Dom – początki
Adam i Ewa – pierwsi rodzice
Gdy Bóg stworzył pierwszych ludzi, Adam nazwał swoją towarzyszkę Ewą, co oznaczało dająca życie. Po zerwaniu jabłka z drzewa wiadomości dobrego i złego Adam i Ewa zostali wygnani z raju. Rozgniewany Bóg przepowiedział przyszłej matce wszystkich ludzi i jej następczyniom, że będą rodziły w ciężkich bólach. Ogromny ból towarzyszący rodzącej kobiecie jest więc karą, ale wraz z nim otrzymuje ona najpiękniejszy dar – dziecko.
Hiob – człowiek pozbawiony rodziny
Na ciężką próbę Bóg wystawił swojego wiernego sługę Hioba. Pozbawił go całej rodziny składającej się z trzech córek i siedmiu synów. Mimo to Hiob nie wyrzekł się swojej wiary.
Święta Rodzina
Takim określeniem nazywa się rodzinę Jezusa Chrystusa. Jego matką jest Maryja, a opiekunem Józef (cieśla). Ten wkrótce po narodzeniu Jezusa musiał wyprowadzić rodzinę z Betlejem – ukrył ją w Egipcie, gdyż obawiał się, by dziecko nie zostało zgładzone przez Heroda.
Mitologia grecka
Hestia (rzymska Westa) – siostra Zeusa; bogini domu, opiekunka ogniska domowego. Bogini ta nie miała świątyń jej poświęcanych jak inni bogowie, ale taką funkcję spełniał każdy grecki dom. Jego mieszkańcy palili w nim święty ogień poświęcony Hestii.
Dom (rodzina) w lekturach
Homer, Iliada
Hektor i Andromacha – małżeństwo doskonałe
Hektor – trojański królewicz, mąż Andromachy. Jego szczęście rodzinne przerwała wojna z Grekami. Hektor musi bronić Troi przed ich atakami. Jego pożegnanie z Andromachą i małym synkiem Astyanaksem jest jedną z najpiękniejszych scen rodzinnych opisanych w starożytnych dziełach. Hektor nie wróci już do rodziny – zostaje zabity przez Achillesa.
Homer Odyseja
- Powrót do domu po 20 latach
Odyseusz opuszcza swoje gościnne i spokojne królestwo (wyspę Itakę), matkę, żonę i małego synka, bo musi udać się na wojnę z Troją. Oblężenie miasta trwa 10 lat – Grekom udaje się w końcu pokonać Trojańczyków. I to dzięki fortelowi Odyseusza z koniem (w brzuchu drewnianego konia kryją się greccy żołnierze, którzy nocą atakują miasto-państwo od środka)! Po zwycięstwie Greków Odyseusz cieszy się, że w końcu wróci do domu. Niestety, rozgniewany bóg morza, Posejdon, oraz opiekunka Trojan, Atena, karzą Odyseusza jeszcze dziesięcioletnią tułaczką.
Mimo wielu przygód (i zdrady małżeńskiej) Odyseusz wciąż tęskni do swej żony Penelopy.
- Dlaczego Odyseusz wierzy, że ktoś czeka na niego w domu?
Odyseusz wierzy, że w domu czeka na niego żona. Ma także nadzieję, że Penelopa na jego powrót przygotowuje syna Telemacha. Nie myli się. Penelopa dochowuje wierności mężowi, a nawet przegania zalotników, kiedy wszyscy twierdzą, że Odyseusz na pewno zginął i nigdy nie wróci. Nie jest to takie proste, gdyż po śmierci króla jego żona powinna wybrać nowego męża, który zastąpiłby Odysa. Kandydatów nie brakuje, ale Penelopa zwodzi ich zmyślnym fortelem. Udaje, że robi żałobny całun dla swojego męża – w dzień rzeczywiście go tka, ale w nocy pruje. Trwa to trzy lata. Penelopa troszczy się także o to, żeby pamięć o ojcu pielęgnował jego syn – Telemach z tęsknotą i nadzieją wyczekuje powrotu rodzica.
Skojarz! Penelopa jest wzorem wiernej żony. Stąd – porównanie: wierna jak Penelopa.
Dlaczego Odyseusz wybiera dalszą tułaczkę zamiast szczęśliwego życia na wyspie nimfy Kalipso?
