Dom, rodzina – motyw literacki

Dom i rodzina wydają się nierozerwalnie związane. A w dodatku motyw łączy się z zagadnieniami, takimi jak dzieciństwo, relacja rodzice – dzieci, obraz dworu polskiego czy wizja małych ojczyzn w literaturze.

Do jakich tematów?

• Motyw tęsknoty za domem rodzinnym w literaturze polskiej. Odwołaj się do wybranych przykładów.
• Literackie definicje domu. Omów, odwołując się do dzieł literackich.
• Różne obrazy domu w wybranych tekstach kultury. Omawiając, ujawnij swój stosunek do tematu.
• Dom jako symbol ojczyzny w twórczości romantyków.
• Temat domu w prozie pozytywistów polskich.

Przegląd rodzin dostarcza nam rozmaitych obrazów:

• wielopokoleniowych,
• tradycyjnych rodów,
• rodzin skłóconych i kochających się,
• rodzin mieszczańskich, chłopskich, i szlacheckich,
• rodzin wzorowych i tragicznych.

Literatura przedstawia rodzinę – by

• pokazać dzieje jej członków,
• by rozważyć przy tej okazji kwestie dotyczące człowieka i jego potrzeb,
• by poddać weryfikacji wartość rodziny – ukazać jej walory lub ośmieszyć jej schemat.

Stąd – pełno w literaturze przedstawień realistycznych, lecz są też deformacje, odkształcenia i parodie, jak u Witkacego, Gombrowicza, Mrożka. Przydać się nam może nawet programowa rezygnacja z posiadania rodziny, jaką zaprezentował bohater Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego.

 

Powtórka – chronologicznie

Starożytność, antyk – wzorce i antywzorce

Pierwszymi rodzicami całej ludzkości, zgodnie ze Starym Testamentem, mieli być Adam i Ewa. Dla wszystkich starotestamentowych postaci rodzina jest ważna, ale jednocześnie bohaterowie ci nie stronią od zdrad, rozwodów itp. Wzorem może być dom Noego, Abrahama oraz Hioba. W Nowym Testamencie przykład doskonałej, tzw. Świętej Rodziny dadzą Józef i Maryja wraz z Jezusem.

Więzi rodzinne nie są przesadnie istotne dla postaci mitologicznych. Owszem, tworzą oni rodziny, ale równie chętnie i często zdradzają oraz występują przeciwko swoim bliskim (np. rywalizując o władzę). Mają wiele żon i liczne potomstwo – jak król Troi Priam, który spłodził pięćdziesięciu synów i tyleż samo córek z wieloma żonami i nałożnicami. W życie rodzin często mieszali się bogowie, co często, jak w przypadku rodu Labdakidów czy rodziny Niobe, miało fatalne skutki.

 

Wizja staropolska

Średniowiecze – rodzina w cieniu innych wartości
Bohaterowie tej epoki czczą rodzinę, ale nad szczęście domowego ogniska przedkładają służbę ojczyźnie albo Bogu. Tak jest w przypadku św. Aleksego, który w noc poślubną porzucił swoją żonę, wybierając drogę ascetycznego życia, całkowicie poświęconego Panu. Dla średniowiecznych postaci rodzina nie zawsze oznacza radość i szczęście, czego dowodem są Tristan i Izolda – zawarcie małżeństwa wbrew sercu stało się przyczyną osobistej tragedii.

Literatura polskiego renesansu pokazuje model rodziny szlacheckiej, gospodarującej w swoich ziemiańskich włościach.

• Rodzinę renesansową odnajdziemy w twórczości Jana Kochanowskiego – w sielankowej Pieśni świętojańskiej o sobótce oraz dramatycznych Trenach wyrażających rozpacz ojca, który stracił córkę. Treny to ewenement – po raz pierwszy w naszej literaturze tak ważnym bohaterem staje się dziecko, i podkreślona zostaje więź ojca z dzieckiem.
  Poza tym jednak przyglądamy się wersji wyidealizowanej, przedstawionej według wymagań epoki: gospodarze żyją zgodnie, zarządzają czeladką, chwalą uroki wsi, umiar, harmonię i piękno natury.

• To samo – u Mikołaja Reja w Żywocie człowieka poczciwego: uporządkowane życie, praca i przyjemności, edukacja dzieci i polowania, rozsądny ożenek – rodzinna idylla w zgodzie z cyklem przyrody.

• Podobny rys tkwi w Sielankach Szymonowica (nawet w Żeńcach, w „życzeniach” Pietruchy, pojawia się taki słoneczny obrazek żony i czeladki).

W literaturze baroku idyllicznych obrazów rodziny nie znajdziemy tutaj wiele – wyjątkiem może być druga część Pamiętników Paska, w której autor opisuje swój harmonijny żywot ziemianina.

Rodzinnej harmonii trudno raczej dopatrzyć się w dramatach Szekspira, twórcy przełomu renesansu i baroku.

• W Hamlecie Klaudiusz zabija brata, aby przejąć po nim tron i ożenić się z jego małżonką.
• W Makbecie żona podsyca w mężu chorobliwe pragnienie władzy, doprowadzając do osobistej i rodzinnej tragedii.
• Rodowe waśnie Kapuletich i Montekich stają się też przyczyną tragedii bohaterów Romea i Julii. Pozbawione więzi uczuciowych, za to pełne obłudy i cynizmu są z kolei mieszczańskie rodziny opisane przez Moliera (dom Harpagona w Skąpcu i Orgona w Świętoszku).

W oświeceniowej wersji wzorowej rodziny dochodzi motyw obywatelski, reformatorski – ale sam model znów jest wyidealizowany.

• Pisarze oświeceniowi lubili pouczać i stawiać czytelnikom wzorce, czego dowodem może być Powrót posła z idealnym portretem rodziny Podkomorzego. W jego – nad wyraz zgodnym – domu wartościami najważniejszymi są tradycja, staropolska gościnność, służba ojczyźnie oraz szacunek i życzliwość domowników wobec siebie.

• Wzór piękny, ale papierowy i nieprzekonujący. Daleki od ideału był rodzinny dom bohatera (i narratora zarazem) powieści Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – nie przywiązywano w nim wagi do wykształcenia, a Mikołaja wychowywano nieumiejętnie, co „zaowocowało” jego buntowniczą i hulaszczą młodością. Po burzliwym życiu bohater wraca jednak w rodzinne strony, aby osiąść na wsi i prowadzić spokojne życie w dbałości – jak Kandyd Woltera – o „własny ogródek”.

• Rodzinny spokój nie był dany bohaterowi Żony modnej – „nowoczesna” małżonka dokonuje w domu coraz to nowych rewolucji, którym mąż nie potrafi się przeciwstawić.

Zapamiętaj!
Rodzina propagowana w literaturze staropolskiej to model kreowany według potrzeb epoki. Nie znaczy to jednak, że część postulatów nie jest dziś aktualna – na przykład zgodne życie w otoczeniu natury, umiar i porządek, korzystanie z dóbr i rozrywek, a zarazem usystematyzowana praca z myślą o ojczyźnie… Tyle że ­nadal pozostaje w sferze ułudy.

 

Rodzina romantyków

Romantycy opiewali wielką miłość, ale małżeństwo i rodzina były dla tej miłości raczej zabójstwem niż gwarantem szczęścia. Przykładem może być Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii, który nie potrafił odnaleźć się w gorsecie małżeńsko-domowych obowiązków – dał się ponieść swemu marzeniu-ułudzie, co zakończyło się rodzinną tragedią. Można przypuszczać, że podobny los spotkałby Wertera, gdyby ożenił się z Lottą. Mickiewicz stwierdzał przecież w IV części Dziadów wprost:

Gdy na dziewczynę zawołają: żono!
Już ją żywcem pogrzebiono!

Jak zatem traktowano rodzinny dom? Różnie.

• Dla Konrada Wallenroda rodzina to szczęście, którego musi się jednak wyrzec, by poświęcić się walce o interesy ojczyzny pod przebraniem krzyżackiego mistrza.
• Dla Balladyny bliscy stanowią kulę u nogi, która przeszkadza w realizacji osobistych ambicji (bohaterka zabija więc siostrę, by zdobyć męża, gardzi też swoją matką).

