„Żart broń jest często zdradna i szkodliwa. Ale też czasem i jej trzeba zażyć” (Ignacy Krasicki). Śmiech, żart, kpina, groteska jako sposób wzbudzania refleksji na temat sensu życia. Zaprezentuj wybrane utwory, które, według Ciebie, w mistrzowski sposób realizują tę tezę.
Uwaga!
Zdarza się, że tematy tego typu nie pozwalają na swobodny wybór materiału literackiego, lecz wymagają znajomości konkretnych epok. Najczęściej chyba dotyczą wówczas literatury staropolskiej, która szczególnie często łączyła zadania wychowawcze z kpiną, śmiechem.
Porównaj tematy maturalne sprzed kilku lat:
- Kpina i ironia skutecznym sposobem walki z wadami człowieka i społeczeństwa. Refleksje o literaturze staropolskiej.
- Między powagą a żartem – rozważania o sposobach mówienia na temat istotnych spraw dla narodu w literaturze staropolskiej.
Zestaw lektur
• François Villon – Wielki testament
• Mikołaj Rej – Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
• Jan Kochanowski – Fraszki
• Molier – Świętoszek, Skąpiec
• Ignacy Krasicki – Bajki, Satyry (np. Pijaństwo, Żona modna), Monachomachia
• Gabriela Zapolska – Moralność pani Dulskiej
• Julian Tuwim – Mieszkańcy
• Witold Gombrowicz – Ferdydurke
• Stanisław Ignacy Witkiewicz – Szewcy, W małym dworku
• Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata
• Sławomir Mrożek – opowiadania
• Wisława Szymborska – wiersze
.
Wstęp
„Śmiech ludzki jest zabójczą bronią” – pisał Juliusz Słowacki. Krasicki określił żart jako „broń zdradną i szkodliwą”. To prawda, śmiech może zranić, odebrać pewność siebie, poniżyć. Nietrudno zauważyć, że ludzie bardziej boją się ośmieszenia niż poważnej krytyki. Może pokazywać świat na opak: przerysowany, zdeformowany i, jak wielu sądzi, niepoważny. A jednak kpina i żart nie niosą zazwyczaj ze sobą wyłącznie zabawy – są przecież nazywane „bronią”. Przeciwko czemu? Może przeciw ludzkim wadom, złu istniejącemu w świecie? Teksty komiczne realizują często bardzo poważne zadanie literatury: uczą, pomagają w poszukiwaniu sensu życia, zmuszają do refleksji nad otaczającą nas rzeczywistością. Ten sam Krasicki twierdził przecież, że „i śmiech niekiedy może być nauką”!
Zadaniem wstępu jest wprowadzanie w istotę tematu. W tym wypadku pojawiają się wszystkie istotne informacje: nie tylko teza całej pracy (śmiech jako źródło refleksji o życiu), ale też odwołanie do słów Krasickiego, które przewrotnie pokazują żart w innym świetle (nie zabawa, ale „broń zdradna i szkodliwa”). Można byłoby ewentualnie dołączyć do wstępu stwierdzenie, że nie wszyscy używają „zabójczej broni” śmiechu z równą sprawnością, a ci niżej przywołani robią to w mistrzowski sposób.
.
Teza:
Żart bywa dla niektórych „zdradny i szkodliwy” – ośmiesza, za nic ma wszelkie świętości, ucieka od powagi. Jednocześnie pokazuje w ten sposób prawdę o świecie, zachęca odbiorcę do zastanawiania się nad światem i życiem.
1. Żart, kpina jako sposób obnażania niedoskonałości rzeczywistości, która kształtuje człowieka.
- Utwory Ignacego Krasickiego: gorzkie przeświadczenie o niezmienności świata, w którym wciąż zwyciężają silniejsi, a głupota ma więcej do powiedzenia niż mądrość. Przykłady:
satyra Pijaństwo („Gdzie idziesz? Napiję się wódki”), bajka Jagnię i wilcy.
- Witkacego Szewcy, W małym dworku: absurdalność pokazanej rzeczywistości budzi śmiech, ale też może być próbą oddania otaczającego nas chaosu.
- Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa – przerysowane realia sowieckiej Moskwy, wszechobecna biurokracja, korupcja itp., są nieodparcie zabawne, ale jednocześnie pozwalają pisarzowi pokazać groteskowość ustroju totalitarnego. Podobny przykład: opowiadania Sławomira Mrożka.
- Ośmieszanie konkretnych grup społecznych; częsty cel ataków: ograniczony mieszczanin (Mieszkańcy Juliana Tuwima, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej).
