Jakie są znaczenia słowa dom?

Mówiąc najprościej, dom to miejsce, w którym żyjemy. Ale w literaturze, a także w życiu codziennym słowa dom używamy w co najmniej trzech znaczeniach:

  • Dom = miejsce zamieszkania
    Tego znaczenia używamy najczęściej. Dom ma dach, ściany, jest duży albo niewielki. Bogaty albo skromny.
    Przykładowe zdanie:
    W moim domu nie ma zbyt wielu mebli.
  • Dom = rodzina
    Wszyscy członkowie rodziny – przedstawiciele kilku pokoleń tworzą wspólnie dom, grupę ludzi spokrewnionych ze sobą, darzących się miłością i szacunkiem, przestrzegających rodzinnej tradycji.
    Przykładowe zdanie:
    W moim domu nie jada się na wigilię śledzi.
  • Dom = ojczyzna
    Określenie ojczyzny jako domu jest dowodem przywiązania, miłości do kraju.
    Przykładowe zdanie:
    Emigrant tęsknił do domu – do swojej wsi, ukochanych pól i łąk.
    albo
    Kiedy przyjdą podpalić dom,
    Ten, w którym mieszkasz – Polskę.
    Władysław Broniewski, Bagnet na broń

 

Jaki jest cel opisywania domów w literaturze?

Dom to nie tylko meble. To miejsce, które świadczy o człowieku. O jego zamożności, upodobaniach, charakterze. Inaczej przecież wygląda dom zrzędy i skąpca, a inaczej dom człowieka gościnnego, przyjaznego. Opis domu to ważny element charakterystyki bohatera.

Zauważ!
Wielu autorów stosuje ciekawy zabieg – opisują dom, zanim jeszcze przedstawią jego gospodarza. Tak jest np. w Panu Tadeuszu. Najpierw poznajemy wygląd dworku w Soplicowie, dopiero potem Sędziego i pozostałych mieszkańców.

 

Oto znani Ci bohaterowie i ich domy:

I. Bohater

  • Soplicowie
    (Pan Tadeusz)
    Przywiązani do tradycji, gościnni, silnie związani z przyrodą, pracowici.
    Dom
    Dworek w Soplicowie
    Czysty i schludny, obejście posprzątane, kopy siana świadczą o bogatych plonach, rabaty z kwiatami sugerują, że mieszkańcy dworku lubią piękno przyrody, otwarta brama zaprasza gości, w domu na ścianach zawieszone są obrazy o tematyce narodowej, zegar wygrywa Mazurka Dąbrowskiego.
  • Ebenezer Scrooge
    (Opowieść wigilijna)
    Skąpy, zgryźliwy, bezlitosny, nieczuły na ludzką krzywdę, samotny.
    Dom
    Mieszkanie w Londynie
    Ogromne, puste, smutne mieszkanie. Nieogrzewane i nieoświetlone – to dowód skąpstwa gospodarza. Większość pokoi jest nieużywana – także z powodu przesadnych oszczędności. Ciężkie, ciemne kotary nie wpuszczają światła, stare, zniszczone meble w ponurych kolorach sprawiają nieprzyjemne wrażenie – tak jak Ebenezer.
  • Hobbit Bilbo Baggins
    (Hobbit, czyli tam i z powrotem oraz Władca Pierścieni)
    Sympatyczny, przyjacielski i gościnny hobbit. Lubi wygody i smaczne jedzenie.
    Dom
    Norka pod Pagórkiem
    Przestronna, wygodna norka w Shire. Czysta i schludna. Najważniejsze pomieszczenie to doskonale zaopatrzona spiżarnia. Na ścianie wisi mapa – znak, że gospodarz, na pozór domator, lubi jednak pomyśleć czasem o dalekich, fantastycznych wyprawach.

II. Sztuka

Na co należy zwrócić uwagę, opisując obraz przedstawiający dom lub jego wnętrze?