Specyficzny charakter ma domostwo z Pana Tadeusza, pod wieloma względami bliskie rodzinom opisanym przez Fredrę. Te nieustanne zabiegi o męża lub żonę (albo właściwe ożenienie syna czy też wydanie córki za mąż za osobę majętną, z dobrego domu – tego rodzaju myślenie odnajdziemy też w Fantazym Słowackiego), ciągłe podchody, intrygi… I, oczywiście, rodowa solidarność, m.in. przeciwko rodzinnemu wrogowi, z którym od lat toczony jest spór (Soplicowie przeciwko Horeszkom, Cześnik przeciwko Rejentowi).

 

Propozycje pozytywizmu

• W Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej obserwujemy kilka rodzin:
  • Benedykt i Emilia Korczyńscy z dziećmi, siostra Marta, kuzynka Justyna Orzelska z ojcem;
  • Bohatyrowicze (Anzelm i Jan);
  • Kirłowie (on – lekkoduch, ona – pracowita gospodyni);
  • rodzina, którą stworzą Justyna Orzelska i Jan Bohatyrowicz.

Wiadomo, że modelem wzorowym są tutaj Bohatyrowicze, a ideałem będzie stadło stworzone przez Justynę i Janka – oparte na szczerej miłości, wspólnej pracy i wspólnocie ideałów. W przypadku Korczyńskich straszliwie skrytykowana zostaje wypaczona romantycznymi kaprysami żona Benedykta – Emilia, w przypadku Kirłów – mąż hulaka i bawidamek, zrzucający ciężar obowiązków na żonę. W modelach pozytywnych powraca mit spokojnej, sielskiej rodziny, pracującej i żyjącej w zgodzie z naturą – jak w Czarnolesie, Nagłowicach, Soplicowie.

• Rodzina Połanieckich Henryka Sienkiewicza może okazać się przydatna do tematu. Dzieje słodkiej Maryni i operatywnego Stacha przedstawiają wspaniały wzór rodziny opartej na uczuciu miłości, z prawdziwym, ukochanym domem, z dziećmi, z pięknem świata. Ale w świecie tym zaczyna panować pieniądz i tworzy się sieć układów towarzyskich pełnych nudy i zepsucia, co stanowi zagrożenie dla rodziny…

• Z dzieł Bolesława Prusa też da się czerpać:
  • smutny obraz w Kamizelce;
  • intrygujące układy w Lalce: Łęccy, Krzeszowscy, Stawscy (tu możemy rodziny obserwować na gruncie miejskim) są nakreślone z mistrzowską precyzją;
  • w noweli Powracająca fala obserwujemy wypaczoną – ale przecież wciąż spotykaną ślepą miłość ojcowską;
  • w Anielce – problem nieszczęśliwego dziecka.

Uwaga
Pozytywizm często pokazuje rodzinę – krytykuje to, co złe, stwarza też wzorzec idealny, i to najbliższy dzisiejszym poglądom ludzi, żąda prawdziwego uczucia, wspólnej pracy i podobnego systemu wartości w szczęśliwej rodzinie.

Młoda Polska krytykuje

• Wygląd domu znamionuje status społeczny, co widać wyraźnie w Ludziach bezdomnych (eleganckie mieszkania doktora Czernisza i Kalinowicza oraz skrajnie ubogie domy, a raczej „legowiska” robotnicze w Zagłębiu, czworaki oraz mieszkanie Wiktora). Żeromski pokazuje, że „bezdomnym” można być w znaczeniu dosłownym, ale również przenośnym (Judym), a nawet metafizycznym (inżynier Korzecki czuje, że nigdzie nie ma dla niego miejsca na świecie, więc popełnia samobójstwo). Według tego pisarza społecznika rodzinne, osobiste szczęście trzeba czasem poświęcić w imię wyższych celów (tak robią Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych oraz Stasia Bozowska z Siłaczki). Niekiedy trzeba się też przeciwstawić np. rodzicom, jeśli ich zachowanie jest nieetyczne (sprzeciw Cedzyny z opowiadania Doktor Piotr wobec ojca, który oszukiwał robotników, aby zdobyć pieniądze na edukację syna).

• Rodzina Dulskich z Moralności pani Dulskiej – to model rodziny mieszczańskiej skrytykowany z kretesem przez autorkę. Cnoty na pokaz, fałsz, pruderyjne wychowanie, mąż – pantoflarz i zdominowany syn (do tego pokojówka w ciąży z paniczem) i oto pełen obraz – zdemoralizowanej, a jednak „porządnej” rodziny mieszczańskiej.

• Rodziny chłopskie przedstawia Władysław Reymont w Chłopach. Ród Boryny – z konfliktem o dziedzictwo ziemi, o Jagnę, o władzę – przypomina mitologiczny ród książęcy, ale też przedstawia mentalność chłopską, obyczaje wsi, tradycje łączące rodzinę – tak samo prawdziwe jak konflikty.

Dwudziestolecie wyśmiewa rodzinę

Wyśmiewa, ale także kontynuuje mit polskiej rodziny, wiernej tradycji i patriotycznej.

• Dzieło, które tego dowodzi, to oczywiście Noce i dnie Marii Dąbrowskiej. To swoista polska saga rodziny Niechciców – dzieje Bogumiła, Barbary, ich krewnych, sąsiadów, a potem ich dzieci – to wspaniała opowieść o polskiej rodzinie. Noce i dnie możemy usytuować obok Pana Tadeusza, Nad Niemnem, Rodziny Połanieckich. Wprawdzie Niechcicowie są zubożałą szlachtą i dwory swoje dzierżawią, ale to kolejna rodzina spod znaku polskiego dworku. Wspomnienie powstania styczniowego, miłość do ziemi, szczęśliwe chwile i tragedie, problemy małżeńskie, kłopoty z wychowaniem dzieci – wszystko to daje odbiorcy niepowtarzalną kreację rodziny.
  Uwaga – saga!
  Jeśli piszemy czy mówimy o rodzinie, warto pamiętać, że wymarzonym gatunkiem literackim dla tematu stała się saga. Saga rodzinna – długi, najczęściej wielotomowy, utwór, ogarniający wielopokoleniowe dzieje jakiejś rodziny. Znane są sagi zachodnie (Buddenbrookowie Manna), z polskich najważniejsze są Noce i dnie Dąbrowskiej.

• Granica Zofii Nałkowskiej także opowiada o pewnej rodzinie. Zenon Ziembiewicz pochodzi ze szlacheckiego dworku, podobnego do Soplicowa i do Serbinowa, i do Korczyna. Tyle że obok sielankowej wizji szczęścia na „wsi wesołej” musimy pogodzić się z faktem, że ojciec Zenona nie jest wzorem wierności małżeńskiej, a sam Zenon powiela schemat, który znamy z dziejów Dulskich. Romans panicza z wiejską dziewczyną z jednej strony, a małżeństwo z Elżbietą i próba stworzenia rodziny z drugiej, kończą się tragicznie. Idylla rodzinna jest niemożliwa, ale też literatura nie może pokazywać samych kolorowych i miłych obrazków, lecz prawdziwe skomplikowane tragedie ludzkie. Są wśród nich zagrożenia niszczące szczęście rodzinne, fałsz, obłuda, niewierność, warunki materialne itp. itd. W kontekście problemów rodziny pojawiają się następne dylematy: problem psychiki i wychowania dziecka, na którym odbijają się niepowodzenia starszych, czy też rola kobiety w budowaniu życia rodzinnego. Dość często w naszej literaturze spotykamy bohaterkę rozhisteryzowaną, rozkapryszoną, wyżywającą się na otoczeniu za swoją niespełnioną miłość z młodości. Jest taką osobą Barbara Niechcicowa, jest też taką Róża z Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej.

Literatura awangardowa poddała schemat rodziny (i mieszczańskiej, i ziemiańskiej) ­deformacjom.

• W Ferdydurke Witolda Gombrowicza kpiną z nowoczesnej, postępowej rodziny mieszczańskiej są groteskowi Młodziakowie – ich oszałamiająca, dwudziestowieczna ideologia została w powieści przedstawiona karykaturalnie i poddana próbie. Wynik znamy – obawa przed skandalem zniweczyła pozory nowoczesności. Jest w tej powieści także siedziba wiejska – dworek ziemiański z ciotką i wujkami, służbą i panienką ze dworu, w której trzeba się zakochać – w zgodzie z tradycją i schematem myślenia. Autor sugeruje, że to jeszcze jedna forma, skostniała i sztuczna, rekwizyt naszego świata. Czy jest taką formą – stereotypem rodzina i nasze myślenie o niej? A może wszystko, co nazywamy więzią rodzinną, jest absurdem?