Życie na wyspie Kalipso jest tak naprawdę życiem w niewoli. Odys nie przebywa tam dobrowolnie – nie może opuścić wyspy. Nie tylko dlatego, że zatrzymuje go nimfa, która pokochała tego mężczyznę mimo świadomości, że tęskni on za inną kobietą. Przede wszystkim taka jest wola Zeusa, który dopiero po siedmiu latach wyraża zgodę na uwolnienie Odyseusza. Wolę władcy bogów Kalipso akceptuje – daje Odysowi możliwość wyboru. Król Itaki wybiera wolność i powrót do żony.
Uwaga! Cytat!
Szczepie zeusowy, synu Laertesa, przemyślny Odysie! A więc naprawdę chcesz już teraz jechać do domu, do ziemi ojczystej? Życzę szczęścia – mimo wszystko… Lecz gdybyś wiedział, ile ci sądzone znieść niedoli, zanim dobijesz do ojczyzny, to byś został i razem ze mną pilnowałbyś tego domu i byłbyś nieśmiertelny, chociaż tak pragniesz zobaczyć swą żonę. Wciąż za nią tęsknisz, przez wszystkie dni, a przecież śmiem powiedzieć, nie jestem ci od niej gorsza postawą ni wzrostem, bo niepodobna śmiertelnym z nieśmiertelnymi mierzyć się urodą i kształtem.
(przekład Jana Parandowskiego)
Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego
- Małżeństwo i rodzina to wspaniały dar od Boga
Uczciwe życie szlachcica może być wzbogacone, jeśli uda mu się znaleźć skromną i dobrą żonę, która pomoże mu w prowadzeniu domu i gospodarstwa. Znalezienie takiej towarzyszki jest „zacnym klejnotem” od Boga – darem Bożym, za który trzeba dziękować i starać się, by go nie zmarnować. Należy doceniać zalety małżonki i samemu stanowić dla niej dobry przykład. By zachować szczęście domu i rodziny, trzeba unikać pożądliwości cielesnych, nie pysznić się, nie popadać w gniew, nie mścić się, nie obżerać i nie upijać. Dopełnieniem szczęścia są dzieci.
William Szekspir, Romeo i Julia
- Wielka nienawiść rodziców, ogromna miłość dzieci
Dwie weneckie rodziny: Kapulettich i Montekich – dwa najważniejsze w Weronie rody, które dzieli nienawiść rodziców, a łączy miłość i śmierć dzieci. Zarówno Romeo, jak i Julia rezygnują z lojalności wobec rodzin w imię swoich uczuć. Nieszczęście przepowiada już Chór (w Prologu):
Gdy w sercach ojców nienawiść szaleje,
Dzieciom, wiedzionym przez los ku zagładzie,
Miłość podsuwa daremną nadzieję –
Śmierć ich dopiero koniec waśniom kładzie.
W finale tragedii książę uznaje, że winnymi nieszczęścia dzieci są ich rodzice i wyraża nadzieję, że śmierć Romea i Julii pogodzi zwaśnione rodziny:
I gdzież są ci wrogowie? Capuletti,
Montecchi, spójrzcie, jaka plaga spada
Na wasze domy; karą za nienawiść
Jest to, że niebo zabija wam dzieci Miłością.
Molier, Skąpiec
- Dom sterroryzowany przez ojca – skąpca
Nikt nie chciałby mieć tak chciwego, skąpego i podłego ojca, jakim jest Harpagon. Dom stworzony przez niego stanowi całkowite zaprzeczenie wartości, które uosabia rodzina. Brak zaufania domowników, notoryczna podejrzliwość, brak więzi rodzinnych, brak poczucia bezpieczeństwa, zero przywiązania! W takim domu nie może być mowy o miłości rodzicielskiej.
Molier, Świętoszek
- Uwaga! Intruz w domu!
W rodzinie składającej się z ojca Orgona, jego żony Elmiry i ich dwojga dorosłych dzieci – Damisa i Marianny – pojawia się obcy: Tartuffe, a wraz z nim kłopoty. Zauroczony gościem ojciec nie zauważa, że daje się omamić oszustowi. Pod jego wpływem niemalże wyrzeka się rodziny, a świętoszka czyni swoim spadkobiercą. W końcu jednak prawda wychodzi na jaw. Tyle że cwany Tartuffe ani myśli zrezygnować z przepisanego na niego domu i majątku. Na szczęście jednak król unieważnia umowę darowizny, którą Orgon przekazał oszustowi.