  • Na szczegóły świadczące o zamożności bohaterów lub ich ubóstwie. Bogato zdobione kotary, obrazy wiszące na ścianach, suto zastawiony stół – to dowód, iż dom jest zamieszkany przez ludzi majętnych. Proste naczynia, zniszczone meble, brud – to świadectwo ubóstwa.
  • Na elementy świadczące o upodobaniach mieszkańców – poroża wiszące na ścianach, znajdujące się w pokoju psy myśliwskie – to dowód, że w domu mieszka zapalony myśliwy. I że ten dom nie znajduje się w mieście. Duża ilość kwiatów, ceramiki, książek – to atrybuty wykształconej kobiety.
  • I jeszcze jedno. Wprawdzie umieszczona na arkuszu egzaminacyjnym reprodukcja dzieła sztuki pozbawiona będzie kolorów, to jednak zapamiętaj, że purpura, czerwień, złoto, srebro to kolory bogactwa, natomiast szarość, czerń, biel to oznaka biedy lub skromności.

Podsumujmy:
Z opisu domu oraz ze sposobu przedstawienia go na obrazie możemy dowiedzieć się o:

  • warunkach życia w danej epoce i kraju,
  • stylu życia bohatera,
  • jego charakterze i zamożności.

 

Domy opisane w utworach literackich

Jest ich bardzo wiele, właściwie w każdym utworze znajdziesz jakiś dom. Różnią się jednak między sobą. Dlatego pogrupujmy je:

Domy szczęśliwe

  • Czarnolas
    (fraszki i pieśni Jana Kochanowskiego)
    Kto pracuje, żyje uczciwie i ma czyste sumienie, ten zasługuje na spokojne, szczęśliwe życie. Tak twierdził renesansowy poeta. W jednej z fraszek pisał:

Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje; (…)
Inszy niechaj pałace marmorowe mają
I szczerym złotogłowiem ściany obijają,
Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździe ojczystym,
A Ty mnie zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym, (…)
Na dom w Czarnolesie

W wielu utworach Kochanowskiego pojawia się motyw dumy z rodziny i czarnolaskiego gospodarstwa. Niestety, spokój i szczęście w Czarnolesie nie będą trwały wiecznie – zakłóci je nagła śmierć Urszulki.

  • Soplicowo
    (Pan Tadeusz)
    Adam Mickiewicz przedstawił soplicowski dworek jako arkadię – miejsce szczęśliwe, bezpieczne, wyidealizowane z oddalenia emigracji. Przyroda jest tu wyjątkowo bujna i wydaje się, że sprzyja bohaterom – kwiatów jest mnóstwo, plony są wyjątkowo bogate, a ulewny deszcz pojawia się wtedy, kiedy jest najbardziej oczekiwany. Sam dom to symbol tradycji i odchodzącej w zapomnienie świetności stanu szlacheckiego.
  • Mieszkanie w kamienicy przy ulicy Roosevelta w Poznaniu
    (książki z cyklu Jeżycjada Małgorzaty Musierowicz)
    Nie jest to bogaty dom, ale taki, w którym każdy czuje się dobrze. Liczna rodzina Borejków żyje skromnie, zdarzają się momenty, kiedy brakuje im pieniędzy. Kłopoty i troski nie omijają tego domu. Ale mimo to chyba wszyscy, którzy przeczytali jedną z powieści o rodzinie Borejków, marzą, aby ich własny dom tak właśnie wyglądał. Dlaczego? Ponieważ w tym domu panuje miłość, a Borejkowie potrafią szczerze cieszyć się takimi drobiazgami, jak wspólna herbata w ciepłej, przytulnej kuchni.
  • Zielone Wzgórze
    (Ania z Zielonego Wzgórza)
    Maryla i Mateusz Cuthbert przez wiele lat wiedli spokojne i trochę nudne życie. W chwili, kiedy w ich domu pojawiła się rudowłosa Ania, wszystko się zmieniło. Nic dziwnego, życie pod jednym dachem z osobą o tak bujnej wyobraźni może być przyczyną niemałych kłopotów. Ale ani Maryla, ani tym bardziej Mateusz nie żałują, że przygarnęli tę niezwykłą sierotę. Dzięki Ani dom na Zielonym Wzgórzu stał się szczęśliwszy.

