Pan Tadeusz to jeden z najważniejszych utworów w literaturze polskiej. Dlaczego nazywamy go epopeją narodową?
Przypomnij sobie eposy antyczne
- Iliada – opowiadała dzieje wojny trojańskiej.
- Odyseja – opisywała długi i pełen przygód powrót bohatera wojny trojańskiej, Odyseusza, do ojczystej Itaki.
Autorem eposów był legendarny ślepy śpiewak (aojd) Homer, według niektórych badaczy nie istniał naprawdę, a eposy tworzyło wielu różnych autorów.
Kto jest głównym bohaterem Pana Tadeusza? – dyskusja na lekcji
Możliwe odpowiedzi
- Jacek Soplica (Ksiądz Robak) – bo utwór pokazuje dzieje jego miłości i przemiany, jego marzenia i śmierć, konflikty osobiste i działalność niepodległościową.
- Tadeusz – bo jest bohaterem tytułowym i mowa o dziejach jego miłości do Zosi oraz słynnej pomyłce dotyczącej Zosi i Telimeny, ważną częścią tekstu są też sprawy dotyczące jego ojca i najbliższej rodziny, utwór zaczyna się jego przyjazdem ze szkoły, a kończy zaręczynami z Zosią.
- Inna możliwość – padają imiona innych bohaterów: Zosia, Telimena, Sędzia, szlachta z zaścianka w Dobrzynie.
Wniosek: bohater zbiorowy, społeczność Litwy – szlachta żyjąca na dworach i szlachta zaściankowa, a nawet arystokrata Hrabia, Żyd Jankiel.
O jakich wydarzeniach opowiada utwór?
Jaki jest czas akcji? – dyskusja
Możliwe odpowiedzi
- Konflikt Hrabiego z rodziną Sopliców (zakończony zajazdem).
- Wątek Księdza Robaka.
- Dzieje miłości Zosi i Tadeusza.
- Zaloty Telimeny do różnych mężczyzn.
- Przybycie wojsk polskich powstałych u boku Napoleona na Litwę (w 1812 r.), przed wyprawą na Rosję.
Wniosek
Akcja utworu toczy się w ważnym momencie dziejowym, w czasie wyprawy Napoleona na Moskwę, kiedy odradzają się marzenia Polaków o odzyskaniu niepodległości. Inne wydarzenia rozgrywają się na tle tego wielkiego oczekiwania na powstanie narodowe na Litwie, a potem na przybycie Napoleona, wokół działań niepodległościowych koncentrują się dążenia Księdza Robaka, marzenia Sędziego. Powracają reminiscencje o targowicy, Konstytucji 3 maja, rzezi Pragi (w koncercie Jankiela) i patriotyzmie bohaterów oraz jego braku (konflikt Stolnika z Moskalami, posądzenie Jacka Soplicy o zmowę z rosyjskimi wojskami). Nawet w pierwszych scenach pojawiają się niepodległościowe symbole: portret Kościuszki w domu Sopliców, Mazurek Dąbrowskiego, który pojawia się też w zakończeniu utworu.
Jakim gatunkiem jest Pan Tadeusz? – dyskusja
Pytania pomocnicze
Czy należy do liryki?
Pisany jest wierszem, ale występuje w nim wyraźna fabuła, nie należy więc do liryki, można stworzyć plan wydarzeń, zawiera jednak wiele poetyckich opisów.
Czy jest powieścią?
Nie, bo jest pisany wierszem. Choć to rozbudowany utwór narracyjny, jednak współcześni nazywali go także poematem.
Jak jest zbudowany ten utwór?
Podzielony jest na księgi, pierwsza księga rozpoczyna się inwokacją.
Z czym kojarzy się podział na księgi i obecność inwokacji?
Z antycznym eposem.
Wnioski:
- Pan Tadeusz to epopeja narodowa – szczególna odmiana eposu.
- W utworze można odnaleźć wszystkie ważne cechy gatunku: jest pisany wierszem, 13-zgłoskowcem o rymach parzystych, pojawiają się charakterystyczne dla epopei środki poetyckie jak: inwokacja i apostrofa czy rozbudowane opisy, rozbudowane porównania, tzw. homeryckie, oraz retardacja.
- Jak wszystkie epopeje narodowe utwór przedstawia dzieje bohatera zbiorowego, jakim jest szlachta polska (a także bohatera jednostkowego, Jacka Soplicę) na tle wielkich przemian historycznych, społecznych, obyczajowych. Pokazuje społeczność w ważnym dla niej momencie dziejowym.
Jakie cechy eposu homeryckiego kontynuuje Mickiewicz w Panu Tadeuszu, a co różni oba eposy?
Środki poetyckie charakterystyczne dla typowej epopei
- Apostrofa – bezpośredni zwrot do osoby lub zjawiska, np.
Aniu, moja śliczna!
- Inwokacja – część wstępna epopei, rozbudowana apostrofa do bóstwa, muzy z prośbą o natchnienie, np.
Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa…
- Retardacja – opóźnianie wydarzeń poprzez wprowadzanie rozbudowanych opisów, jakby zatrzymanie akcji na chwilę i skupienie narracji na szczególe, zabieg ten wzmaga ciekawość i napięcie czytelnika.
- Porównanie homeryckie – bardzo rozbudowane porównanie, naśladujące porównania Homera z Iliady i Odysei, rozbudowane aż do wymiaru poetyckiego obrazu.
Szukanie środków charakterystycznych dla epopei
Porównanie homeryckie
Między stawami w rowie młyn ukryty siedzi;
Jako stary opiekun, co kochanków śledzi,
Podsłuchał ich rozmowę, gniewa się, szamoce,
Trzęsie głową, rękami i groźby bełkoce.
(księga ósma)
Retardacja
Hrabia i Gerwazy
Porządkują, rozdają oręże, rozkazy.
W końcu wszyscy przez długą zaścianku ulicę
Puścili się w cwał krzycząc: „Hajże na Soplicę!”
Przed burzą bywa chwila cicha i ponura;
Kiedy nad głowy ludzi przyleciawszy chmura
Stanie i grożąc twarzą, dech wiatrów zatrzyma,
Milczy, obiega ziemię błyskawic oczyma,
Znacząc te miejsca, gdzie wnet ciśnie grom po gromie
Tej ciszy chwila była w Soplicowskim domie.
(koniec księgi siódmej i początek ósmej)
Apostrofa
Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie (…)
(to nawet inwokacja, bardzo rozbudowana apostrofa na początku epopei)
O roku ów! kto ciebie widział w naszym kraju!
(księga jedenasta)
Dla ambitnych
Jakie inne polskie utwory nazywa się niekiedy epopejami?
- Chłopów Władysława Reymonta – czterotomową powieść ukazującą społeczność chłopską na tle przemian dziejowych i społecznych;
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – trzytomową powieść ukazującą polską społeczność zarówno szlachecką, jak i chłopską, osiadłą nad Niemnem, w czasie ważnych przemian narodowych i społecznych po powstaniu styczniowym;
- Noce i dnie Marii Dąbrowskiej – wielotomową sagę rodzinną, której bohaterowie przeżywają m.in. doświadczenie powstania styczniowego, represji popowstaniowych, rewolucję 1905 r. i początek I wojny światowej.
Zobacz:
Udowodnij, że Pana Tadeusza Adama Mickiewicza można określić mianem epopei narodowej.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako portret szlachty polskiej.