym, bazując na tekście całego dramatu – przypomnij sobie, jak się kończy jego historia.
Druga, niezwykle istotna część polecenia to przywołanie dwóch – trzech innych utworów. Mogą to być dramaty Szekspira, ale także utwory późniejsze, jak choćby Balladyna Juliusza Słowackiego i wcześniejsze – jak np. Antygona Sofoklesa.
Pamiętaj, że pierwsza część polecenia jest bardziej istotna. Drugiej możesz poświęcić trochę mniej uwagi, a co za tym idzie – miejsca.
Co znaczy: ukaż w kontekście?
Oznacza to, że musisz przywołać inne postacie, ale nie prowadzisz dokładnego porównania po kolei z każdym z osobna. Możesz w ogóle ująć bohaterów grupowo: Postawmy Makbeta obok Balladyny czy też Konrada z III części Dziadów. Ta sama żądza władzy – choć zupełnie inne cele. Bliższa Makbetowi jest Balladyna…
Najprostszy plan pracy
- We wstępie definiujesz pojecie władzy.
- Analizujesz wers po wersie – wypisujesz ujawnione tam uczucia i nazywasz je.
- Piszesz o tragedii Makbeta w skali z całego utworu.
- Przywołujesz inne postacie – np. Kreona, Balladynę albo Konrada z III części Dziadów. Nie musisz porównywać – piszesz o Makbecie w ich kontekście.
- Podsumowujesz, wracając do istoty władzy.
Konspekt
Wstęp
- Zdefiniowanie pojęcia władzy i ukazanie jej jako magnesu przyciągającego zło i morderstwa. Dlaczego często żądza władzy okazuje się silniejsza niż zasady moralne (przypadek Makbeta, który złamał zasady niesłychanie dla niego ważnego kodeksu rycerskiego)? Czy władza nieuchronnie musi wiązać się ze złem? Czy władza zawsze musi zmieniać ludzi w potwory?
- Przedstawienie dziejów Makbeta i kolejnych etapów procesu przeistaczania się człowieka honoru w zbrodniarza hołdującego zasadzie, że cel uświęca środki. Nawet moralność i kodeks honorowy nie są w stanie powstrzymać niepohamowanych namiętności. I nawet dzielny rycerz, wierny przyjaciel i sługa staje się zabójcą swego króla.
Rozwinięcie
- Zanalizowanie i zinterpretowanie monologu Makbeta.
Już pierwsze zdanie wypowiedziane przez bohatera skłania do refleksji. Czy rzeczywiście król nie może czuć się bezpieczny? Na przykładzie Makbeta widać, że nie – musi utrzymać władzę, a żeby to zrobić, powinien uważać na wszystkich i na wszystko, nikomu nie ufać. Makbet daje wyraz swojej nieufności do Banka – nie tak dawno jeszcze zaufanego przyjaciela i towarzysza. Porównuje swoją sytuację do sytuacji Marka Antoniusza, przytłoczonego geniuszem Juliusza Cezara. Czuje się gorszy od Banka nie tylko z tego względu, że ten góruje nad nim siłą charakteru i wrodzonym królewskim sposobem bycia. Jeszcze bardziej niepokoi go, że jemu wiedźmy przepowiedziały „tylko” koronę, a Bankowi zostanie ojcem całej dynastii królów. Zazdrość i zawiść Makbeta przybierają już chorobliwą formę. Monolog Makbeta jest potwierdzeniem powiedzenia, że apetyt rośnie w miarę jedzenia – nie wystarcza mu już korona, chciałby być założycielem dynastii. Jest rozgoryczony, że przypadnie mu w udziale „tylko” bezpotomne berło.
- Podkreślenie, że u Szekspira nie mamy do czynienia z fatum i spełnieniem się przepowiedni (jak w przypadku Edypa), lecz z dojściem do głosu ciemnej strony ludzkiej natury. Makbet sam podejmuje decyzje, sam kieruje swoim losem – nie ciąży nad nim klątwa bogów. Chora ambicja podsycana przez żonę i męska duma nie pozwalają mu stanąć w miejscu i zaakceptować to, co już osiągnął.