 

Domy nieszczęśliwe

  • Domy skłócone
    Molier Świętoszek, Skąpiec
    Molier bohaterami swoich komedii uczynił francuskich mieszczan. Chciał pokazać, jak niedobre prawa panują w domach w XVII w., zaatakować obłudę, skąpstwo. Obaj przedstawieni w komedii ojcowie – Orgon (Świętoszek) i Harpagon (Skąpiec) nie liczą się z pozostałymi członkami swoich rodzin, bezwzględnie wykorzystują miłość dzieci, potrafią poświęcić ich szczęście dla osiągnięcia własnych celów. Cierpliwość wykorzystywanych żon i dzieci też ma swoje granice – zbuntowane córki i synowie uciekają się do podstępów lub otwarcie przeciwstawiają się rodzinnemu tyranowi.
  • Domy ubogie
    Wiejskie chałupy znane z pozytywistycznych nowel (Antek Bolesława Prusa, Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza, Nasza szkapa Marii Konopnickiej – uwaga, akcja tej noweli dzieje się na przedmieściach). Brakuje jedzenia, ubrań, węgla na zimę. Dzieci umierają, bo pozbawione są właściwej opieki medycznej (Rozalka, siostra Antka) lub wydane na łaskę nieludzkich służbistów (Janko). Narodziny dziecka nikogo nie cieszą – to kolejna gęba do wykarmienia. Matka Janka Muzykanta na swój sposób kocha syna – ale nie potrafi docenić jego talentu, niezwykłe zdolności chłopca uważa za dziwactwo, chorobę. Podobnie jest w przypadku Antka – mały konstruktor nieźle się nacierpiał w domu, zanim zdecydował się wyruszyć w świat.
  • Domy w żałobie
    (Jan Kochanowski Treny)
    Przez wiele lat szczęśliwy dom w Czarnolesie jest teraz pogrążony w żałobie – sprawiła to śmierć Urszulki.

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja Droga Orszulo, tym zniknieniem swoim.
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było

– tak rozpaczający ojciec opisuje pogrążony w żałobie Czarnolas.

  • Domy bez miłości
    (Tajemniczy ogród)

Misselthwaite Manor to ogromna posiadłość położona wśród wrzosowisk w Anglii. Właścicielem był pan Craven – nieszczęśliwy, choć bardzo bogaty. Nie miał przyjaciół, stronił od ludzi. Przez cały rok podróżował po Europie – robił wszystko, żeby być jak najdalej od domu, który kojarzył mu się z cierpieniem, smutkiem. Nic dziwnego, jego ukochana żona tragicznie zmarła, a jedyny syn uznany został za śmiertelnie chorego. Pan Craven nie potrafił pokochać syna – nie potrafił pogodzić się z grożącym mu kalectwem, obawiał się przedwczesnej śmierci jedynaka i nieświadomie to właśnie dziecku przypisywał winę za wypadek żony.

Brakuje miłości także w opisanym wcześniej domu Ebenezera Scrooge’a, bohatera Opowieści wigilijnej. Ebenezer miał w młodości narzeczoną, ale zaślepiony żądzą gromadzenia pieniędzy, utracił szansę na szczęśliwe, rodzinne życie.

 

Literacki motyw dwóch skłóconych domów

Zemsta
Dwaj uparci szlachcice toczą wojnę o mur dzielący zamek na dwie części. Obaj są zawzięci i ani myślą ustąpić. Sprawa się komplikuje, kiedy przyczyną kłótni już nie jest jedynie graniczny mur, ale małżeńskie plany obu podstarzałych szlachciców.