• W wersji Witkacego, w dramacie W małym dworku – który jest parodią realistycznego utworu Rittnera W małym domku – cała rodzina, jej imiona i zachowanie, jest absurdem. Nawet „status” bohaterów (Mama – Widmo) na to wskazuje. W wykrzywionej formie, jak w krzywym zwierciadle, oglądamy tu stary i znany nam schemat: mąż zabija żonę z zazdrości o kochanka, pozostają osierocone córki… Tyle że to nie jest łzawy romans, bo czy widzieliście romans, w którym kochanek nazywa się Jęzory Paszukowski? Sam skrzywdzony mąż – Diapanazy Nibek. ­Absurd – tak jak absurdalna jest tu przedstawiona rodzina, ale trzeba zauważyć, że absurd eksponuje i powiększa prawdy, które zwykle są wstydliwie ukryte.

Po II wojnie światowej

Wiele się zmieniło – również oblicze rodziny. Ta ziemiańska właściwie znikła. Rozpowszechniła się rodzina inteligencka, również robotnicza, a na wsiach zmieniła się chłopska. Wieś zresztą, jak wiemy, przeżyła awans – a zderzenie tradycji wyniesionej ze wsi z rodziną inteligencką zna każdy, kto czytał Tańczącego jastrzębia Juliana Kawalca.

• Z kolei w Konopielce Edwarda Redlińskiego mamy tak tradycyjną rodzinę chłopską jak tradycyjna jest cała wieś Taplary. Ciekawe byłoby porównanie tej rodziny z Borynami z Chłopów – z naciskiem na hierarchiczność takiego stadła i wyznawane wartości.

Wiele mówi się współcześnie o kryzysie rodziny i rozpadzie więzi emocjonalnych spajających domy.

• Znajduje to odbicie w literaturze. Choćby w Ósmym dniu tygodnia Marka Hłaski obserwujemy nienawiść dzieci wobec konformistycznych rodziców, ale jednocześnie troskliwą opiekę Agnieszki nad bratem.
• W Niemcach zjazd z okazji jubileuszu prof. Sonnenbrucha pokazuje wyraźnie, że członków rodziny niewiele łączy.
• W Buszującym w zbożu eksponowane jest osamotnienie, alienacja – Holden czuje się w domu obco: nikt, z wyjątkiem młodszej siostry, nie potrafi go zrozumieć, dlatego ucieka od rodziców…
• Z kolei Stomil i Eleonora z Tanga Mrożka przypominają nieco Młodziaków z Ferdydurke – obalili wszystkie zakazy, stworzyli rodzinę, której członkom wszystko wolno i których jednocześnie nic nie łączy. Śmierć babci pozostaje właściwie niezauważona, małżeństwo Artura z Alą ma być wyłącznie powrotem do dawnej formy.

 

Wariant: rodzice i dzieci

Świat relacji między rodzicami i dziećmi jest niezmiernie skomplikowany. Nie brakuje w nim piękna i miłości, bywa jednak również krzywda i zło. Uczucia literackich rodziców do dzieci są rozmaite. Dzieci nie pozostają im dłużne – ich emocje względem rodziców mają często niezwykle szeroki zakres: od miłości i akceptacji, przez bunt, aż do odrzucenia, a czasem ­i ­nienawiści.

Miłość i szacunek

• Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza (Podkomorzy i Podkomorzyna to rodzice idealni).
• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza (Sędzia i Tadeusz, Telimena i Zosia – uwaga jednak!, Tadeusz i Zosia są nie dziećmi, lecz wychowankami swoich opiekunów).
• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (Witold Korczyński – Benedykt Korczyński; Justyna Orzelska i jej ojciec).

Przeciw rodzicom

• Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka – córki tytułowego bohatera wstydzą się ojca, bogatego, lecz mało okrzesanego, choć skłonnego do największych poświęceń dla nich.
• Balladyna Juliusza Słowackiego – Balladyna publicznie zapiera się matki, każe wygnać ją z zamku; matka, choć początkowo ma oskarżyć córkę przed sądem, dowiedziawszy się, że ma ona zostać okrutnie ukarana, nie chce wyznać jej imienia.
• Doktor Piotr Stefana Żeromskiego – ojciec tytułowego bohatera wyzyskuje podległych mu robotników, by opłacać studia syna.

Rodzice, dzieci – podświadomość

• Mit o Edypie – złamanie tabu.
• Hamlet Williama Szekspira – duchowe rozterki bohatera dodatkowo komplikują symboliczne odwiedziny… ducha zmarłego ojca.
• Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – zmitologizowana wizja ojca, wykazująca pokrewieństwa z freudowską psychoanalizą.
• Wyrok Franza Kafki – ojciec wydaje symboliczny wyrok śmierci na syna, który „nie spełnia jego oczekiwań”.
• Granica Zofii Nałkowskiej – Zenon Ziembiewicz źle ocenia postępki ojca, ale sam zachowuje się podobnie.

Rodzice, dzieci – i śmierć

• Historia Abrahama i Izaaka.
• Treny Jana Kochanowskiego – najsłynniejszy cykl utworów poświęconych zmarłemu dziecku.
• Cykl Anka Władysława Broniewskiego – nawiązujące do liryków Jana Kochanowskiego utwory poświęcone zmarłej córce.

Odwrócenie ról

• Ferdydurke Witolda Gombrowicza – państwo Młodziakowie starają się dorównać córce w jej „nowoczesności”.
• Tango Sławomira Mrożka – antybunt Artura.

 

Najważniejsze utwory

Antyk

• Homer – Odyseja
• Sofokles – Antygona

Literatura staropolska

• Jan Kochanowski – Treny, Pieśń świętojańska o sobótce;
• Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego;
• Ignacy Krasicki – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki;
• Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła.

Romantyzm

• Adam Mickiewicz – Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz;
• Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia;
• Aleksander Fredro – Śluby panieńskie, Zemsta.

Pozytywizm

• Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot
• Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem;
• Henryk Sienkiewicz – Rodzina Połanieckich;
• Bolesław Prus – Lalka, Powracająca fala;
• Maria Konopnicka – Nasza szkapa;

Młoda Polska

• Gabriela Zapolska – Moralność pani Dulskiej;
• Stefan Żeromski – Doktor Piotr, Ludzie bezdomni.

Dwudziestolecie międzywojenne

• Zofia Nałkowska – Granica;
• Witkacy – W małym dworku;
• Witold Gombrowicz – Ferdydurke;
• Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe
• Maria Dąbrowska – Noce i dnie.

Literatura współczesna

• Sławomir Mrożek – Tango
• Gabriel Garcia Márquez – Sto lat samotności
• John Steinbeck – Na wschód od Edenu

 

Rodzina – to jak mówi Słownik języka polskiego: grupa społeczna złożona z małżonków i ich dzieci; także osoby związane pokrewieństwem, powinowactwem; krewni i ­powinowaci.

„Podstawowa grupa społeczna” – dodaje encyklopedia.
Do tej oficjalnej definicji możemy dołączyć własne uwagi: poza pokrewieństwem łączy rodzinę wspólne kultywowanie świąt, atmosfera i ciepło domu, w którym mieszka, poczucie więzi, własne tradycje i klimat stworzony przez jej członków. Uczuciem łączącym rodzinę powinna być miłość – gdy jej nie ma, rodzina nominalnie pozostaje rodziną – lecz smutną i okaleczoną.

Wnioski
Literatura polska przedstawia rodzinę wielokrotnie i w różnym ujęciu:

• jako ostoję wartości patriotycznych i tradycji narodu;
• jako ciepłe gniazdko – dom dzieciństwa – małą ojczyznę;
• zagrożoną z zewnątrz – złamaną przez zło świata lub zwycięs­ko stawiającą mu czoło;
• fałszywy, sztuczny schemat – formę bez prawdziwych wartości;
• twór czasów współczesnych oparty o fałsz, modę, zakłamanie;
• obraz wynaturzony, groteskowy, zdeformowany;
• prawdziwy, pełen szczęścia dom rodzinny.