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
- Wspomnienia o domu lekarstwem dla emigranta
Kłótnie wśród emigrantów w Paryżu – „w świecie nieproszonych gości”, poczucie wyobcowania utrudniają zadomowienie się wielu Polakom, którzy nie mogą wrócić do kraju. Przetrwać pomagają wspomnienia „kraju lat dziecinnych” – beztroskich zabaw, zapamiętanych krajobrazów litewskich i domu rodzinnego. Obrazów z przeszłości nie pamięta się takich, jakimi były w rzeczywistości. We wspomnieniach są one wyidealizowane – przedstawione jako czasy bez trosk, zmartwień, kłopotów, wypełnione radością i szczęściem:
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzeniem,
Ani zmieniony wypadków strumieniem.
Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał,
Te kraje rad bym myślami powitał,
Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Miłe i piękne, jadowite rzucił,
Ku pożytecznym oka nie odwrócił.
Ten kraj szczęśliwy, ubogi i ciasny!
Jak świat jest boży, tak on był nasz własny.
- Rodzinne dramaty
Nie układają się sprawy rodzinne w rodzie Sopliców. Jacek zakochuje się w Ewie Horeszko, ale na ich ślub nie zgadza się jej ojciec. Żeni się więc z inną kobietą, która rodzi mu syna Tadeusza. Jest to jednak związek, w którym brakuje miłości rodzinnej. Gdy żona Soplicy umiera, Jacek oddaje syna na wychowanie bratu (Sędziemu), a sam wyjeżdża, by odkupić swoje winy, służąc ojczyźnie. W przebraniu Księdza Robaka walczy u boku Napoleona, a potem wraca na Litwę, by przygotować szlachtę do wojny z Moskalami. Tadeusz dopiero po śmierci ojca poznaje jego tajemnicę. Tak się składa, że zakochał się w Zosi – córce Ewy Stolnikówny, w której za młodu tak zakochany był Jacek Soplica.
Karol Dickens, Opowieść wigilijna
- Życie w samotności, bez rodziny i bliskich
Czy można sobie wyobrazić święta Bożego Narodzenia w samotności – i to nie z konieczności, lecz z wyboru? Taki jest Ebenezer Scrooge, zanim spotka się z duchami. Wizja jego pogrzebu zmienia tego zrzędliwego i skąpego staruszka w człowieka dobroczynnego, chętnego do pomocy. Dzięki tej zmianie uratowana zostaje rodzina kuzyna Ebenezera – Boba Cratchita. Scrooge uratuje od śmierci ukochanego syna Cratchitów – Tima, który był chłopcem chorym, poruszającym się o kulach.
Maria Konopnicka, Nasza szkapa
- Miłość do matki ponad wszystko
Felek, Wicek i Piotruś to wspaniali synowie. Mają kochających rodziców, ale żyją w straszliwej nędzy, którą potęguje choroba mamy. Ojciec musi wyprzedawać meble i sprzęt domowy, żeby kupić leki, pożywienie dla żony i ogrzać dom. Chłopcy bez żalu rezygnują z łóżka, poduszki, kołdry – śpią na materacu przykryci płaszczem ojca. Odstępują mamie jedzenie – sami głodują. Poświęca się także ich ojciec – musi sprzedać wszystko, żeby przedłużyć życie żony. Największym poświęceniem jest sprzedaż ukochanego konia dzieci, a tym samym pozbycie się „narzędzia” pracy – ojciec najmował się sezonowo jako woźnica, więc stracił możliwość zarobkowania. Poświęcenie całej rodziny jest daremne – matka umiera.
Stefan Żeromski, Syzyfowe prace
- Rodzina parasolem ochronnym
Marcin Borowicz – główny bohater powieści – jest jedynakiem bardzo rozpieszczonym przez rodziców i bardzo do nich przywiązanym. Ciężko jest mu opuścić dom i przenieść się na stancję po to, by chodzić do szkoły. Ogromny ból sprawia mu strata matki, która nauczyła go wrażliwości. Bez niej chłopiec czuje się bardzo samotny. Żeromski wyposażył Marcinka w swoje doświadczenia i uczucia, których doznał po stracie matki.