- Zwrócenie uwagi, że tragizm bohaterów antycznych ma zupełnie inny charakter niż tragizm bohaterów Szespirowskich. Los tych pierwszych jest z góry określony; niezależnie od ich starań i tak spotka ich nieuchronna klęska. Bohaterowie Szekspira pozornie sami decydują o swoim losie – pozornie, gdyż na ich decyzje ogromny wpływ mają otaczający ich ludzie i okoliczności. Nie są do końca wolni – można ich nawet nazwać niewolnikami własnych namiętności.
- Przywołanie innej postaci – Balladyny, tytułowej bohaterki dramatu Juliusza Słowackiego. Ona także była opętana żądzą władzy i sama decydowała o swoich czynach. Z obu dramatów wynika, że kto wejdzie na drogę zbrodni, nie zejdzie z niej łatwo. Pierwsza zbrodnia pociąga kolejne, mimo iż bohaterowie mają ochotę powiedzieć: stop, wciąga ich żądza władzy, ani przez chwilę nie czują się bezpieczni ani zaspokojeni…
Zakończenie
- Odczytanie dramatu jako przestrogi – skutki takich namiętności mogą być tragiczne – niszczą psychikę, małżeństwo, miłość. Choć dla zdobycia władzy ludzie gotowi są poświęcić niemal wszystko, to dojście do niej po trupach okazuje się destrukcyjne. Nie przynosi satysfakcji, gdyż wymaga kolejnych ofiar oraz odbija się na psychice.
- Rozważenie myśli zawartej w traktacie pt. Książę Niccola Machiavellego – cel uświęca środki. W jakim stopniu ta maksyma odnosi się do losów Makbeta? Czy cel może być usprawiedliwieniem nawet dla najpaskudniejszych czynów?
- Przywołanie innych bohaterów Szekspirowskich, dla których, jak dla Makbeta, władza okazała się problemem – króla Leara, Hamleta i Klaudiusza.
Warianty wstępu
Wariant 1
Możesz rozpocząć od zdefiniowania pojęcia władzy. Czym jest władza i jakie może przybierać formy? Krótko opisz rodzaje władzy, np. posiadanie psychicznej władzy nad kimś, bycie we władzy miłości, bycie pod władzą pieniądza, sprawowanie władzy w państwie. Ukaż władzę jako magnes przyciągający zło i morderstwa. Zastanów się, dlaczego często żądza władzy okazuje się silniejsza niż zasady moralne (tak było w przypadku Makbeta, który złamał zasady niesłychanie dla niego ważnego kodeksu rycerskiego). Zastanów się także, czy władza nieuchronnie musi wiązać się ze złem? Czy władza zawsze musi zmieniać ludzi w „potwory”?
Wariant 2
Szekspir mógłby być świetnym psychologiem. Tak sformułowanym własnym spostrzeżeniem możesz rozpocząć pracę – pamiętaj, że tę tezę w dalszej części pracy musisz uzasadnić. Dzieje Makbeta to kolejne etapy procesu przeistaczania się człowieka honoru w zbrodniarza hołdującego zasadzie, że cel uświęca środki.
Opisz krótko, jak przebiegała przemiana wewnętrzna Makbeta (na gorsze!) Zauważ, że nawet moralność i kodeks honorowy nie są w stanie powstrzymać niepohamowanych namiętności. I nawet dzielny rycerz, wierny przyjaciel i sługa staje się zabójcą swego króla. Zaznacz, że wnikliwa analiza psychologiczna bohaterów to jednocześnie jedna z istotnych cech dramatów Szekspira.
Wariant 3
Możesz zacząć od tego, że Szekspir we wszystkich swoich dramatach zastanawiał się nad ludzką naturą. Uważał, że jest ona pełna zagadek. Próbował zgłębić tajemnice natury człowieka. Tu możesz dodać swoją refleksję, że mimo upływu tylu wieków, postępu cywilizacji i nauki, natura ludzka nadal nie daje się do końca poznać. Makbet to człowiek spętany przez własne namiętności. Nie jest to wyjątek. Tak jak wielu ludzi szuka on usprawiedliwienia dla swojego zachowania. Twierdzi, że zło pochodzi z zewnątrz i nie przypisuje go sobie. W taki sposób zachowuje się człowiek bezwolny, targany namiętnościami.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Przyjrzyj się dokładnie monologowi Makbeta – zanalizuj go i zinterpretuj. Kontekstem niech będzie Antygona Sofoklesa oraz mitologiczna opowieść o powstaniu świata.
