Noce i dnie Marii Dąbrowskiej
Tematem Nocy i dnie są dzieje rodziny Niechciców na przełomie wieku XIX i XX. Bogumił brał udział w powstaniu styczniowym – a finał powieści to wybuch I wojny światowej.
- Akcja trwa 30 lat – od roku 1884 do 1914. Niechcicowie są typową polską rodziną II połowy XIX w. – szlachecką, ale pozbawioną majątku (ziemie Niechcica skonfiskowano po powstaniu, a Ostrzeńscy swój majątek przehulali).
- Bogumił i Barbara muszą zatem utrzymywać się z własnej pracy – dzierżawią kolejne majątki. Niemniej Bogumił nie traktuje tej pracy tylko jako spełniania obowiązków, aby utrzymać rodzinę – kocha pracę na ziemi i obojętna staje się mu jej własność.
- W związku z tym dzieje Niechciców rozgrywają się na planie polskiego krajobrazu wsi i dworku ziemiańskiego: obserwujemy Bogumiła i Barbarę jako ludzi młodych, rozpoczynających wspólne życie, potem dojrzałych, przeżywających kłopoty z dziećmi, wreszcie starych.
- Niechcicowie tworzą polską, tradycyjną rodzinę. Wyznają wartości popularne i uznawane za wzorowe w polskim społeczeństwie: wierność tradycji, religii katolickiej, miłość ojczyzny i wieczną pamięć o jej niedoli (również wątek powstańczy w biografii Bogumiła).
- Ich życie układa się wśród codziennych zmartwień i radości i mimo że Barbara wychodzi za mąż bez miłości, miłość ta z biegiem czasu się rodzi. Przeżywają też tragedię – śmierć Piotrusia, stają w obliczu nieuczciwości ludzkiej. Są zupełnie różni psychicznie – co z pewnością dynamizuje ich związek. Dzięki Dąbrowskiej literatura polska ma portret rodziny.
Sens i przesłanie utworu
Dąbrowska, kreśląc dzieje rodziny Niechciców, każe się zastanowić nad tym, co w życiu najważniejsze.
Bohaterowie pozostawiają nam „kilka prostych prawd”, a odnoszą się one do nakazu wierności sobie, drugiemu człowiekowi i społeczności. W ten sposób określał je Conrad – wielki moralista, którego autorka ceni bardzo wysoko.
- Ważna jest zatem rodzina, odpowiedzialność za drugiego człowieka, opieka nad nim, np. wujem powstańcem czy matką Barbary. Taka bezinteresowna, altruistyczna pomoc jest źródłem ludzkiej godności.
- Ważny jest patriotyzm. Do powstania poszedł najstarszy brat Barbary – Daniel. W powstaniu wziął też udział Bogumił jako piętnastolatek, ciężko ranny omal nie stracił życia. Barbara podziwiała za to męża. Gardziła jednocześnie sługusami rosyjskimi: Dalenieckim, a nawet swoim drugim bratem, który zamieszkał w Petersburgu.
- Dla bohaterów Nocy i dni wartością nie do przecenienia jest także nauka. Zwłaszcza Barbara marzyła, by jej dzieci były wykształcone. Niechcicowie wiedzieli, że nie zostawią po sobie majątku. Dlatego starali się, by dzieci miały jakieś praktyczne wykształcenie, pozwalające im potem zarobić na swoje utrzymanie.
- Sens życia daje także praca. Dla Bogumiła nie było ważne to, że pracuje na cudzej ziemi. Gdy jego żona narzekała, że zyskują na tym tylko Mioduska i Daleniecki, odpowiadał, że oni sami przeminą, ale ziemia pozostanie. Praca Barbary była inna: zadowolenie dawało jej dbanie o dom, spiżarnię, wykształcenie dzieci.
Końcowa scena powieści przedstawiająca ucieczkę Barbary z płonącego Kalińca ma wymiar symbolu. Oto przeciwstawione zostają sobie: plan historyczny, pełen chaosu (I wojna światowa) i świat wewnętrzny bohaterki – świat spokoju, ufności w to, iż „może to wszystko wieść miało do radości, do miłości życia, czymkolwiek ono jest”. To swoista manifestacja wiary, że mimo zniewolenia przez historię człowiek jest w stanie osiągnąć wewnętrzną wolność właśnie dzięki wyznawanym od lat uniwersalnym zasadom.
.
W powieści Dąbrowskiej widoczne są następujące ślady i wpływy teorii filozoficznych:
- Naturalizm – powiązanie życia ludzkiego i cyklu natury.
- Bergsonizm – pochwała witalnej siły życia tkwiącej i w ludziach, i w przyrodzie, w szczęściu, które przynosi jedność z naturą (odczuwa ją Bogumił i czasami Barbara).
- Egzystencjalizm jest wszędzie tam, gdzie kłębią się lęki wynikające z niepewności istnienia, przeczuć śmierci, poczucia obcości w świecie. Myśli takie nawiedzają na przykład Barbarę.
- Pozytywistyczny stosunek do pracy i polskiej ziemi cechuje Bogumiła – jego postawę życiową, postrzeganie sensu życia i patriotyzmu.
Noce i dnie – cechy kompozycyjne utworu
Noce i dnie są powieścią kontynuującą tradycję wielkiego realizmu w nieco unowocześnionej formie, powieścią rzeką, powieścią sagą, mają bowiem charakter kroniki rodzinnej przedstawiającej dzieje kilku pokoleń rodziny szlacheckiej na tle ważnych wydarzeń historycznych i przemian społecznych.
Utwór składa się z czterech tomów: Bogumił i Barbara, Wieczne zmartwienie, Miłość, Wiatr w oczy.
Akcja powieści zaczyna się w roku 1884, a kończy w 1914 wraz z wybuchem I wojny światowej, trwa więc około 30 lat, jednak świat przedstawiony został wzbogacony o retrospekcje sięgające czasów powstania styczniowego oraz opis genealogii obydwu rodów: Ostrzeńskich i Niechciców. Dzięki poszerzeniu akcji o konstrukcję wspomnieniową oraz informacje dotyczące rodowodu powieść Dąbrowskiej ukazuje życie bohaterów w perspektywie historyczno-społecznej.
Akcja książki, chociaż rozległa czasowo, pod względem topograficznym jest dość jednolita. Większa część wydarzeń rozgrywa się w Wielkopolsce, przeważnie na prowincji, w dworkach szlacheckich takich, jak Krępa, Serbinów, Pamiętów oraz w Kalińcu. Jedynie tom trzeci wykracza poza horyzont polskiej prowincji – dzieje się w Szwajcarii, tam bowiem nauki pobiera najstarsza córka Niechciców – Agnieszka.
Powieść ogranicza wszechwiedzę narratora na rzecz mowy pozornie zależnej, co sprawia, że obok ujęcia epickiego mamy również do czynienia z wyrazistymi portretami psychologicznymi głównych postaci.
Narrator wszechwiedzący spełnia zaś funkcję komentatora rzeczywistości, często przybierającego pozę niesystematycznego filozofa, który bynajmniej nie jest oschły w swej relacji, ale refleksyjny, często nawet sentymentalny. Ujawnia swój stosunek wobec głównych bohaterów. Bogumiła obdarza wyraźną sympatią, wobec Barbary zachowuje natomiast chłodny dystans, mówiąc o niej „pani Barbara”.
Motywy Nocy i dni
- Motyw dworu polskiego – po Soplicowie, Korczynie, Krzemieńcu, Nawłoci tu obserwujemy Serbinów, który rozkwita dzięki Bogumiłowi. Sytuacja jest ciekawa, bo Serbinów nie jest własnością Bogumiła, a mimo to stanowi jego dom, niesie ze sobą wszystkie wartości i piękno, jakiego upatrywały pokolenia twórców w tradycji polskiego ziemiaństwa.
- Motyw pracy – czerpanie radości z pracy przejmuje od pozytywistów, np. bohaterów Nad Niemnem, Bogumił Niechcic.
- Piękno przyrody polskiej, umiłowanie rodzimego krajobrazu – ten motyw kontynuuje Dąbrowska za Panem Tadeuszem.
- Opowieść o dziejach polskiej rodziny – za Panem Tadeuszem, Nad Niemnem, Rodziną Połanieckich.
- Motyw powstańczy (młodość Bogumiła, utrata majątku – konfiskata) – za powieściami Stefana Żeromskiego.
- Motyw miłości (Barbary do Toliboskiego) – za mitami romantycznymi, związek oparty na wspólnej pracy – z Nad Niemnem.
- Motyw różnic społecznych, charakterystyki społeczeństwa polskiego czyni powieść spadkobierczynią Lalki Prusa.
.
Moda na sagę
Saga rodu zyskała sobie popularność w okresie międzywojennym na całym świecie. Później – w dobie kina i telewizji, okazało się, że jest doskonałym materiałem filmowym i świetnie nadaje się na serial. Zapewne dlatego sfilmowano wszystkie ważniejsze sagi. A można do nich zaliczyć:
- Sagę rodu Forsytów – Johna Galsworthy’ego,
- Buddenbrooków – Tomasza Manna,
- Rodzinę Thibault – Rogera Martin du Garda.
Polskie rodziny:
- Niechcicowie w Nocach i dniach
- Barykowie w Przedwiośniu
- Młodziakowie w Ferdydurke
- Ziembiewiczowie w Granicy
- Nibkowie w W małym dworku
Uwaga – miasto!
Choć motyw dworu ziemiańskiego dominuje w powieści, jest ona jedną z niewielu powieści polskich pokazujących miasto. Chodzi o Kaliniec – literacką postać Kalisza, rodzinnego miasta Dąbrowskiej. Noce i dnie są też powieścią, która wprawdzie migawkowo i w finale, ale pokazuje I wojnę światową na ziemiach polskich.
Zobacz:
Wskaż nawiązania Nocy i dni do innych dzieł polskiej literatury
Na czym polega kontrast psychologiczny głównych postaci Nocy i dni – Bogumiła i Barbary?
Wskaż nawiązania Nocy i dni do innych dzieł polskiej literatury
Pan Tadeusz, Nad Niemnem, Noce i dnie – księgi domu polskiego
Do jakich refleksji na temat człowieka skłania lektura Nocy i dni Marii Dąbrowskiej?