Wieki średnie to najdłuższa z epok w dziejach nowożytnej Europy, bo trwająca ponad tysiąc lat. Stąd jej wewnętrzne zróżnicowanie, a zarazem trudność opisania wszystkich zjawisk epoki. Na gruzach cesarstwa rzymskiego tworzyły się nowe państwa. W Europie zapanował ustrój feudalny, a chrześcijaństwo zdominowało sposób myślenia ludzi tych czasów. Twórcami kultury tego okresu są dwa stany: duchowieństwo i rycerstwo, dlatego za jej główne symbole można uznać krzyż i miecz. Ważne dla zrozumienia średniowiecza jest pojęcie hierarchii, łączące się z uporządkowaniem, ładem. Używa się go, mówiąc o układach społecznych tej epoki, znaleźć je można w filozofii średniowiecza (w poglądach św. Tomasza), w sztuce i literaturze.
Wieki średnie to czasy bardzo burzliwe: wojen, najazdów, migracji. To okres głębokich kontrastów i może pewnej przesady w sposobie ich odczuwania. Dla jednych to okres obcy, bo daleki, dla innych – i chyba tych jest więcej! – fascynujący.
Symbole epoki
- krzyż – teocentryczny światopogląd; wielki wpływ Kościoła na politykę
- miecz – wielkie znaczenie stanu rycerskiego; średniowiecze epoką wojen
Symbole dwóch ówczesnych ośrodków władzy
- tiara, potrójna korona papieża, to znak władzy duchownej
- korona to symbol władzy świeckiej; ustrojem politycznym państw tego okresu jest monarchia, na której czele stoi król, cesarz, car
Ramy czasowe
W Europie: IV/V – XV w.
Wewnętrzny podział epoki:
- wczesne średniowiecze – IV/V – X w.
- rozkwit epoki – XI – XIII w.
- schyłek średniowiecza – XIV – XV w.
Od razu skojarz!
- Nauka poświęcona badaniu wieków średnich to mediewistyka.
- Historyk zajmujący się średniowieczem – mediewista.
Skąd nazwa?
Pochodzi od łacińskich określeń media aetas – „czasy, wieki średnie”, medium aerum – „era średnia”. Tak właśnie – jako epokę pośrednią – określano od XVI w. okres pomiędzy doskonałym antykiem i nawiązującym do tegoż antyku renesansem. Utrwalona w XVII w. nazwa wiązała się z niepochlebnym sądem o średniowieczu, które długo uważano za okres ciemnoty i upadku, epokę pozbawioną własnej tożsamości. Dzieła średniowieczne doceniono dopiero po wiekach. Były one ważnym źródłem inspiracji na przykład w romantyzmie.
Europa u schyłku XII w.
Anglia
Wczesne średniowiecze to epoka najazdów. Po Rzymianach pojawili się, w VIII w., wikingowie. W 1066 r. książę Normandii Wilhelm Zdobywca został królem Anglii po zwycięskiej bitwie pod Hastings. Z czasem Anglia przeobraziła się w wielką monarchię feudalną. Silną władzę królewską ograniczyła wydana przez Jana bez Ziemi Wielka Karta Swobód z 1215 r., a w XIII w. powstał angielski parlament. W 1337 król Anglii Edward III obwołał się także królem Francji – wybuchła wojna stuletnia, która zakończyła się dokładnie po 116 latach, w roku 1453. Wkrótce Anglicy zaczęli sami ze sobą walczyć o własny tron – w 1459 r. wybuchła tzw. wojna Dwóch Róż, między rodami Lancasterów i Yorków.
Polska
Wczesne średniowiecze to czas rozpadu Słowiańszczyzny i kształtowania się samodzielnych państw. Tak samo było z państwem polskim. Jego symbolicznym początkiem jest przyjęcie chrztu w 966 r., które włączyło nasz kraj do europejskiej wspólnoty religijnej i kulturowej. W średniowiecznej Polsce panują dwie dynastie: Piastów i Jagiellonów. Stolicą najpierw jest Gniezno, a później, od XIV w., Kraków. W ciągu tych wieków Polaków dotyka kryzys rozbicia dzielnicowego, toczą oni liczne wojny – z Niemcami, Rusią, Mongołami, Krzyżakami… To jednocześnie czas rozwoju: powstają język polski i pisana w nim literatura, kształtuje się system feudalny, rozbudowują miasta. Pod koniec średniowiecza Polska zjednoczona z Litwą jest już mocarstwem, a potomkowie Jagiełły zasiadają na wielu europejskich tronach.