Małgorzata Musierowicz, Kwiat kalafiora (i kolejne części Jeżycjady)
- Borejkowie, czyli najsłynniejsza poznańska rodzina
Wszystkie części Jeżycjady (do których należą m.in. Kwiat kalafiora, Ida sierpniowa, Opium w rosole, Brulion Bebe B., Noelka, Pulpecja, Dziecko piątku, Nutria i Nerwus, Córka Robrojka, Imieniny, Tygrys i Róża, Kalamburka) tętnią rodzinną atmosferą. W mieszkaniu Borejków każdy dobrze się czuje. Mieszkańcy kamienicy przy ulicy Roosevelta 5 w Poznaniu potrafią stworzyć przytulny dom, choć borykają się z wieloma kłopotami – zarówno z zabawnymi perypetiami, błahymi w sumie sprzeczkami rodzinnymi, jak i z poważnymi problemami, które ma wiele współczesnych rodzin. Dorośli martwią się o utrzymanie domu, zarobienie na życie, a nastolatki przeżywają problemy miłosne. Poważną próbą dla rodziny jest na przykład choroba mamy (Kwiat kalafiora) – gdy w pewien sylwestrowy wieczór pogotowie zabiera matkę do szpitala, dziewczynki muszą pomóc tacie w domowych obowiązkach. Bez mamy dom dosłownie staje na głowie. Kłopoty kończą się z dniem jej powrotu ze szpitala.
Gdy winni są rodzice
- Bolesław Prus, Anielka
Kłopoty finansowe burzą szczęśliwe życie dziewczynki. Jej ojciec zaciąga długi i doprowadza do ruiny majątek rodzinny. Również w matce skupionej na własnej chorobie Anielka nie ma oparcia. Ojciec opuszcza rodzinę, wkrótce potem wyjeżdża także matka, którą dopada śmierć. Anielka nie radzi sobie z problemami, którymi obciążyli ją dorośli. Podupada na zdrowiu i umiera.
- Bolesław Prus, Antek
Siostra Antka – Rozalka – w wyniku ciemnoty swojej matki zostaje włożona do pieca i żywcem upieczona.
Z baśniowego świata
- Jacob i Wilhelm Grimmowie, Jaś i Małgosia
Sielankowy dom: kochani rodzice, uczynne dzieci. Rodzeństwo gubi się w lesie i trafia do chatki złej czarownicy, która ma ochotę je zjeść. Sprytnym dzieciakom udaje się jednak wymknąć – szczęśliwie Jaś i Małgosia wracają do rodziców.
- Charles Perrault, Kopciuszek
Spokojne życie dziewczynki kończy się wraz ze śmiercią mamy. Jej tata ponownie się żeni. Niestety, macocha i jej dwie córki zamęczają Kopciuszka pracą ponad siły i upokarzają na każdym kroku. Dzięki czarom matki chrzestnej los Kopciuszka zostaje odmieniony – w dziewczynie zakochuje się królewicz, który wkrótce zabiera ją od złej rodziny.
Sieroty i półsieroty
W literaturze pojawia się mnóstwo dzieci, które nie mają normalnego domu. Do takich sierot należą bohaterowie powieści
- Charlesa Dickensa: Dawid Copperfield, Oliver Twist;
- Marka Twaina: Tom Sawyer, Huck Finn;
- Ania Shirley – bohaterka cyklu powieści o Ani z Zielonego Wzgórza Lucy Maud Montgomery.
Dom w poezji
Ewa Lipska, Dom dziecka
Wiersz Lipskiej jest o domu dziecka. Podmiot liryczny w pierwszej zwrotce opowiada o trzydziestu parach ciapów, fartuszków
– wszystkie rzeczy są takie same – i to jest właśnie smutne, bo przecież te rzeczy należą do trzydziestu różnych osób. „Trzydzieści par wyciągniętych rączek/ ale tylko po łyżki do zupy mlecznej” – zwróćcie uwagę na ten cytat i na słowo „tylko”.
Co ono może oznaczać? Wskazuje na to, że dzieci nie wyciągają rąk do kogoś bliskiego, do kogoś, kogo kochają, ale tylko do łyżki. Nastrój wiersza jest smutny.
W kolejnych zwrotkach przytoczone są wypowiedzi dzieci, które mówią o rodzicach. Jacy są ich rodzice? Piękni, silni, wspaniali. Niestety, każdy wie, że to nie jest prawda. To tylko marzenia dzieciaków – trzydzieści serduszek marzy o domu, o rodzinie.
W ostatniej zwrotce autorka zastosowała ciekawą przenośnię. Przed zwrotnicą stoją pociągi i czekają na wjazd na dworzec
– dzieci z sierocińca stanowią taki właśnie pociąg „trzydzieści par nóżek stoi przed nieczynną zwrotnicą”. Ich dworzec, czyli punkt docelowy, to dom rodzinny. Niestety – zwrotnica jest nieczynna. Nigdy nie poruszy się, by wagoniki (czyli dzieci z domu dziecka) mogły stać się szczęśliwe.
