Podobnie jak powieść poetycka jest gatunkiem ukształtowanym przez epokę romantyzmu.
Za jego twórcę uważa się George’a Byrona, autora dwóch tego rodzaju poematów – Wędrówek Childe Harolda i Don Juana. Nie należy przy tym zapominać, że chociaż to Byron stworzył pierwowzór tego gatunku literackiego, duży wpływ na powstanie poematu dygresyjnego miały również powieści angielskiego pisarza Laurence’a Sterne’a, takie jak Podróż sentymentalna i Tristram Shandy.
Na nich częściowo wzorował się Byron, tworząc własne utwory. Nawiązywał także do tradycji eposu rycerskiego w stylu Ariosta czy Tassa, wybrał bowiem dla swoich poematów miarę oktawy – strofę bardzo kunsztowną, a jednocześnie trudną, wymagającą od twórcy niemałej wirtuozerii poetyckiej.
Definicja gatunku
jest z pozoru prosta. Sugerując się samą nazwą, najłatwiej byłoby stwierdzić, że poemat dygresyjny to utwór, w którym oprócz wyraźnie zarysowanej warstwy fabularnej występuje również obszerna sfera dygresji, czyli refleksji nie związanych bezpośrednio z akcją. I tak rzeczywiście jest, niemniej jednak ta dwuplanowość dzieła domaga się określenia statusu każdej z płaszczyzn.
W poemacie dygresyjnym fabuła, zazwyczaj mało skomplikowana i oparta na motywie podróży bohatera, nie jest aż tak istotna. Podporządkowana zostaje postaci narratora, który stanowi centralny element konstrukcji tekstu. To on co chwila ujawnia swoją obecność w utworze, przerywając akcję w dowolnie wybranym przez siebie momencie i wprowadzając ciąg dygresji.
W ten sposób zaznacza swoją autokratyczną władzę nad światem przedstawionym, sugeruje, że materia fabularna ma charakter fikcyjny i jest jedynie pretekstem do sformułowania szeregu refleksji niekoniecznie odnoszących się do dziejów bohatera. Pozostawia więc go narrator często samemu sobie, bawi się wyraźnie jego biografią, powracając do losów głównej postaci dopiero wtedy, gdy ma na to ochotę. Ta tak ostentacyjnie manifestowana dominacja narratora nad światem przedstawionym dokonuje się za sprawą ironii, którą posługuje się opowiadacz.
Ironia romantyczna
stanowi podstawowy element wypełniający przestrzeń poematu. Funkcjonuje w obydwu płaszczyznach utworu – tak w sferze akcji, jak i dygresji.
Zaznacza się swoistym dystansem, wyższością jednostki ironizującej nad przedmiotem ironii. Nie jest jedynie zabawą dla samej zabawy. Ironiście, który patrzy z wysoka na świat przedstawiony, przyświeca wzniosła, romantyczna idea. Jego celem jest doskonalenie rzeczywistości zewnętrznej na miarę własnej doskonałości wewnętrznej, na miarę swojego ,,Ja”.
Stąd też w ironii ulegają ścisłemu zespoleniu dwa tak różne żywioły – uczuciowy i myślowy. Poeta ironizujący usiłuje uzyskać równowagę psychiczną: im zjadliwiej będzie się ustosunkowywał względem przedmiotu, a więc im kąśliwiej będzie uruchamiał żywioł myślowy (refleksje), tym goręcej będzie dążył do zrównoważenia siły ironii czynnikiem odmiennym, a więc uczuciem. Ironista ma zatem jakby dwa oblicza, jedno uśmiechnięte, drwiące, drugie zaś poważne, tragiczne. Tę dwoistość najlepiej oddają słowa Byrona: ,,Śmieję się niekiedy, ażeby nie płakać.”
Podkreślają również, że ironia ma charakter maski skrywającej prawdziwe oblicze ironisty. To, które wygląda zza kulis wykoślawione grymasem drwiny stanowi swego rodzaju mistyfikację. Ironista wie jednak, że śmiech ma funkcję uzdrawiającą, oczyszcza ze złych emocji, jednocześnie uwydatniając pewne prawdy realne.
Synkretyzm stylowy i gatunkowy
to jeszcze jedna ważna cecha poematu dygresyjnego. Stosował ją Ariosto, stąd też często mówi się o tak zwanym ariostyzmie utworów dygresyjnych.
Przejawiał się w charakterystycznym łączeniu w obrębie jednego utworu elementów różnych gatunków literackich.
Ariosto zestawiał ze sobą najbardziej odległe tradycje – antyk godził z konwencją legendy średniowiecznej, klasyczny rygoryzm z romantyczną swobodą. W jego ślady poszli twórcy poematów dygresyjnych – Byron, Puszkin, Słowacki – zmieniając co chwila właściwości gatunkowe swoich utworów.
Zobacz:
Ironia w poezji – przedstaw efekty uzyskiwane przez poetów za pomocą ironii.