Niemcy
Początkiem tego samodzielnego państwa jest rozpad państwa Franków na mocy traktatu z Verdun. Pod mądrymi rządami Niemcy szybko zaczęli odgrywać ważną rolę w Europie – w 962 r. król Otton I został koronowany w Rzymie na cesarza. Późniejsze zapędy terytorialne Niemców znamy m.in. z historii Polski – walczyli z Bolesławem Chrobrym. Władcy tego kraju próbowali także podporządkować sobie papieży – w XI w. doszło do sporu o inwestyturę i cesarz Henryk IV musiał się ugiąć wobec nałożonej na niego klątwy. W następnych wiekach do konfliktu z papiestwem doszły wewnętrzne spory w państwie niemieckim, które składało się z wielu księstw. W 1250 r. rozpoczęło się tzw. wielkie bezkrólewie i czas kryzysu.
Francja
Założyciel państwa Franków Chlodwig, władca z dynastii Merowingów, przyjął chrzest w 496 r., a jego następcy w ciągu kilku wieków uczynili Francję najpotężniejszym państwem wczesnego średniowiecza. Od VIII w. rządzili Karolingowie: Karol Młot zatrzymał ekspansję Arabów na północ (bitwa pod Poitiers w 732 r.), Pepin Mały w 751 r. został koronowany na króla, a Karol Wielki w 800 koronowany na cesarza – odnowienie idei cesarstwa rzymskiego! Gdy umierał ten ostatni, jego władza obejmowała niemal całą Europę Zachodnią. Na mocy traktatu w Verdun z 843 r. monarchia się rozpadła. Późniejsza Francja, którą rządziła m.in. dynastia Kapetyngów, nie odegrała już w średniowieczu tak wielkiej roli: trwały walki o tron i z sąsiadami, miały miejsce próby wzmocnienia władzy królewskiej. Ważne wydarzenia to zwołanie Stanów Generalnych przez Filipa IV Pięknego w roku 1302, a także późniejsza wojna stuletnia toczona z Anglią. Bardzo długo Francuzi ponosili klęski – pod Crécy w 1346 r., pod Azincourt w 1415 – by ostatecznie nie ulec. Wojna zakończyła się w 1453 r.
Kalendarz zdarzeń i zjawisk
W Europie
- 476 r.: upadek cesarstwa zachodniorzymskiego;
- 529 r.: zamknięcie Akademii Platońskiej;
- 755 r.: powstanie państwa kościelnego;
- 800 r.: Karol Wielki cesarzem rzymskim;
- 864 r.: początek misji Cyryla i Metodego;
- 1054 r.: schizma wschodnia, rozpad chrześcijaństwa na obrządki grecki i łaciński;
- 1096 r.: początek epoki krucjat (pierwsza z dziewięciu krucjat odbyła się w latach 1096 – 1099, ostatnia zacznie się w 1204 r.);
- 1291 r.: upadek Akkonu, ostatniej twierdzy krzyżowców;
- 1337 r.: początek wojny stuletniej między Francją i Anglią;
- 1389 r.: klęska Serbów na Kosowym Polu; podbój Bałkanów przez Turków;
- 1419 r.: początek wieloletnich wojen husyckich w Czechach;
- ok. 1450 r.: wynalezienie druku przez Jana Gutenberga;
- 1453 r.: upadek cesarstwa wschodniorzymskiego (zdobycie Konstantynopola przez Turków); koniec wojny stuletniej;
- 1492 r.: odkrycie Ameryki przez Kolumba; upadek Grenady – wyparcie muzułmanów z Hiszpanii.
W Polsce
- 966 r.: chrzest Polski przyjęty przez Mieszka I;
- 1000 r.: pielgrzymka cesarza Ottona III do Gniezna;
- 1025 r.: koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski;
- 1138 r.: testament Bolesława Krzywoustego; początek rozbicia dzielnicowego;
- 1226 r.: sprowadzenie Krzyżaków przez Konrada Mazowieckiego;
- 1241 r.: najazd tatarski, śmierć Henryka Brodatego pod Legnicą;
- 1320 r.: koronacja Władysława Łokietka na króla Polski;
- 1331 r.: bitwa pod Płowcami – pierwsze zwycięstwo nad Krzyżakami;
- 1364 r.: powstanie Akademii Krakowskiej za rządów Kazimierza Wielkiego;
- 1385 r.: unia w Krewie między Polską a Litwą;
- 1386 r.: Jagiełło mężem Jadwigi i królem Polski;
- 15 lipca 1410 r.: pokonanie Krzyżaków pod Grunwaldem;
- 1444 r.: klęska w bitwie z Turkami pod Warną, śmierć Władysława III Warneńczyka;
- lata 1454 – 1466: wojna trzynastoletnia, pokonanie zakonu krzyżackiego przez Kazimierza IV Jagiellończyka.
Uwaga
W tym czasie, podobnie jak w antyku, ważną rolę odgrywają wędrowni pieśniarze, muzycy, recytatorzy. Różnie ich nazywano:
- we Francji byli to trubadurzy, truwerzy;
- w Anglii – bardowie;
- w Niemczech – minezengerzy;
- w Skandynawii – skaldowie;
- w Polsce – igrce, rybałci.
Ciekawostka
Pójść do Canossy – znaczy: ukorzyć się, uznać swój błąd. W tej włoskiej miejscowości upokorzony Henryk IV trzy dni pokutował i błagał papieża o zdjęcie klątwy.
Zakony i klasztory
Teocentryczny światopogląd średniowiecza wyrażał się także przez liczbę zakonników. Nie byli oni jednak ascetami i pustelnikami – życie w klasztorze bywało całkiem dostatnie! Klasztory miały własne majątki ziemskie, często też bogatych opiekunów i fundatorów. Istotą życia zakonnego było coś innego – pragnienie duchowego doskonalenia przez uporządkowane życie, zgodne z regułą. Wstępujący do zakonu nowicjusz składał śluby ubóstwa, czystości, ale też posłuszeństwa. Także w klasztorach widać było społeczną hierarchię, na której szczycie znajdował się opat, a najniżej tzw. bracia świeccy. Ci ostatni pracowali najciężej, choć wszystkim zakonnikom reguła nakazywała unikanie lenistwa. Bardzo ważnym zadaniem mnichów było przepisywanie i gromadzenie ksiąg. W skryptoriach pracowali kopiści, introligatorzy, iluminatorzy. Powstawanie księgi wymagało naprawdę wielkiego wysiłku, ale dzięki temu wiemy coś więcej o średniowieczu. Oczywiście, inne życie prowadzili ci zakonnicy, którzy, jak franciszkanie, zajmowali się chorymi czy należeli do zakonów rycerskich (walczyli!).
Kilka powstałych wówczas zakonów
- Benedyktyni
Św. Benedykt (V – VI w.) był autorem najbardziej znanej reguły zakonnej i założycielem klasztoru na Monte Cassino.
- Dominikanie
Zakon założony przez św. Dominika Guzmána, zatwierdzony przez papieża w 1216 r. Najsławniejszym dominikaninem był św. Tomasz z Akwinu. Dominikanie przestrzegali indywidualnego ubóstwa, ale ich zakon był jednym z najbogatszych. Zaangażowani w walkę z heretykami, brali udział w pracach Wielkiej Inkwizycji.
- Franciszkanie
Zakon założony w 1209 r., zatwierdzony przez papieża w 1223. Franciszkanie dążyli do wprowadzenia w życie ideałów św. Franciszka.
- Klaryski
Żeński zakon kontemplacyjny, założony w 1212 r. w Asyżu przez św. Franciszka i św. Klarę Favarone. Papież zatwierdził jego regułę w roku 1263.
- Zakony rycerskie
To na przykład templariusze, zakon powstały w 1118 r.; joannici; Zakon Najświętszej Marii Panny, czyli dobrze znani z polskiej historii Krzyżacy.
Szkolnictwo
Średniowiecze to epoka analfabetów. Nauki pobierali przede wszystkim przedstawiciele duchowieństwa lub kandydaci do tego stanu oraz członkowie wyższych warstw społeczeństwa. Szkoły wyraźnie podporządkowane były religii, np. uczyli w nich zakonnicy czy księża.