Uwaga

• Przy temacie zestawiającym prezentacje rodzin w literaturze – można wskazać ich różnorodność, zmiany zależne od czasów, historii, obyczajów, od intencji autora.

• Przy temacie, który każe wartościować i oceniać – należy unikać zbyt radykalnych ocen negatywnych, raczej wybierać i wskazywać elementy pozytywne.

Używaj pojęć:

• Arkadia – to kraina wiecznego spokoju, harmonii z przyrodą, pełna beztroskiej szczęśliwości. Niejednokrotnie jako arkadyjski określa się kraj (dom) swojego dzieciństwa, który po latach jest często idealizowany.

• Sielanka – to gatunek literacki, ale również słowo określające błogą, niczym niezmąconą szczęśliwość; sielankowy może być dom rodzinny, dzieciństwo itp.

• Idylla – podobnie jak sielanka określa gatunek literacki, ale oznacza także stan pogodnej, beztroskiej szczęśliwości.

• Dom – budynek, gmach, willa, mieszkanie, kamienica, twierdza, gospodarstwo, domostwo, majątek, folwark, apartament, lokal, chata, gniazdko, nora, piwniczna izba, dach nad głową, własny kąt, cztery kąty, rezydencja, miejsce zamieszkania.

• Rodzina – ognisko domowe, pielesze domowe, ród, familia, klan, małżeństwo.

• Domowy – własny, intymny, prywatny, kameralny, swój.

Cytaty do wykorzystania

Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie!
Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod

Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał!
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni

Dlaczego dom rodzinny widać choć go nie ma
i lampę co zgaszono trzydzieści lat temu
ks. Jan Twardowski, Wszystko co dawne

Bez ustanku pracują we mnie ręce moich przodków
wąskie silne kościste ręce nawykłe do prowadzenia wierzchowca
(…)
Co chcą powiedzieć ręce moich przodków
Oliwkowe ręce z zaświatów
Pewnie bym się nie poddał
Więc pracują we mnie jak w cieście
Z którego ma być ciemny chleb.
Zbigniew Herbert, Ręce moich przodków

Herbert mówi o znaczeniu tradycji, dorobku przodków. Niekoniecznie trzeba ich rozumieć tylko jako rodzinę, ale też szerzej – jako naród. Przodkowie nie są przeszłością – wciąż żyją w tradycji, którą po sobie pozostawili. Podmiot liryczny ma świadomość dziedziczenia. W wierszu Herberta tradycja nie jest ciężarem czy ograniczeniem. Wprost przeciwnie: pomaga przetrwać trudne chwile, podsuwa wartości, nadaje sens ludzkim działaniom. To ona kształtuje człowieka!

Każda rodzina tai w sobie swoiste niezadowolenie, które zmusza do ucieczki każdego jej członka, dopóki posiada on jakąkolwiek siłę żywotną.
Paul Ambroise Valéry

Rodzina to temat wzbudzający wiele namiętności, prowokujący kontrowersyjne opinie. Do takich dyskusyjnych sądów należą właśnie zacytowane słowa Valéry’ego. Przedstawia on rodzinę jako siłę destrukcyjną. Jej podstawą są negatywne emocje. Co może być przyczyną wymienianego przez poetę niezadowolenia? Rodzina wymaga poświęceń, rezygnacji z planów i marzeń, dostosowania się do innych jej członków. Może to być przyczyną niezadowolenia, jeśli nie zobaczy się w takim poświęceniu żadnego wyższego sensu. A może zawsze tak jest? To właśnie sugerowałyby słowa Valéry’ego. Jego zdaniem rodzina ogranicza, przytłacza – dlatego pragnieniem każdego jej członka jest ucieczka.

 

Prace pisemne

Dom rodzinny – idealizowany i ten karykaturalnie przedstawiony w wybranych przez Ciebie utworach literackich.

Zacznij:

Idealizacja oraz karykaturalne przerysowanie to niejedyne sposoby, za pomocą których twórcy piszą o domu i rodzinie. Nie można nawet powiedzieć, że są to sposoby wykorzystywane w utworach literackich najczęściej. Są to techniki skrajne i dlatego budzą one emocje u czytelnika – mogą zachwycać, ale też irytować. Zdajemy sobie przecież sprawę, że rodzinne domy nie są ani idealne, ani „zwichnięte” w sposób, w jaki pokazuje to na przykład Witkacy czy Gombrowicz. Jednak poprzez takie właśnie, skrajnie różne ujęcia tego znanego motywu pisarze czy w ogóle artyści szukają sposobu, żeby nie tylko zaciekawić odbiorcę, ale przede wszystkim go poruszyć, powiedzieć mu coś ważnego.

Układ materiału:

Domy idealizowane:

• Wzorce idealnych rodzin, domów:

– Biblia (Józef i Maryja – Święta Rodzina),
– Powrót posła.

• Arkadyjskie szczęście zapewnia rodzinie życie w harmonii z przyrodą:

– Żywot człowieka poczciwego,
– Na dom w Czarnolesie, Pieśń świętojańska o sobótce,
– Nad Niemnem (Bohatyrowicze).

• Idealizowane są domy rodzinne, w których bohaterowie spędzili dzieciństwo:

– Pan Tadeusz,
– Lalka (wspomnienie rodzinnego domu Rzeckiego),
– Dolina Issy.

Domy przedstawione karykaturalnie:

• Żona modna (wyśmiewanie pewnych zachowań, sposobu funkcjonowania przedstawionej rodziny),
• W małym dworku (parodia dramatu Rittnera – kpina ze sposobu, w jaki dom był przedstawiany przez teatr realistyczny, ale też ukazanie absurdalności niektórych związków czy zachowań w rodzinie),
• Ferdydurke (kpina z „nowoczesności” Młodziaków, w dodatku pozornej),
• Tango (ośmieszenie idei buntu wobec wszelkich konwenansów w rodzinie; pokazanie rodziny, której członków nie łączą żadne więzi emocjonalne).

Zakończ:

Dlaczego tak często spotykamy się w tekstach literackich z idealizacją rodzinnych domów? Jest to w dużej mierze, jak sądzę, efekt patrzenia w przeszłość. Po latach własny dom (tzn. dom pisarza, ale też bohatera), a wraz z nim dzieciństwo, wydają się sielskie, nawet jeśli w rzeczywistości takie nie były. Nasza pamięć lubi idealizować przeszłość. Czasem nawet, do czego przyznał się kiedyś w jednym z wywiadów Czesław Miłosz, człowiek nie jest w stanie okreś­lić, co jest idealizacją, a co faktem.
Nie wszystkie rodziny są jednak doskonałe, z czego pisarze świetnie zdają sobie sprawę. Mogą skrytykować pewne sytuacje czy postawy bohaterów wprost, ale taka krytyka jest raczej mało przekonująca, a często zwyczajnie nudna. Właśnie dlatego literaci wyśmiewają pewne zachowania, pokazują je w sposób karykaturalny. Dzięki temu smutna prawda o tym, że nasze domy w gruncie rzeczy od ideału są bardzo dalekie, jest łatwiejsza do przyjęcia.
Nie ulega też wątpliwości, że współczesna literatura w ogóle odchodzi od dosłowności. Pisarze coraz częściej tworzą postacie, sytuacje przerysowane, nierealistyczne, pokazują prob­lemy wyolbrzymione i doprowadzone do absurdu. Właśnie po to, żeby w ten sposób zwrócić nam uwagę na pewne sprawy.

 

Różne obrazy domu w wybranych tekstach kultury.

Zacznij:

Dom. Czyli spokój, bezpieczeństwo i ciepło. Harmonia i porządek. Przystań, do której się wraca, za którą się tęskni, o jakiej się marzy.
Ale też dom, czyli nieustanne źródło konfliktów. Rywalizacja i kłótnie. Nieczułość i wzajemna nienawiść. Miejsce wzbudzające strach, wywołujące kompleksy, a po latach – przykre wspomnienia.
Czy dom rodzinny jest jednak albo idealny, albo skrajnie zły, wręcz toksyczny? Oczywiście nie. Dowodem na to mogą być dzieła literackie i filmowe. Ich twórcy często opowiadają o rodzinie, bo to z nią właśnie wiąże się nasze życie od wieków. Ale jakże różne są to opowieści!
Można by powiedzieć: ile dzieł – tyle rodzin. Nie ma przecież dwojga takich samych rodziców, dzieci, małżonków itp. Dlatego nie zamierzam pisać o wszystkich, bo też pisać nie sposób. Chcę jedynie wyróżnić pewne powtarzające się obrazy domów i związane z nimi sytuacje, zachowania i postawy bohaterów.