Romeo i Julia
Dwa zamożne rody Werony od wielu lat były ze sobą skłócone. Ich nieuzasadniona nienawiść stała się przyczyną tragedii – zakochani w sobie Romeo Monteki i Julia Kapuleti, nie widząc szans dla swojej miłości, wybrali śmierć.

Skojarz z wierszem Cypriana Norwida

Nad Kapuletich i Montekich domem,
Spłukane deszczem, poruszone gromem,
Łagodne oko błękitu

Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów,
Na rozwalone bramy do ogrodów, (…)

Pan Tadeusz
Od tragicznej śmierci Stolnika Horeszki trwa rywalizacja między Soplicami a najgorliwszym sługą magnata Klucznikiem Gerwazym. Sprawa zaognia się, kiedy wyrokiem sądu Soplicowie mają przejąć zamek Horeszków. Klucznik podburza okoliczną szlachtę i organizuje zajazd na Soplicowo. Konflikt zostanie zażegnany dopiero dzięki miłości Tadeusza i Zosi.

 

Motyw tęsknoty za domem

Mit o Dedalu i Ikarze
Tęsknota do ukochanych Aten podsunęła Dedalowi myśl skonstruowania skrzydeł dla siebie i syna. Jak się skończyła ucieczka z Krety? Źle – Dedal wprawdzie dotarł do Aten, ale niestety, bez syna.

Odyseja
Przez dziesięć lat Odyseusz tułał się po morzach, nie mogąc wrócić do rodzinnej Itaki. Przeżył dziwne i niebezpieczne przygody, w starciach z potworami stracił wszystkich towarzyszy. A w tym czasie wierna żona Penelopa skutecznie odpędzała zalotników, wierząc, że Odys powróci do domu. I tak się stało. Trzeba przyznać, że musieli się za sobą nieźle stęsknić – dziesięć lat wojny pod Troją i dziesięć lat żeglugi – to długi czas nawet dla najwytrwalszych małżonków.

Poeci romantyczni
Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid. Wyemigrowali z zajętego przez zaborców kraju, wybrali życie na obczyźnie i bardzo z tego powodu cierpieli.
Zapamiętaj fragmenty:

Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił.
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz

Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów Nieba…
Tęskno mi, Panie…
Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka (II)

Dzisiaj, na wielkim morzu obłąkany,
Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem,
Widziałem lotne w powietrzu bociany
Długim szeregiem.
Żem je znał kiedyś na polskim ugorze,
Smutno mi, Boże!
Juliusz Słowacki, Hymn

 

Bohaterowie bezdomni

Jest ich wielu. Nieszczęśliwi, samotni, zdani na łaskę losu i na samych siebie. Pamiętaj! Bezdomny nie musi być żebrakiem żyjącym w nędzy.

Bohater opowiadania Stary człowiek przy moście
Wybuch wojny domowej w Hiszpanii zmusił starego człowieka do opuszczenia domu. Jest zdezorientowany, nie wie, co ma robić, gdzie schronić się przed wojenną zawieruchą. A przede wszystkim martwi się losem zwierząt, które musiał pozostawić w domu.
Przyczyna utraty domu – wojna.

Latarnik
Józef Skawiński to siedemdziesięcioletni, zmęczony życiem i niekończącą się tułaczką emigrant. Wyemigrował z Polski po powstaniu listopadowym, uciekając przed represjami zaborców. Przewędrował cały świat, pracował w kopalni złota i diamentów, na statku wielorybników, prowadził fabrykę cygar. Próbował szczęścia w wielu krajach. Nigdzie jednak nie osiedlił się na długo.
Przyczyna utraty domu – konieczność wyemigrowania z kraju z powodów politycznych.

Dawid Copperfield
Dziesięcioletni chłopiec błąkający się po ulicach Londynu – to naprawdę przykry widok. Dawid zbierał i mył butelki. Zarobionych pieniędzy z trudem starczało mu na jedzenie i opłacenie pokoju. W końcu zdecydował się opuścić Londyn i odnaleźć jedyną krewną – starą ciotkę Betsey. Zanim jednak do niej trafił, musiał długo wędrować i radzić sobie w naprawdę nieprzyjemnych sytuacjach.
Przyczyna bezdomności – brak opieki rodziny.

 

Jakie są współczesne problemy związane z domem?

Przemoc w domu
Niestety, zbyt często zdarzają się przypadki okrutnego traktowania członków rodziny. Możesz o tym przeczytać w gazetach, obejrzeć reportaże w telewizji. A gdzie może szukać pomocy osoba maltretowana? Na policji lub w jednej z organizacji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie – np. w Stowarzyszeniu Opta, Zatrzymaj Przemoc.

Bezdomność
To problem szczególnie widoczny zimą. Wystarczy przejść się na dworzec lub na przedmieścia. Kloszardzi żyją w strasznych warunkach, wielu z nich umiera z zimna i głodu. Niestety, postęp cywilizacyjny wcale nie zmniejsza liczby bezdomnych. Wręcz przeciwnie, z roku na rok w rozwiniętych krajach rośnie grupa ludzi ubogich, bezrobotnych i często bezdomnych. W Polsce pomocą osobom bezdomnym zajmuje się Caritas, Monar.

Domy dziecka
Życie bez rodziny jest trudne, wiedzą o tym wszyscy wychowankowie domów dziecka.
O ich losach możesz dowiedzieć się z emitowanego w telewizji programu Adopcje i Kochaj mnie. Obecnie dąży się do powstawania jak największej ilości małych, kameralnych rodzinnych domów dziecka i zastępowania nimi wielkich, nieprzytulnych sierocińców. Problemy wychowanków domów dziecka są szczególnie widoczne w czasie świąt Bożego Narodzenia – w okresie, kiedy tak ważna jest bliskość rodziny. Dlatego organizuje się różne akcje charytatywne mające na celu zgromadzenie funduszy na rzecz sierocińców.

Co to jest dom Wielkiego Brata? Co o nim sądzisz?
Program Big Brother robił ogromną furorę, ale też budził sporo zastrzeżeń. Co sądzisz o zamykaniu nieznających się ludzi w jednym domu i podglądaniu ich? Czy idea tego programu Ci odpowiada? Czy uważasz, że w domu Wielkiego Brata można zachowywać się naturalnie? Czy przebywanie w takim domu ma coś wspólnego z prawdziwym życiem? Spróbuj sam odpowiedzieć na te pytania.

Bezdomność – motyw literacki

Związki frazeologiczne związane z domem

Dom otwarty – przyjazny dla gości
Dom Boga – to inaczej kościół
Bidul, sierociniec – dom dziecka

Inaczej o domu:

  • cztery kąty
  • rodzinne gniazdo
  • pielesze
  • ostoja
  • własne śmieci (żyć na własnych śmieciach)

Przysłowia związane z domem

  • Wolnoć Tomku w swoim domku – w swoim domu możesz robić to, co chcesz. Jeżeli jesteś w gościnie lub dzielisz z kimś mieszkanie, musisz liczyć się z jego prawami.
  • Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej – nawet najbardziej zapalony podróżnik stwierdza, że nigdzie nie czuje się tak swojsko jak we własnym domu.
  • Ciasny, ale własny – nawet najmniejszy, ale własny domek jest lepszy od mieszkania u obcych ludzi lub w cudzym domu.
  • Mieszkać kątem – mieszkać u kogoś w mieszkaniu.