Leopold Staff, Dzieciństwo
Podmiot liryczny w wierszu to dorosły mężczyzna, który wspomina z rozrzewnieniem swoje dzieciństwo. Nie pamięta, by spotkało go coś smutnego czy przykrego – jego wspomnienia są ciepłe, piękne. Nastrój wiersza jest pogodny, radosny, refleksyjny. Wyczuwamy też żal podmiotu lirycznego za światem dzieciństwa, które bezpowrotnie się skończyło i żyje już tylko w pamięci poety. W wierszu jest sporo epitetów: „stare studnie”, „nieme skrzypce”, „zżółkła księga”, „sen słodki”; metafor: „były dzieciństwu memu lasem czarów”; personifikacja: „gdzie uschła niezapominajka drzemie” oraz porównania: „bo było to jak podróż szalona po świecie”, „sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście… jak szczęście”.
I jeszcze jedna ważna rzecz! Ten wiersz to sonet – ma ściśle określoną budowę i przemyślany układ rymów (abba baab cdc dee). Składa się z czternastu wersów podzielonych na cztery zwrotki – dwie pierwsze – czterowersowe, dwie ostanie – trzywersowe.
Ewa Lipska, Stół rodzinny
Temat wiersza dotyczy rodzinnego stołu. Jaki jest stół rodzinny?
Na pewno większy od normalnego stołu, nie tylko rozmiarami, ale jest też większy w sensie duchowym. Tutaj spotyka się cała rodzina, kilka pokoleń. O czym rozmawia się przy rodzinnym stole? Babcia mówi o wydarzeniu z przeszłości, które wpłynęło na jej życie i zapewne mocno je zmieniło. Jedni skarżą się na za słony barszcz, inni na co innego. Czasami przy stole jest smutno, bo rodzina nie ma o czym ze sobą rozmawiać. Każdy chce jak najszybciej wrócić do swoich spraw. Okazuje się, że każde pokolenie ma inne problemy. W głowach pokolenia młodszych od dziadków kłębi się mnóstwo sprzeczności, a na plan pierwszy wysuwa się zderzenie znaczeń „muszę” i „mogę”. Z pewnością chodzi o życie w ustroju komunistycznym, kiedy wolność ludzi była mocno ograniczona.
Ale w ostatniej zwrotce podmiot liryczny mówi wprost, że te pokolenia tak naprawdę od siebie się nie różnią: „widzę przez okno jak grupka dzieci / przebiega tory kolejowe / w niedozwolonym miejscu. / Nawet tym się nie różnią / od innych pokoleń”.
Praca domowa
Podaj pięć skojarzeń oraz pięć związków frazeologicznych związanych z wyrazem „dom”. Wymień co najmniej trzech bohaterów literackich, którzy po latach wracają do rodzinnego domu. Wyjaśnij pojęcie „nostalgia”.
Dom:
- bezpieczeństwo (bo: mamy zapewnioną opiekę)
- dzieciństwo (czas do osiągnięcia dojrzałości zazwyczaj spędzamy w rodzinnym domu)
- ciepła atmosfera (bo: w domu rodzice starają się stworzyć atmosferę wzajemnej miłości)
- rodzina (najważniejsza w domu)
- własny kąt (jest dokąd wracać)
Nostalgia to inaczej tęsknota za ojczyzną, ale też tęsknota za domem.
Związki frazeologiczne
- Gość w dom, Bóg w dom.
- Pro domo sua (W obronie swojego domu).
- Być gościem w domu.
- Być panem we własnym domu.
- Prowadzić dom otwarty.
Do domu wracają:
- Odyseusz (Homer, Odyseja) – wraca do domu po dwudziestu latach nieobecności. Wyjechał na wojnę trojańską, która trwała dziesięć lat. Potem przez kolejne dziesięć lat musiał mierzyć się z przeciwnościami, żeby wrócić do swej ukochanej żony, Penelopy. Udało mu się.
- Tadeusz (Mickiewicz, Pan Tadeusz) – wraca po zakończeniu nauki w szkole, która była w „dalekim mieście”.
- Henryk (Gombrowicz, Ślub) – wraca do domu we śnie. Jest żołnierzem na froncie we Francji. Śni mu się dom i rodzice w Polsce.
Zobacz:
Co znaczy dla Ciebie słowo: dom? Jakie literackie domy podobają Ci się, a jakie nie?