 

Układ materiału:

Ciepły, harmonijny dom:

• Wyidealizowany, sielski obraz domu rodzinnego – przestrzeni arkadyjskiej:

– Biblia (Józef i Maryja – Święta Rodzina),
– Żywot człowieka poczciwego,
– Na dom w Czarnolesie, Pieśń świętojańska o sobótce,
– Powrót posła,
– Nad Niemnem (Bohatyrowicze),
– Pan Tadeusz.

• Dom ujmujący, choć nie idealny:

– Jeżycjada,
– Prawiek i inne czasy,

• Dom oglądany po latach – wydaje się doskonały:

– Pan Tadeusz,
– Lalka (Rzecki),
– Dolina Issy.

• Dom jako stały punkt, miejsce, do którego się wraca:

– Odyseja,
– Sto lat samotności (dom, mimo kolejnych nieszczęść, trwa).

Dom daleki od ideału:

• Rodzina toksyczna, mająca zły wpływ na domowników:

– Makbet,
– Hamlet,
– Granica,

• Rodzina żyjąca pozorami, w której brakuje miłości:

– Świętoszek, Skąpiec,
– Ojciec Goriot,
– Lalka,
– Nad Niemnem,
– Anna Karenina,
– Moralność pani Dulskiej,
– Granica,
– Niemcy,
– Ósmy dzień tygodnia,
– Tango,

• Założenie rodziny traktowane jako transakcja:

– Fantazy,
– Lalka.

• Rozczarowanie rodziną:

– Nie-Boska komedia (Hrabia Henryk),
– Nad Niemnem (Emilia),
– Pani Bovary (Emma),
– Noce i dnie (Barbara),
– Cudzoziemka (Róża).

Dom – miejsce konfliktów, wymagające często dramatycznych wyborów:

– Antygona,
– Tristan i Izolda,
– Romeo i Julia,
– Hamlet,
– Doktor Piotr,
– Chłopi,
– Niemcy,
– Ósmy dzień tygodnia,
– Buszujący w zbożu,

Rodzina odrzucona w imię innych wartości:

• Poświęcenie rodziny dla szlachetnych celów:

– Legenda o świętym Aleksym,
– Konrad Wallenrod,
– Ludzie bezdomni.

• Zdrada albo porzucenie rodziny w imię nowej miłości lub chwilowej fascynacji:

– Nie-Boska komedia,
– Rodzina Połanieckich,
– Anna Karenina,
– Granica,
– Pestka.

• Brak dbałości o bliskich albo działanie przeciwko nim:

– Hamlet,
– Balladyna,
– Ojciec Goriot.

• Niechęć wobec założenia rodziny:

– Dziady cz. IV,

Zakończ:

Wiele mówi się współcześnie o kryzysie rodziny. O tym, że nie jest dobrze, raczej nie trzeba nikogo przekonywać. Przy dzisiejszym tempie życia coraz mniej jest czasu na dom, coraz mniej liczą się też wartości, takie jak bezinteresowność, poświęcenie, które od zawsze spajały rodziny. Mam jednak poważną wątpliwość: czy to rzeczywiście sprawa czasu? Współczesnego czasu?
Niektórzy, zwłaszcza starsi, powiadają często: „kiedyś było inaczej!…”. Czyli jak? Dobrze? Świetnie? Idealnie?
Przytoczyłem wyżej wiele przykładów z dzieł literackich i filmowych poruszających problem rodziny i domu. I nie potrafię oprzeć się wrażeniu, że również dziś możemy się w nich przejrzeć jak w lustrze. Zawsze przecież były (i są) w nas nadal zarówno idealizm, jak i cynizm, egoizm i bezinteresowność. Miłość – i nienawiść. Szczęście – i cierpienie. Dobro – i zło.
Jeżeli dziś nie podobają nam się nasze rodziny, możemy zrzucać winę na niesprzyjające czasy i kryzys rodziny. A możemy po prostu spojrzeć w lustro.

 

Rodzice i dzieci w utworach literackich różnych epok. Na wybranych przykładach przedstaw związki uczuciowe i konflikty postaw.

Zacznij:

Pewne problemy między rodzicami a dziećmi od dziesiątków lat, a pewnie i od wieków, pozostają wciąż te same. Uczucia, które łączą rodziny, wciąż są skomplikowane, a konflikty – częste i nieuniknione.
Potwierdzają to pisarze, którzy od zawsze w swoich utworach poruszali problem rodziny – prawdopodobnie najważniejszy temat literatury.

 

Układ materiału:

Silne związki emocjonalne:

– Święta Rodzina w Biblii,
– Iliada,
– Powrót posła,

Dowodem na to może być ogromny ból po stracie kogoś z rodziny (dziecka, rodzica):

– mit o Niobe (skamieniała po stracie czternaściorga dzieci),
– Lament świętokrzyski,
– Treny,
– Noce i dnie,
– Kot w pustym mieszkaniu,
– Anka (poemat Broniewskiego).

Największa miłość nie zapewnia jednak szczęścia. Jeśli jest to uczucie zbyt silne, nadmierne, wręcz chorobliwe, prowadzi do bezkrytycznego uwielbienia i przynosi fatalne skutki:

– Ojciec Goriot (tytułowy bohater wobec córek),
– Nad Niemnem (Andrzejowa Korczyńska wobec Zygmunta),
– Noce i dnie (Barbara wobec Tomaszka),
– Lalka (Łęcki wobec Izabeli).

Problemem bywa także zbyt silne sterowanie życiem dzieci – bohaterowie, którzy w odpowiednim momencie nie przecięli łączącej ich z rodziną pępowiny:

– Moralność pani Dulskiej (Zbyszek, ale także Mela),
– Chłopi (synowie Dominikowej).

Są też domy, w których wyraźnie brak miłoś­ci między rodzicami a dziećmi:

– Skąpiec,
– Zbójcy (stosunek Franciszka Moora do ojca),
– Balladyna,
– Ojciec Goriot,
– Lalka,
– Pani Bovary,
– Ósmy dzień tygodnia.

Rodziny, które trudno uznać za wzorowe – rodzice niedający dzieciom dobrego przykładu albo podcinający im skrzydła, wręcz znęcający się nad nimi:

– Ludzie bezdomni (ojciec Tomasza),
– Granica (ojciec Zenona),
– Stowarzyszenie Umarłych Poetów (ojciec Neila),
– Skąpiec (Harpagon okrutny wobec Elizy),

Dzieci mogą być różne, np.:

• posłuszne swoim rodzicom:

– Powrót posła,
– Pan Tadeusz.

• zbuntowane wobec nich:

– mit o Dedalu i Ikarze,
– Antygona (Hajmon),
– Nad Niemnem (Witold),
– Doktor Piotr,
– Chłopi (Antek Boryna),
– Tango (specyficzny antybunt bohatera),
– Buszujący w zbożu.

• i niespełniające oczekiwań rodziców:

– Biblia – przypowieść o synu marnotrawnym,
– Nad Niemnem (Zygmunt),
– Noce i dnie (Tomasz).

Życie stawia bohaterów często przed dramatycznym wyborem:

• albo miłość, albo wierność rodzicom:

– Romeo i Julia,
– Anna Karenina (związek Aleksego z Anną wbrew woli jego matki),
– Świętoszek (ojciec pragnie wydać Mariannę wbrew jej woli za Tartuffe’a),
– Pan Tadeusz (Stolnik nie zgadza się na małżeństwo córki z Jackiem, co doprowadza do tragedii).

• Albo posłuszeństwo, albo postępowanie w zgodzie z własnymi przekonaniami:

– Antygona,
– Doktor Piotr.

Zakończ:

Przytoczone przeze mnie utwory pokazują wyraźnie, że w literaturze (ale także np. w filmie) rzadko spotykamy się z przykładami doskonałych rodzin, w których stosunki między rodzicami a dziećmi są takie, jakie być powinny, jak je sobie wyobrażamy. Jeśli pojawiają się już idealne domy – np. opisane w „Powrocie posła” czy w „Panu Tadeuszu” – wydają się w dużym stopniu papierowe, sztuczne.
Wszystko dlatego, że w relacjach między rodzicami a dziećmi nic nie jest proste i jasne, stałe i pewne. Relacje te są niezwykle skomplikowane i jeśli ktokolwiek chce coś w tej mierze upraszczać, staje się niewiarygodny i sztuczny.
Niektórzy ze wspomnianych przeze mnie bohaterów nie potrafią kochać, inni kochają za bardzo. Niektórzy dają dzieciom zbyt dużą swobodę, inni – zbyt małą. Bywa, że pewne postacie buntują się trochę dla samego buntu, a ci, którzy powinni się przeciwstawić swoim rodzicom, nie potrafią tego zrobić.
Łatwo tych bohaterów osądzać, stojąc z boku. Dużo trudniej o jednoznaczną ocenę, kiedy chodzi o nas samych, o nasze własne postawy, wybory i zachowania. O nasze własne domy i rodziny.

 

Ważne pytania

Dlaczego dom to ważny w literaturze problem?

Rodzinny dom to bez wątpienia jedna z najważniejszych wartości w ludzkim życiu. Łączymy go z porządkiem, poczuciem bezpieczeństwa, schronieniem. To własne miejsce na ziemi. Niekoniecznie musi być bogaty – ważniejsze są miłość, ciepło, możliwość samorealizacji. O znaczeniu domu i rodziny wiele też mówią metaforyczne zastosowania tych słów. Domem bywa nazywana ojczyzna – wówczas rodziną jest cały naród. Ileż razy w literaturze pojawiał się topos matki ojczyzny! Pisał tak o niej Skarga w Kazaniach sejmowych i Mickiewicz w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Domem Bożym nazywamy świątynię, a także niebo. Bóg jest traktowany jak dobry ojciec, opiekujący się każdym z nas. Święty Jan pisze w swojej Ewangelii: „W domu Ojca jest mieszkań wiele”. Wzorcem rodziny chrześcijańskiej jest Święta Rodzina (Sacra Familia) – Maryja, Józef i Jezus, bohaterowie licznych apokryfów, jasełek, dzieł plastycznych. Przez lata zmieniają się wzorce rodziny: matriarchat, patriarchat, partnerstwo… Współcześnie dostrzegamy kryzys, osłabienie więzi między pokoleniami. Mimo wszystko jednak rodzina pozostaje świętością. Dlatego literaci od wieków podejmowali ten temat w licznych i różnorodnych dziełach.

 

Idealizacja wspomnień o domu (i motyw arkadii dzieciństwa) – w jakich utworach je znalazłeś?

Najwyraźniej widać tę skłonność w czasach nieprzyjaznych: wojen, emigracji, samotności. Mickiewicz wspomina w Panu Tadeuszu swój „kraj lat dziecinnych”, by uciec od „Europy hałasów”. Po latach emigracji idealizuje Polskę Seweryn Baryka z Przedwiośnia. Opowiada synowi o szklanych domach, które są ciepłe zimą, chłodne latem, piękne i nowoczesne. Utrata domu to jak utrata raju. Nawet jeśli jej przyczyny są naturalne, jak decyzja bohatera, osiągnięcie dorosłości. Rodzinną Litwę idealizuje Konwicki w Kronice wypadków miłosnych, a także Miłosz w Dolinie Issy.
Bywa, że dom to także tajemnica. Tak przedstawia swoje dzieciństwo Bruno Schulz w Sklepach cynamonowych. Jego ojciec zmienia się w ptaka czy karakona, dom jest labiryntem o zmiennej liczbie pomieszczeń. A jednak panuje w nim pewien porządek: choćby wyraźny podział ról na męskie i kobiece.

 

Wskaż przykłady literackie pozytywnego wpływu domu na bohaterów.

• Dom jest źródłem tożsamości każdego człowieka. Kształtuje jego system wartości. Święty Aleksy ze średniowiecznej legendy wzrastał w rodzinie słynącej z pobożności. Nic dziwnego, że wybrał potem służbę Bogu. Dowodem silnych więzi między członkami rodziny może być postawa Antygony, która wolała umrzeć, niż pozostawić ciało brata bez pochówku. Cezary Baryka z Przedwiośnia wcześnie stracił rodziców, ale szczęśliwe dzieciństwo sprawiło, że stał się człowiekiem pewnym siebie, świadomym swojej wartości. Może dzięki temu był w stanie odważnie szukać własnej drogi i nie godzić się na moralne kompromisy. Właśnie dom bywa synonimem szczęścia. Bohaterka znanego wiersza Leśmiana pt. Urszula Kochanowska nawet w niebie chce mieć dom „kubek w kubek jak ten czarnoleski”. I wcale nie czeka w nim na Boga, ale na ukochanych rodziców.

• Dom, rodzina dają nadzieję i siłę, by walczyć z trudnościami. Odyseusz całe lata starał się wrócić na Itakę – tam czekała na niego ukochana żona Penelopa. Uparcie odrzucała zalotników, wierząc, że mąż kiedyś powróci. Podobną siłę dawało wspomnienie o domu więźniom sowieckich łagrów w Innym świecie Herlinga-Grudzińskiego. Listy, zdjęcia, wspomnienia pozwalały im pamiętać, że za obozem jest prawdziwy świat, a rzeczywistość łagru nie jest normalna. Marzeniem było spotkanie z kimś bliskim w „domu swidanij”. Wśród powojennych zniszczeń Staff w wierszu Pierwsza przechadzka mówi z nadzieją: „Będziemy znowu mieszkać w swoim domu,/ będziemy stąpać po swych własnych schodach”.

Wskaż przykłady literackie destrukcyjnego wpływu domu na bohaterów.

• Dom, rodzina mogą być obciążeniem, powodem nieszczęścia.
  W Biblii i greckich mitach skutki Bożej kary czy klątwy ponoszą kolejne pokolenia, które przecież nic złego nie uczyniły. Edyp nieświadomie popełnił kazirodztwo, ale cierpiały z tego powodu także jego dzieci. Gdyby nie bezsensowny spór Kapuletich i Montekich, miłość Romea i Julii nie zakończyłaby się tragedią.

• Jednostka może się stać ofiarą negatywnych uczuć członków rodziny.
  Władza rodziców nad dziećmi może być tyranią. Róża Żabczyńska z Cudzoziemki Kuncewiczowej terroryzowała najbliższych, odgrywając się za swoje nieudane życie. W relacjach między rodzeństwem często pojawia się zazdrość: Kain zabił Abla, Józef został sprzedany w niewolę przez zawistnych braci. Także dzieci bywają okrutne wobec rodziców. Dowodzą tego losy Szekspirowskiego króla Leara czy wypędzonej z zamku matki Balladyny.

• Z domu wynosimy system wartości, sposób postrzegania świata. Ale co wtedy, gdy najbliżsi zachęcają do zła?
  To żona namawiała Makbeta do zabicia króla Dunkana! Nie zawsze rodzice są dobrymi wzorami do naśladowania. Taką sytuację pokazuje Nałkowska w Granicy. Zenon Ziembiewicz patrzył na małżeństwo rodziców i ze wszystkich sił chciał być inny niż ojciec. Walerian Ziembiewicz krótko cieszył się szacunkiem syna. Zenon zauważył ograniczenie ojca, jego ciasne horyzonty i skłonność do zdradzania żony z wiejskimi dziewczynami. Żańcia prowadziła za męża majątek i od czasu do czasu wysłuchiwała jego próśb o wybaczenie. Zenon chciał być inny – tyle że nie umiał. Minęły lata i on także opowiadał Elżbiecie o romansie z Justyną, oczekując od żony wsparcia i pomocy. Miał więcej wiedzy niż ojciec – skończył przecież studia w Paryżu – ale zachowywał się równie egoistycznie i bezmyślnie.

• Błędy wychowawcze można też popełnić z nadmiaru miłości. Goriot z powieści Balzaka skrzywdził córki, choć kochał je nad życie. Spełniał każdą zachciankę, niczego nie wymagał. Delfina i Anastazja wyrosły na egoistki, które zwracały się do ojca tylko wtedy, gdy potrzebowały pieniędzy. Nie przyszły nawet na jego pogrzeb!