Wniosek:
Takie obrazy świata zmuszają czytelnika do refleksji nad tym, jak żyć.
.
2. Śmiech pokazujący prawdę o ludziach.
Ukazywanie stale powtarzających się w ludzkich charakterach wad i słabości, np. egoizmu, chciwości (Skąpiec Moliera), skłonności do alkoholu i konfliktów (O doktorze Hiszpanie Kochanowskiego, Pijaństwo i Monachomachia Krasickiego).
Wykpienie skłonności do ulegania stereotypom, konwencjom narzucanym przez otoczenie.
Zabawna jest pani Dulska z komedii Zapolskiej, nade wszystko lękająca się skandalu i tego, „co ludzie powiedzą”. W domu może donaszać stare ubrania, ale wychodząc założy najpiękniejszy kapelusz. Śmiech budzą także pozujący na nowoczesnych Młodziakowie i kultywujący martwe tradycje mieszkańcy dworu w Bolimowie (Ferdydurke Gombrowicza).
Wniosek:
Komiczne wyolbrzymienie ludzkich wad powoduje, że odbiorca zastanawia się nad własnym postępowaniem. Może go to skłonić do pracy nad sobą, do zmienienia postawy życiowej. Czasem taki cel jest bardzo wyraźnie podkreślany, np. w przypadku średniowiecznej Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
.
3. Żart, ironia jako forma dystansu wobec rzeczywistości, podpowiedź konkretnej postawy w życiu.
- Wielki testament Villona – kpina jako sposób radzenia sobie z nieuchronnością przemijania i śmierci.
- Pamiętnik starego subiekta z Lalki Prusa – relacje Rzeckiego cechuje właśnie taki dystans wobec świata. Bohater z humorem komentuje rzeczywistość, do której, jak zauważa, sam niezbyt pasuje.
- Poezja Wisławy Szymborskiej – ironia pozwala lepiej przyjrzeć się zjawiskom świata, odkryć istniejące w nim drobne i całkiem duże sprzeczności.
Wniosek:
Utwory tego typu mogą być podpowiedzią przy wybieraniu postawy życiowej.
Konkluzja:
Śmiech, kpina, groteska służą nie tylko zabawie, mogą również być dobrą drogą do refleksji na temat sensu życia. Ostrzej pokazują problemy, z jakimi człowiek się spotyka, i wyraźniej zachęcają go do zmiany życiowej postawy.
Uwaga!
Temat nakazuje nam wybrać szczególne przykłady – te, które tezę „realizują w mistrzowski sposób”. W pracy powinno się więc znaleźć jakieś wyjaśnienie, dlaczego wybrane zostały te, a nie inne teksty, na czym polega ich wyjątkowość. Powody można zauważyć różne: artyzm języka, trafność spostrzeżeń, plastyczność opisu czy ciekawe kreacje bohaterów. Zresztą nawet gdyby nie było tego nakazu selekcji, i tak byłaby niezbędna – temat śmiechu, kpiny, żartu można zilustrować niezliczonymi przykładami. Nie ma potrzeby wypisywania ich bardzo wielu – lepiej wybrać te najlepiej oddające istotę tematu.
Sposoby na uatrakcyjnienie tematu
Wykorzystaj wiedzę z zakresu teorii literatury, znajomość takich terminów jak groteska (jest w temacie!), ale też parodia, karykatura, ironia. Wszystkie kojarzą się z żartem, lecz mają różne cechy i inaczej przejawiają się w utworach literackich. Nie chodzi tu zresztą tylko o udowodnienie, że zna się terminologię – dokładniejsza analiza cech każdej z metod pokazywania rzeczywistości pozwoli pogłębić rozważania. Na przykład groteska to nie tylko deformacja świata, ale też jego nielogiczność, zabawa z konwencjami literackimi, eksperymenty językowe. W tych ostatnich również odnajdziemy komizm! Przypominający niekiedy bełkot język Kartoteki Różewicza śmieszy, ale jednocześnie obnaża pustkę tkwiącą w słowach, niemożność porozumienia się ludzi między sobą.
Zauważ też, że rozkwit groteski nastąpił dopiero w XX wieku – zastanowienie się nad przyczynami tego zjawiska może cię doprowadzić do ciekawych wniosków. Groteska jest traktowana jako sposób oddania chaosu otaczającego świata, którego człowiek nie jest w stanie zrozumieć. Czy jest to wyraz utraty wiary w możliwość zmieniania człowieka i świata? Zauważ, jak często śmiechowi towarzyszy gorycz bezradności.
Zobacz: