Literackie, filozoficzne i artystyczne wyobrażenia śmierci w świetle wybitnych dzieł różnych epok.
Przykładowy wstęp
Nic właściwie nie wiemy na temat śmierci. Bezpośrednio jej nie doświadczamy. Nikt z żywych nie był bajecznym Orfeuszem, który przekroczył bramy zaświatów i ponownie powrócił do życia.
Każdy z nas jednak na co dzień ze śmiercią obcuje. Mamy świadomość niezwykłej krótkości naszego bytowania na ziemi. Jesteśmy niczym wędrowcy, którzy każdego dnia przybliżają się do śmierci. Poucza nas o tym niejednokrotnie filozof Seneka, zwłaszcza w swym dialogu O krótkości życia. Podobnie czyni Daniel Naborowski w wierszu Krótkość żywota:
Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może
Nazwan być czwartą częścią mgnienia…
Przypomina o tym także inny pisarz barokowy Stanisław Herakliusz Lubomirski w Adverbia moralia:
Pierwszy wstęp do żywota
Jest doskonałym do śmierci stopniem.
Wiemy, że nieuchronnie czeka nas po „chwili” życia spotkanie z tą tajemniczą Panią. Widzimy śmierć i cierpienie naszych najbliższych, własnych doświadczeń jednak nie mamy. Boimy się rzeczy ostatecznych. Tym bardziej więc pracuje nasza wyobraźnia, która próbuje to zjawisko nam przybliżyć i trochę nas z nim oswoić, przygotować na nie, pocieszyć. Motywowana wyobraźnią, w ciągu wieków wyrosła różnego rodzaju twórczość na ten temat: literacka, artystyczna, filozoficzna.
.
Proponowane rozwinięcie tematu
1. Filozoficzne konsolacje
- Platon, Fedon – dusza jest nieśmiertelna, zatem śmierć to tylko rodzaj przejścia z gorszej rzeczywistości do lepszego, boskiego bytu.
- Seneka, O krótkości życia – śmierć nieuchronnie się do nas przybliża dzień po dniu. Można ją jednak oddalić, jeśli żyje się cnotliwie. Szlachetne czyny i mądrość nadają nieśmiertelność.
- Filozofia chrześcijańska (Biblia) – śmierć została pokonana przez zmartwychwstanie Chrystusa. Tak jak zmartwychwstał Chrystus, tak i my zmartwychwstaniemy i żyć będziemy w wiecznym szczęściu. Inaczej niż w platonizmie, ożyje ponownie nie tylko nasza dusza, ale i ciało. Wyobrażenia poetyckiego tego faktu dostarczyła poezja Zbigniewa Morsztyna:
Aleć i to, chociaż się w popiół rozsypało,
Jak słońce lśnić się będzie świątobliwe ciało.
(Matce własnej)
2. Wyobraźnia literacka
- Mitologia grecka – Tanatos (śmierć) jest tu przedstawiony jako bliźniaczy brat Hypnosa (snu). Bracia wyobrażani są jako śpiący młodzieńcy albo skrzydlate postacie ze zgaszonymi, w dół skierowanymi pochodniami.
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – plastycznie przedstawiony obraz odrażającej postaci Śmierci, która jednak wyposażona jest w cechy charakteru budzące naszą sympatię.
- Kochanowski Treny – śmierć wyobrażona tu jest jako sroga, nieużyta Ksieni, jako mityczna Persefona, wszechwładna królowa Hadesu. Jej obraz przybliża także skamieniała z żalu Niobe.
- Cierpienia młodego Wertera Goethego i Dziady cz. IV Mickiewicza – samobójstwo jawi się w cierpiących z miłości umysłach jako chwila uwolnienia od męki życia.
- Zola, Nana, Baudelaire Padlina – śmierć to destrukcja, fizyczny rozkład.
- Śmierć wyobrażana bywa symbolicznie: Przerwa-Tetmajer, Na Anioł Pański (grób młodej dziewczyny), Staff, Deszcz jesienny (pogrzeb bliskiej osoby), Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach (obraz próchniejącej limby).
- Literatura wojny i okupacji – śmierci nie trzeba już sobie wyobrażać, zostaje ona udokumentowana w najokrutniejszych obrazach zagłady.
3. Wizje artystyczne
Sztuka:
- Sztuka barokowa rozpowszechnia symboliczne atrybuty śmierci (zegarek, czaszka, klepsydra).
- Champaigne, Martwa natura (z motywem klepsydry i czaszki).
- Szczególnie sugestywnie działają na wyobraźnię obrazy przedstawiające tańce śmierci (np. obraz anonimowy z końca XVII w., Kraków, kościół Bernardynów) – śmierć na nich wyobrażana jest jako kościotrup bądź rozkładający się trup (rzadziej).
- W malarstwie Malczewskiego śmierć to m.in. kobieta wyposażona w specyficzny dla niej atrybut – kosę.
Film:
- Okruchy życia, reż. Claude Sautet – śmierć wyobrażona jest jako dobry sen, w który się wchodzi spokojnie przy cichnącej muzyce życia.
Przykładowe zakończenie
Przedstawione tu dzieła filozoficzne, literackie, artystyczne pokazują, jak w różne rejony dociera wyobraźnia ludzka, by je przeniknąć i zgłębić. Porusza umysł ludzki, by odsłonić choć trochę nieznanego i dostarczyć filozoficznych argumentów łagodzących strach przed wyobrażonym, tajemniczym końcem życia.
W literackich przedstawieniach człowiek chce przyjrzeć się na różne sposoby zjawisku śmierci: obejrzeć ją jako upersonifikowaną postać, obserwować w rozkładających się doczesnych szczątkach, analizować ją we własnym, fizycznym i duchowym strachu. Literackie obrazy dopełnia sztuka przedstawiająca metaforycznie lub wprost różne postacie tajemniczej śmierci.
Zobacz:
Motyw tańca śmierci (danse macabre) w literaturze i malarstwie.