Już pierwsze zdanie wypowiedziane przez bohatera skłania do refleksji. Czy rzeczywiście król nie może czuć się bezpieczny? Na przykładzie Makbeta widać, że nie – musi utrzymać władzę, a aby to zrobić, powinien mieć oczy wokół głowy, uważać na wszystkich i na wszystko, nikomu nie ufać… W monologu, wypowiadanym tuż przed zapadnięciem ostatecznej decyzji o zamordowaniu Banka, Makbet daje wyraz swojej nieufności do niego – nie tak dawno jeszcze zaufanego przyjaciela i towarzysza! Ujawnia się tu brzydka cecha bohatera – zawiść. Banko imponuje mu królewskością natury, mądrością, niezłomnymi zasadami. Czuje przed nim lęk, gdyż wydaje mu się, że Banko nad nim góruje. Wyznaje: Prócz niego żaden z ludzi mnie nie trwoży. Porównuje swoją sytuację do sytuacji Marka Antoniusza przytłoczonego geniuszem Juliusza Cezara. Czuje się gorszy od Banka nie tylko z tego względu, że ten góruje nad nim siłą charakteru i wrodzonym królewskim sposobem bycia. Jeszcze bardziej niepokoi go, że jemu wiedźmy przepowiedziały „tylko” koronę, a Bankowi zostanie ojcem całej dynastii królów. Zazdrość i zawiść Makbeta przybierają już chorobliwą formę. W jego emocjach jest coś, co potocznie nazywamy „niezdrowym”. Ma też swego rodzaju żal do losu – dlaczego to akurat Banko ma być ojcem królów?! Dlaczego ma tak wspaniały charakter?!
Monolog Makbeta jest potwierdzeniem powiedzenia, że apetyt rośnie w miarę jedzenia. Makbetowi nie wystarcza już korona, chciałby być założycielem dynastii. Jest rozgoryczony, że przypadnie mu w udziale „tylko” bezpotomne berło.
Fakt, że Makbet zamierza zgładzić przyjaciela, jest naganny. Przywołaj jednak mit o powstaniu świata, który doskonale pokazuje, że dla zdobycia władzy porywano się na jeszcze straszniejsze, jeszcze bardziej mrożące krew w żyłach czyny. Przypomnij, że Kronos okrutnie okaleczył i pozbawił władzy własnego ojca Uranosa i połykał swoje nowo narodzone dzieci. Uważał, że gdy osiągną dojrzały wiek, mogą postąpić z nim tak samo, jak on z własnym ojcem.
Drugim dowodem na to, że władza jest jak silnie uzależniający narkotyk, może być historia Kreona, dla którego tron był niesłychanie cenny. Starał się być sprawiedliwym władcą, ale doprowadził do tragedii: śmierci żony, syna i jego narzeczonej Antygony.
Wariant 2
Możesz porównać wiedzę Szekspira o człowieku ze współczesnym stanem badań nad psychiką człowieka. Dziś już wiemy, że potencjalnie każdy człowiek zdolny jest do okrucieństwa – nawet bez powodu. Czyny Makbeta są świadectwem nieobliczalnych możliwości czynienia zła przez człowieka. Podkreśl, że u Szekspira nie mamy do czynienia z fatum i spełnieniem się przepowiedni (jak w przypadku Edypa), lecz z dojściem do głosu ciemnej strony ludzkiej natury. Makbet sam podejmuje decyzje, sam kieruje swoim losem – nie ciąży nad nim przecież klątwa bogów. Chora ambicja podsycana przez żonę i męska duma nie pozwalają mu stanąć w miejscu i zaakceptować tego, co już osiągnął.
Ważna uwaga:
tragizm bohaterów antycznych ma zupełnie inny charakter niż tragizm bohaterów szekspirowskich. Los tych pierwszych jest z góry określony; niezależnie od ich starań i tak spotka ich nieuchronna klęska. Bohaterowie Szekspira pozornie sami decydują o swoim losie – pozornie, gdyż na ich decyzje ogromny wpływ mają otaczający ich ludzie (wspomnij, jak duży wpływ miała na Makbeta jego żona) i okoliczności. Nie są do końca wolni – można ich nawet nazwać niewolnikami własnych namiętności.
Tu możesz przywołać inną bohaterkę – Balladynę, tytułową bohaterkę dramatu Juliusza Słowackiego. Ona także była opętana żądzą władzy i sama decydowała o swoich czynach, sama dokonywała wyborów. Podkreśl, że z obu dramatów wynika, że kto wejdzie na drogę zbrodni, nie zejdzie z niej łatwo. Pierwsza zbrodnia pociąga kolejne, mimo iż bohaterowie mają ochotę powiedzieć: stop.
Wariant 3
Zwróć uwagę na to, jak Makbet wspomina Dunkana, łaskawego i sprawiedliwego władcę, który otaczał opieką swoich wiernych rycerzy (Makbet był jednym z nich). Nazywa go łaskawym i twierdzi, że zabijając swojego władcę, pokalał duszę. Na pewno dochodzi tu do głosu sumienie Makbeta. Zauważ, że mamy tu także do czynienia z paskudnym wyrachowaniem: bohater martwi się i nie może sobie darować, że popełnił zbrodnię, która umożliwi objęcie tronu dzieciom Banka! Możesz pokusić się o porównanie dwóch władców – Mabeta i Dunkana. Ten drugi ufał otaczającym go ludziom, nie podejrzewał ich o zdradę – zwłaszcza Makbeta, którego uważał nie tylko za jednego z najdzielniejszych rycerzy, ale i za przyjaciela. Zaś tytułowy bohater dramatu Szekspira, odkąd opanowała go żądza władzy, ani przez chwilę nie czuje się bezpieczny ani zaspokojony…
Pokaż także, że poddanie się obsesji namiętności – jakiejkolwiek, nie tylko władzy – niszczy relacje z bliskimi ludźmi, sprawia, że nawet przyjaciół zaczyna się uważać za wrogów. Tak właśnie było w przypadku Makbeta i Banka – tytułowy bohater nie patrzy już na Banka jak na przyjaciela, lecz tego, który zostanie ojcem dynastii królów. Pogarszają się też relacje między nim a jego żoną. Na wieść o śmierci lady Makbet nie rozpacza, nie wybucha płaczem – wygłasza za to słynny monolog, w którym życie nazwane jest „powieścią idioty”. A przecież małżonkowie byli sobie chyba dość bliscy, Makbet był bardzo zakochany w żonie, starał się jej zaimponować, spełniać jej oczekiwania…
Chorobliwe obsesje i żądze zatruwają życie człowieka i najczęściej prowadzą do katastrofy – taką ogólną refleksją możesz zakończyć tę część pracy.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Możesz odczytać dramat jako przestrogę – skutki takich namiętności mogą być tragiczne. Niszczą psychikę, małżeństwo, miłość – można powiedzieć nawet, że niszczą życie Makbeta i jego żony. Choć dla zdobycia władzy ludzie gotowi są poświęcić niemal wszystko, to dojście do niej po trupach okazuje się destrukcyjne. Nie przynosi satysfakcji, gdyż wymaga kolejnych ofiar (w przypadku Makbeta pierwsza zbrodnia pociąga za sobą następne) oraz odbija się na psychice. Człowiek staje się ofiarą lęków i obsesji.
Wariant 2
Wyjdź od myśli zawartej w traktacie pt. Książę Niccolo Machiavellego – cel uświęca środki. Zauważ, w jak dużym stopniu ta maksyma odnosi się do losów Makbeta! Poświęć trochę miejsca na własne przemyślenia – napisz, jaki jest Twój stosunek do tego sądu. Czy cel może być usprawiedliwieniem nawet dla najpaskudniejszych czynów?
Wariant 3
Pracę możesz zakończyć ogólnymi przemyśleniami na temat tajemnicy natury ludzkiej, do dziś niezgłębionej. Tu możesz pokusić się o refleksję dotyczącą żądz i namiętności czasów współczesnych. Żądze większości ludzi we współczesnym świecie rzadziej są skierowane na zdobycie władzy. Niewiele osób myśli o „zdobyciu tronu”. Dzisiaj dla wielu ludzi liczą się przede wszystkim dobra materialne. „Duetem”, którego pożąda wielu współczesnych, są pieniądze i władza; które występujące osobno nie wydają się aż tak fascynujące.
Jeśli chcesz, by Twoja praca była ciekawsza, przywołaj innych bohaterów szekspirowskich, dla których, jak dla Makbeta, władza okazała się problemem – wspomnij więc o królu Learze, Hamleta i Klaudiusza. Zauważ, że choć Szekspir dużo miejsca w swych dramatach poświęcał władzy (często bohaterami jego sztuk byli władcy np. Juliusz Cezar i król Ryszard), to interesowały go także inne namiętności, takie jak miłość i zazdrość (Romeo i Julia, Otello).
Za to na pewno dostałbyś punkty
- Określenie sytuacji, w której Makbet wypowiada swój monolog (planowane zabójstwo Banka).
- Wymienione nazwy i uczucia, które towarzyszą Makbetowi podczas wypowiadania monologu (zawiść, rozgoryczenie, żal do losu).
- Określenie relacji łączących Makbeta z Bankiem i Dunkanem (Banko – przyjaciel, Dunkan – władca i przyjaciel).
- Charakterystykę Banka i Dunkana zawartą w monologu (Dunkan – łaskawy król, Banko – człowiek godzien podziwu, prawy, szlachetny, o silnym charakterze).
- Podany pierwszy kontekst wraz z uzasadnieniem wyboru.
- Podany drugi kontekst z uzasadnieniem wyboru.
- Analizę tego monologu, wskazanie środków wykorzystanych przez dramaturga dla zbudowania napięcia (np. piękna plastyczna metafora „wlać gorycz w naczynie swojego spokoju”; użycie wyrażeń i zwrotów takich jak: „trwożyć”, „budzić lęk”, „pokalać duszę” – nacechowanych emocjonalnie).
- Podkreślenia ponadczasowego charakteru dzieła (władza jest problemem wiecznie aktualnym).
- Uwydatnienie roli analizy psychologicznej w dramacie.
Konteksty
- Antygona i Król Edyp Sofoklesa;
- Biblia – historie królów izraelskich, Dawida i Salomona ukaranych za pychę i zbytnią pewność siebie;
- Książę – traktat o mechanizmach władzy i sztuce rządzenia Niccolo Machiavellego;
- Inne dramaty Szekspira, np. Król Lear i Hamlet;
- Balladyna Juliusza Słowackiego;
- Faraon Bolesława Prusa;
Co znaczy: ukaż w kontekście?
Oznacza to, że musisz przywołać inne postacie, ale nie prowadzisz dokładnego porównania po kolei z każdym z osobna. Możesz w ogóle ująć bohaterów grupowo: Postawmy Makbeta obok Balladyny czy też Konrada z III części Dziadów. Ta sama żądza władzy – choć zupełnie inne cele. Bliższa Makbetowi jest Balladyna…
Tekst źródłowy
Dramat powstał ok. 1606 roku. Nawiązuje on do wydarzeń z XI wieku.
Makbet, tytułowy bohater dramatu jest postacią historyczną – według kroniki historycznej Holinsheda (która była dla Szekspira swego rodzaju inspiracją) król Dunkan panował w Szkocji od 1030 do 1039 roku, zaś Makbet wstąpił na tron 1040 roku i zasiadał na nim przez siedemnaście lat.
Zobacz:
Makbet to nowożytna tragedia o winie, karze i wnętrzu człowieka. Czy zgodzisz się z tą opinią?
Czy Makbet – tytułowy bohater tragedii Szekspira – jest odpowiedzialny za swoje zbrodnie?
Na podstawie poniższego fragmentu dramatu udowodnij, że Makbeta można nazwać bohaterem tragicznym.