 

Sprawdzian

Oczy dziewczynki błądziły uważnie i żywo od jednego dworku do drugiego. Wreszcie zatrzymały się na jednym z nich. Dość obszerny, stojący z dala od gościńca, otoczony obłokiem kwitnących drzew, odcinał się wyraźnie od przyległych lasów. Ponad tym dworem w południowo-zachodniej stronie czystego nieba błyszczała wielka gwiazda niby kryształowa lampa, wskazująca drogę pełną obietnic.
– To tutaj, prawda? – rzekła, wyciągając rękę w ową stronę. Mateusz raźnie śmignął klacz.
– W istocie, zgadłaś! – rzekł.
Lucy Maud Montgomery Ania z Zielonego Wzgórza

1. Które zdanie właściwie charakteryzuje położenie domu?

A. Dom położony był tuż obok drogi, daleko od lasu.
B. Dom zbudowano daleko od drogi, otoczony był sadem.
C. Za domem przebiegał szeroki gościniec, wzdłuż którego rosły owocowe drzewa.
D. W bezpośrednim sąsiedztwie domu nie było żadnych drzew.

2. Jaka jest pora dnia i roku w przytoczonym fragmencie?

A. Letnie popołudnie.
B. Ranek, przedwiośnie.
C. Noc, pory roku nie można określić.
D. Noc, wiosna.

3. Czy była to pierwsza wizyta dziewczynki? Uzasadnij odpowiedź.

4. Jeden z polskich banków udzielanemu przez siebie kredytowi mieszkaniowemu nadał nazwę „Dom dla Kowalskiego”. Wytłumacz, dlaczego właœnie taką nazwę wybrano.

Jeszcze piękniejsze domy można było znaleźć w sąsiedztwie teatru położonego na południe od Świętego Portu i portu handlowego. Zachowały się i zostały zrekonstruowane znaczne fragmenty późnohellenistycznych budowli z II w. p.n.e., jak Dom Hermesa i Dom Masek. Są one dobrze znane ze swych pełnych życia mozaikowych posadzek, malowanych stiukowych ścian i dwukondygnacyjnych dziedzińców kolumnowych. Bardziej ekskluzywne domy na ogół zwrócone były na południe i stanowiły prostokątny blok zbudowany z kamieni i surowej cegły wokół wewnętrznego dziedzińca ozdobionego niekiedy z jednej lub kilku stron kolumnadą. Rozplanowanie pomieszczeń było nieregularne i asymetryczne, bez osiowych perspektyw. Plany sąsiadujących ze sobą domów – nawet gdy stanowiły jeden zespół miejski – często się różniły. Dzięki za wszystko i swej uniwersalności i prostocie typ takiego domu dawał się łatwo adaptować do takich funkcji jak gospoda, warsztat rzemieślniczy, szkoła lub hotel, co możemy zaobserwować w Delos na przykład w kwartale na południe od teatru.
David Watkin, Historia architektury zachodniej

5. Z tekstu wynika, że œciany frontowe ekskluzywnych domów zwrócone były:

A. na południe,
B. na północ,
C. na zachód,
D. na wschód.

6. Aby dojść od teatru do Świętego Portu, należało skierować się:

A. na południe,
B. na północ,
C. na zachód,
D. na wschód.

7. Czy Dom Masek zachował się do dziś w całości?

8. W Domu Hermesa i Domu Masek mozaika znajdowa³a siê:
A. na suficie,
B. na podłodze,
C. na ścianie,
D. na parapetach.

9. Co oznacza zdanie: „Plany sąsiadujących ze sobą domów (…) często się różróżniły.”?

A. Rodziny zamieszkujące w sąsiednich domach miały zupełnie różne plany na nadchodzący weekend.
B. Sposób rozmieszczenia pomieszczeń w sąsiadujących domach nie był identyczny.
C. Wielkość domów nieznacznie się różniła.
D. Do budowy sąsiadujących domów użyto zupełnie innych materiałów.

Odpowiedzi:

1. B
2. D
3. Jest to pierwsza wizyta dziewczynki – z tekstu wynika, że nie wiedziała, do którego domu jedzie.
4. Kowalski to najpopularniejsze polskie nazwisko. Taka nazwa kredytu ma oznaczać, że jest to kredyt przeznaczony dla każdego Polaka, nawet niezbyt zamożnego.
5. A.
6. B.
7. Nie, zachowały się jedynie fragmenty.
8. B
9. B.

Zobacz:

Dom – motyw literacki