Poziom nauczania był niski. Wykładano siedem przedmiotów zwanych sztukami wyzwolonymi – jako że nie wymagały pracy fizycznej, lecz jedynie umysłowej. Sztuki wyzwolone (artes liberales) dzielono na dwa stopnie. Stopień niższy, trivium (po łacinie: zbieg trzech dróg), tworzyły gramatyka, retoryka (czyli sztuka przemawiania, przekonywania odbiorcy), dialektyka. Stopień wyższy, quadrivium (po łacinie: czterodroże), tworzyły arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia. To dyscypliny wymagające już pewnego wtajemniczenia.
Oprócz szkół parafialnych i klasztornych od XII w. zaczęły powstawać uniwersytety, cieszące się wewnętrzną autonomią: w Bolonii i Paryżu (słynna Sorbona). Z czasem będzie ich coraz więcej: Oksford, Cambridge, Padwa, Florencja, Praga, a także Akademia Krakowska (1364 r.). Najważniejszym z wydziałów była oczywiście teologia. Uniwersytety okazały się ważnymi centrami życia umysłowego. Następstwem ich działania był wzrost liczby ludzi wykształconych, otwartych na nowe idee.
Uniwersalizm średniowiecza
Polega na jedności kulturowej i religijnej średniowiecznej Europy. O jedności tej decydowały jedna wiara (chrześcijaństwo), jeden ustrój (feudalizm), wspólny język (łacina). Mieszkający w różnych krajach ludzie mają dzięki temu niemal identyczny system wartości. Także literaturę i sztukę łączy wiele podobieństw.
Od razu skojarz!
Imię róży, powieść Umberta Eco, znakomicie przeniesiona na ekran przez Jeana Jacquesa Annouda – bardzo dobrze wprowadza w klimat epoki. Koniecznie ją przeczytaj lub obejrzyj film.
Jedność religijna wieków średnich
była czasem utrzymywana na siłę, czego dowodem tragiczny los tzw. katarów i albigensów. Nie straszyli piekłem i nie zbierali podatków, nazywano ich dobrymi ludźmi. Przeciwko tym heretykom papież Innocenty III wysłał w 1208 r. do Langwedocji wyprawę krzyżową – prawie trzystu tysiącami ludzi dowodził Szymon z Montfort, nazwany później rzeźnikiem. Katarzy zostali wymordowani, ale wojna trwała długo; na przykład słynną twierdzę w Montsegur krzyżowcy zdobywali prawie rok. Z katarami wiąże się wiele tajemnic i legend dotyczących ukrytych przez nich skarbów, a zwłaszcza świętego Graala.
Podobnie stało się z ruchem społeczno-religijnym zwanym od nazwiska twórcy husytyzmem. Jan Hus domagał się powrotu do prawd wiary zapisanych w Piśmie Świętym: mówił o potrzebie równości, odebrania przywilejów i majątków kościelnych, odrzucał też niektóre prawdy wiary, m.in. istnienie czyśćca, a także spowiedź . Za to został potępiony jako heretyk i w czasie soboru w Konstancji spalony na stosie w 1415 r. Krwawo zwalczano też jego zwolenników.
W celu zwalczania heretyków władze kościelne powołały w 1215 r. odrębną instytucję – Wielką Inkwizycję. Zasłynęła ona wkrótce z okrucieństwa. Do procesu – i skazania! – wystarczały podejrzenie czy donos kogoś zawistnego. Stosowano tortury, najczęściej karano śmiercią, na przykład przez spalenie na stosie. W niektórych krajach, choćby w Hiszpanii i Portugalii, Inkwizycja działała aż do połowy XIX w.! Wszystkie te działania Kościoła miały jednak tylko doraźne skutki. Wkrótce nadszedł wiek XVI – czas reformacji – i jedność religijna Europy przestała istnieć.
Feudalizm
zaczął się kształtować jeszcze w państwie Karola Wielkiego, by wkrótce stać się jedynym ustrojem społeczno-politycznym epoki. U jego podstaw leżały własność ziemi oraz specyficzny podział pracy: jedni uprawiali ziemię, inni byli wojownikami; słabsi potrzebowali opieki w niespokojnych czasach.