• Dom, rodzina zakuwają nas w okowy społecznych ról, ograniczają. Witold Gombrowicz pokazuje w Ferdydurke, jak rodzina przyprawia nam „gęby”. Jest się matką, ojcem, synem… Ostentacyjne odrzucanie tych masek, jak to czynią Młodziakowie, prowadzi do takiej samej sztuczności. Rodzina daje tożsamość, ale też ją w pewnym sensie odbiera: „Nie ma mnie, włosy stryja Edwarda, nos ojca, oczy matki, podbródek po Pifczyckich, rodzinne części ciała”.

 

Podaj literacki przykład rodziny pokazanej dla celów dydaktycznych.

Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza

Idealne rodziny pojawiają się w literaturze rzadziej niż te z komplikacjami. Wydają się także mniej realne – w końcu relacje rodzinne rzadko układają się bez zarzutu. Wzorzec doskonałego domu może służyć jakimś celom, np. dydaktycznym. Tak można interpretować rodzinę Podkomorzego z Powrotu posła Niemcewicza. Rodzice są patriotami, cenią polską tradycję, więc także ich trzej synowie starają się służyć ojczyźnie. Ojciec uczy ich zresztą: „Dom ustępować zawsze powinien krajowi”. Jeden z synów Podkomorzego, Walery, jest nawet posłem na Sejm Czteroletni. Niemcewicz zestawia na zasadzie kontrastu szczęśliwy związek Podkomorstwa z małżeństwem Starosty i Starościny. Połączyły ich tylko pieniądze, więc między nimi nie ma więzi. Gadulskiemu bardziej zależy na majątku niż na szczęściu córki. Planuje wydać ją za Szarmanckiego, którego największą zaletą jest to, że… nic nie mówi o posagu. Niemcewicz dowodzi, że mądra rodzina jest gwarancją dobrego wychowania następnych pokoleń, a patriotyzm może iść w parze z silnymi więziami uczuciowymi między rodzicami a dziećmi.
Jakie polskie domy utrwalone w literaturze uważasz za najważniejsze?

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

W epopei Mickiewicza dom to zarówno rodzina, jak i ojczyzna. Soplicowo określa poeta jako „centrum polszczyzny”. Kultem otacza się tam narodowe pamiątki: na ścianach wiszą portrety patriotów, zegar gra melodię Mazurka Dąbrowskiego. Wychowywany w takim domu Tadeusz nie może nie być patriotą. Oczywiste jest dla niego, że pójdzie walczyć u boku Napoleona o wolną Polskę. Dom pokazywany przez Mickiewicza jest oazą spokoju i bezpieczeństwa. Panują w nim stare obyczaje, które Sędzia stara się zaszczepić młodemu pokoleniu:

Tym ładem, mawiał, domy i narody słyną,
z jego upadkiem domy i narody giną.

Czy to przy stole, czy to podczas spaceru – każdy zna swoje miejsce. Ważnymi wartościami są szacunek dla kobiet i starszych, patriotyzm, wzajemne zaufanie. Rodzina pokazana w Panu Tadeuszu jest tradycyjna, ale właśnie to jest gwarancją szczęścia.

Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Ważnym elementem tej powieści jest tradycja. I Korczyńscy, i Bohatyrowiczowie wciąż wspominają tych, którzy polegli w powstaniu styczniowym. Mimo finansowych kłopotów Benedykt odrzuca pomysł sprzedania lasu za Niemnem – przecież tam jest powstańcza mogiła, w której leży jego brat! Za rzeką jest jeszcze jedna mogiła – Jana i Cecylii, założycieli rodu Bohatyrowiczów. Mieszkańcy zaścianka otaczają ją szacunkiem. Legenda o protoplastach przypomina im o ważnych wartościach: miłości, odwadze, a przede wszystkim szacunku do pracy.

Zauważ, że autorka Nad Niemnem przedstawia także dwa różne konflikty pokoleń. Witold Korczyński spiera się ze swoim ojcem. Młody zapaleniec pragnie unowocześnienia majątku, mądrej edukacji swojej siostry Leonii, zgody między Korczynem a Bohatyrowiczami. Benedykt czuje się rozgoryczony, nierozumiany. Przecież on także przed laty był takim młodzieńcem z ambitnymi planami! Życie – zwłaszcza kłopoty finansowe – zweryfikowało te marzenia, pozbawiło Benedykta energii. Konflikt zmieni i ojca, i syna. Benedykt w kilku kwestiach przyzna rację chłopcu, spojrzy też na niego inaczej – jak na partnera. Witold będzie lepiej rozumiał ojca. W gruncie rzeczy są przecież do siebie podobni.

 

Podaj przykład negatywnej rodziny w polskiej literaturze.

Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej

Typowa rodzina mieszczańska, która tak często była celem literackich ataków. Matka wpaja swoim dzieciom specyficzne zasady moralne: najważniejsze są pieniądze i to, co ludzie powiedzą. Oto przykład jej nauk moralnych: „Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział”. Można wszystko, byleby nie było skandalu. Albo: „W porządnej kamienicy wypadki się nie trafiają”. Dla jej syna Zbyszka „być Dulskim – to katastrofa”. Młody mężczyzna próbuje się nawet buntować: ostentacyjnie lekceważy święty dla matki nakaz oszczędzania, „lumpuje się” po kawiarniach. Nawet chce się ożenić ze służącą, która spodziewa się jego dziecka. Bohater „tragifarsy kołtuńskiej” Zapolskiej jest jednak słabym człowiekiem, tak samo zakłamanym jak matka. Sądzi, iż to dlatego, że się „urodził po kołtuńsku”. Nie zna innych wartości, nie umie inaczej żyć. Czy jednak nie jest to wygodne wytłumaczenie? Czy jego ojciec Felicjan został zdominowany przez żonę, czy może jest mu po prostu wygodniej, gdy ona się za niego rozpycha łokciami? Rodzina podobna do przedstawionej przez Zapolską ogranicza ludzi. Uniemożliwia samodzielność, zmuszając do całkowitego podporządkowania. Można ją nawet nazwać więzieniem.

 

Czy znasz groteskowy, „odwrócony” model rodziny w literaturze?

Tango Sławomira Mrożka

Dom kojarzy się z bezpieczeństwem, porządkiem, stałymi wartościami. Starsze pokolenia przekazują je młodszym. Dzieci szukają swej odrębności w buncie przeciw rodzicom, ale zazwyczaj wracają do wartości, które zostały im wpojone. A gdyby zburzyć ten ustalony porządek? Taką właśnie sytuację pokazuje Mrożek. W jego dramacie babcia zakłada suknię w jaskrawe kwiaty do trampek i gra w karty. Matka sypia z Edkiem, a ojciec nie czuje się tym specjalnie dotknięty. Nie ma praw, nie ma zasad. Wolno wszystko – pokolenie rodziców doprowadziło swój bunt do granicy możliwości. Co z tego wynikło? Chaos. W domu panuje nieład – stoi dziecięcy wózek, niepotrzebny od ponad dwudziestu lat, i katafalk po dziadku, który zmarł kilka lat wcześniej. Taki sam chaos panuje w świadomości bohaterów. Brakuje więzi między nimi. Nie wiedzą, co mają robić, ich życie to marazm i beznadzieja. W tym świecie na opak Artur – przedstawiciel najmłodszego pokolenia – okazuje się najrozsądniejszy. On jeden ma życiowe plany, marzy o przywróceniu porządku. Tango dowodzi, że odrzucenie tradycyjnego wzorca rodziny wcale nie czyni ludzi szczęśliwszymi. Wprost przeciwnie: prowadzi do chaosu.

 

Literatura pokazuje różne obrazy domu i rodziny. Który z nich najbardziej Cię porusza?

Chyba ten przedstawiony w Pani Bovary Flauberta. Iluż ludzi ciągle naiwnie wierzy, że po ślubie będą „żyli długo i szczęśliwie”! Nie wystarczą marzenia, potrzebny jest także wysiłek. Emma Bovary czuje się znudzona zwykłym, codziennym życiem. Nie znajduje radości ani w małżeństwie, ani w macierzyństwie. Marzyła o balach, niezwykłych uniesieniach, a nie o egzystencji żony prowincjonalnego lekarza. Dom Emmy nie jest szczęśliwy. Nie ma w nim miłości – to ostrzeżenie, że nie wolno decydować się na małżeństwo z innego powodu niż szczere uczucie. Nie ma też w nim równowagi: ważne są potrzeby Emmy, ona nie bierze pod uwagę pragnień męża. Taki układ prędzej czy później przynosi rozczarowanie i ból. Współczuję pani Bovary. Codzienność bywa trudna, zwłaszcza dla kogoś o dużej wrażliwości i wyobraźni. Ale sama Emma jest odpowiedzialna za pustkę uczuciową, w której żyła.

 

Czy rodzina, dom są człowiekowi niezbędne, by mógł być szczęśliwy?

Prawdziwość tej tezy potwierdza sytuacja wszystkich bohaterów, którzy znaleźli szczęście w życiu rodzinnym. Ale nie tylko ich. Także sytuacja bohaterów, którzy rezygnują z domu i rodziny, może dowodzić, iż rodzina to ogromna wartość! Bardzo często bowiem wybór innej drogi życiowej jest dla nich największym poświęceniem.

• Konrad Wallenrod „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. By ratować Litwę, skazał się na samotność wśród obcych i tęsknotę za ukochaną żoną. Zrealizowanie planu wcale nie uczyniło go szczęśliwym.
• A Tomasz Judym? Odrzucił Joasię i szansę na szczęśliwy dom, ale zrobił to z rozdartym sercem. Jeśli braku rodziny nie zastąpi jakaś idea, człowiek cierpi z powodu życiowej pustki.

Jeśli członków rodziny nie wiążą uczucia, nie można mówić o domowym szczęściu. Władza rodzicielska nie może polegać na narzucaniu siłą swojej woli.

• Stolnik Horeszko z Pana Tadeusza unieszczęśliwił córkę, zmuszając ją do ślubu z niekochanym mężczyzną.
• Godne politowania jest życie skąpca z komedii Moliera. Nie ufa dzieciom, żyje w strachu, że chcą mu odebrać „kochaną szkatułkę”. Smutne jest też życie dzieci, których los zależy od takiego człowieka. Więzi rodzinne wymagają od jednostki zgody na kompromisy, wyrzeczenia się egoizmu.
• Nie umiał się na to zdobyć Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii. Znudziło go zwyczajne życie, pragnął poezji, niezwykłości. Opuścił żonę dla Dziewicy, jak się później okazało – wytworu sił szatańskich. Ale Hrabia zbyt późno zrozumiał swój błąd – jego żona wkrótce zmarła w szpitalu dla obłąkanych.

 

Które dzieła uważasz za najważniejsze dla tematu bezdomności?

To, oczywiście, Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego.

Pisarz ukazuje wartość domu, analizując zjawisko bezdomności i związanych z nim cierpień. Najprostsze rozumienie: dom jako mieszkanie, pomieszczenie, budynek. Żeromski udowadnia, jak brak godnych warunków degeneruje człowieka. Tak jest w wypadku biedoty paryskiej i warszawskiej, nędznych chłopów i robotników w Zagłębiu, których domy Judym nazywa podłymi zmorami. Kolejne znaczenie słowa dom: rodzina. Brak oparcia w najbliższych okalecza człowieka. Tak jest z Tomaszem Judymem – ojciec alkoholik oddał go ciotce, byłej prostytutce, która opłacała szkołę, ale nie szczędziła poniżeń. Z bratem Wiktorem nie może znaleźć wspólnego języka – należą do różnych światów. Judym nigdy nie zaznał rodzinnej miłości. Może także dlatego rezygnuje ze ślubu z Joasią? Dom kojarzy mu się z koniecznością zarabiania na rodzinę, z obowiązkami, które nie pozwoliłyby na bezgraniczne poświęcenie się idei. Chce pomagać innym, dlatego rezygnuje z możliwości założenia rodziny.
Bezdomna jest także Joasia. Nie ma przy niej nikogo bliskiego: rodzice zmarli wcześnie, jeden z braci potrzebuje od niej tylko pieniędzy, o drugim słuch zaginął. Sentymentalny powrót do domu, gdzie spędziła dzieciństwo, przynosi tylko rozczarowanie. Mieszka tam już inna rodzina, inne są drzewa, krzaki…

I wreszcie najszersze rozumienie domu: jako ojczyzny. Na bezdomność skazuje siebie i swą rodzinę Wiktor Judym – podejmuje decyzję o emigracji. Z powodu oddalenia od ojczyzny cierpi Leszczykowski. Zrobił majątek, ale nie może pozbyć się nostalgii. Powieść Żeromskiego pokazuje, jak ważną wartością jest dla człowieka dom. I to bez względu na to, jak go będziemy definiowali.

 

Jaki utwór z dwudziestolecia międzywojennego uważasz za najważniejszy dla tematu dom, rodzina?

Noce i dnie Marii Dąbrowskiej

Niezwyczajna powieść o zwyczajnym, szarym życiu. Noce i dnie są sagą rodzinną. Towarzyszymy kilku pokoleniom Niechciców w codziennych czynnościach i kłopotach. Bogumił i Barbara są całkowicie odmienni. On to człowiek otwarty na świat i ludzi, optymista, realista. Ona – nadwrażliwa pesymistka, marzycielka. On ożenił się z wielkiej miłości. Ona – bo bała się samotności. A jednak wspólne życie zbliża ich do siebie. Po śmierci Bogumiła Barbara zrozumiała, że to właśnie on był jej najbliższy, a nie, jak sobie całe życie wmawiała, Józef Toliboski. Uzupełniali się wzajemnie, umieli sobie zaufać.

Dla obydwojga Niechciców rodzina była największą wartością. Znajdowali szczęście w opiece nad wujem powstańcem czy matką Barbary. W takiej bezinteresownej pomocy widzieli źródło ludzkiej godności. Ponad wszystko kochali swe dzieci. Gdy zmarł ich czteroletni synek Piotruś, zrozpaczona Barbara całe dnie przesiadywała przy jego mogiłce. Bogumił myślał nawet o samobójstwie. Ale czas zabliźnił rany. Urodziło się troje kolejnych dzieci: Agnieszka, Emilka, Tomaszek. Niechcicowie dbali o ich edukację, starali się wychować ich na dobrych ludzi. Nie do końca się to udało. Dumą rodziców okazała się Agnieszka, która wyjechała na studia do Szwajcarii. Co innego Tomaszek – nie chciał się uczyć, kłamał, wykorzystywał rodziców. Po części był to wynik błędów wychowawczych Barbary, która zanadto pobłażała synowi.

 

W literaturze podmiotu podałeś powieść Steinbecka. Dlaczego?

Na wschód od Edenu Johna Steinbecka

To saga rodzinna z wieloma odniesieniami do Biblii. Nie tylko w tytule! Jej bohaterami są członkowie rodziny Trasków. Przyrodni bracia Adam i Karol rywalizują o miłość ojca. Historia powtarza się w następnym pokoleniu. O ojcowskie zainteresowanie walczą synowie Adama: Kaleb i Aron. Pierwszy z nich uchodzi za człowieka gruboskórnego, nie wzbudza ludzkiej miłości tak szybko jak Aron. Całe życie zazdrości bratu, pragnie być taki jak on. Cierpi, bo ojciec wyraźnie faworyzuje właśnie wyrachowanego Arona. Kaleb próbuje zasłużyć na miłość, np. pragnie opłacić studia brata, dać ojcu pieniądze zarobione na dostawach dla wojska. Niestety, ojciec fałszywie ocenia jego postępki. Stale odtrącany Kaleb zemścił się: pokazał bratu matkę. Cathy, uważana przez Arona za zmarłą i idealizowana, tak naprawdę była prostytutką. Po tym wstrząsie młody Trask zaciągnął się do wojska i wkrótce zginął na wojnie. Jego ojciec z rozpaczy dostał paraliżu. Powieść Steinbecka mówi o grzechu, walce dobra i zła. Dzieje rodziny Trasków są ilustracją pewnej powtarzalności – ludzie często naśladują zachowania swych przodków. Pisarz pokazuje też, do czego prowadzi brak rodzinnej miłości. Następstwami są gniew i żal, potem zło, które z kolei powoduje wyrzuty sumienia.

Zobacz:

Co znaczy dla Ciebie słowo: dom? Jakie literackie domy podobają Ci się, a jakie nie?

Dom – literacki motyw (według chronologii epok)

Motyw domu i rodziny w literaturze

Dom – motyw literacki

https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-literatury-xx-wieku-c234-praca-domowa-w-liceum/topika-domu-i-rodziny-w-literaturze