Na szczycie hierarchii feudalnej stał król – najwyższy senior i właściciel całej ziemi w państwie. To on rozdzielał urzędy, lenna, różnego rodzaju przywileje, a jego obowiązkiem była opieka nad poddanymi. Niżej w hierarchii znajdowali się seniorzy (wielcy lennicy królewscy), zarówno duchowni (np. biskupi, opaci), jak i świeccy (np. hrabiowie, książęta). Mieli oni własnych lenników, którymi się opiekowali i wobec których musieli być lojalni. W zamian za lenno składali królowi przysięgę wierności. Niżej stali wasale niższego rzędu (rycerze) – oni przysięgali wierność seniorowi i w razie potrzeby musieli mu służyć pomocą zbrojną, a czasem także finansową. W razie nielojalności seniora mogli mu wypowiedzieć posłuszeństwo. Jeszcze niżej w społeczeństwie feudalnym znajdowali się mieszczanie i chłopi – stany właściwie pozbawione praw, za to obarczone największymi ciężarami. Ich przedstawiciele płacili różnego rodzaju daniny i renty panu feudalnemu, dziesięcinę na Kościół itp.
Ważne pojęcia związane z systemem feudalnym
- Lenno – majątek dawany wasalowi przez seniora; także określenie całokształtu stosunków feudalnych.
- Wasal – lennik, który za otrzymane dobra zobowiązywał się do powinności na rzecz seniora.
- Senior – feudalny pan, posiadający wasali.
- Ważne prawo: Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem.
Serwis obyczajowy i nie tylko
Kobieca uroda
Jaki był średniowieczny kanon piękna, mogą nam powiedzieć między innymi wizerunki Madonny czy świętych: kobieta wysoka, smukła, ale o wyraźnie zaznaczonym brzuchu – to znak płodności! Elegantki w tej epoce podkreślały wysokie czoło – czasem nawet wyrywały sobie włosy, aby wydawało się ono wyższe… Modna była bladość cery, a także jasne włosy i oczy.
Przy stole
Nie wiadomo, czy dziś smakowałyby nam dania ówczesnej kuchni. Potrawy biedaków były proste i mało wykwintne. W kuchniach bogaczy wyraźnie nadużywano przypraw. Pieprz – który w średniowieczu niekiedy zastępował pieniądze! – czy zamorskie korzenie były wysoko cenione i sypane do potraw niekiedy bez umiaru. Złośliwi twierdzą, że miało to np. zabijać podły smak szybko psującego się mięsa… Cóż, zatrucia pokarmowe występowały w tej epoce dość często. Zupełnie inne niż dziś zasady panowały przy stole: jedzono rękami, a savoir-vivre nakazywał najwyżej, by te ręce wcześniej umyć i nie wyszukiwać w misie co lepszych kęsów (patrz: wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole).
Lepiej nie chorować
Fatalny poziom higieny, zwłaszcza w średniowiecznych miastach, i niski poziom wiedzy medycznej sprzyjały chorobom. Łatwo było o masowe epidemie. Ta najstraszniejsza, w latach 1348-1350, zdziesiątkowała ludność całego kontynentu. Do tej pory uważano, że była to dżuma, zwana Czarną Śmiercią. Wątpliwości współczesnych epidemiologów budzi jednak zaskakująco szybkie rozprzestrzenianie się choroby. Zwłoki zmarłych na epidemię bywały zresztą w tej epoce wykorzystywane jako broń biologiczna – po prostu przerzucano je przez mury obleganych miast… Ówcześni lekarze niewiele mieli do zaoferowania. Na przykład na dżumę miały pomagać utarte szmaragdy czy puszczanie krwi.
Poza Europą
Jeśli wyjrzymy poza średniowiecze europejskie, okaże się, że ta epoka pozostawiła po sobie dużo więcej ważnych osiągnięć. Wieki IX – XI to złoty okres nauki arabskiej: rozwijają się matematyka i astronomia, a wiedza medyczna jest już zaskakująco bogata. W I połowie X w. w Chinach źródłem energii były wiatraki, a wiek później wynaleziono tam ruchome czcionki (druk znano już w VIII w.!). Także w Chinach zaczęto używać armat; w Europie broń palna pojawiła się dopiero w I połowie XIV w. Bardziej szczegółowy opis krajów Dalekiego Wschodu przyniósł powrót słynnego podróżnika Marca Pola w 1296 r. W tym samym XIII w. Europa zapoznała się też bliżej z Mongołami, którzy zjednoczeni przez Czyngis-chana rozpoczęli swe wielkie podboje, docierając także do Polski.
Zobacz: