Święty
- asceta,
- św. Aleksy
- św. Szymon Słupnik
- św. Kinga
- męczennik,
- św. Wojciech
- św. Stanisław
- św. Dorota
Ze średniowiecznego teocentryzmu wyrastał powszechny w tamtych czasach wzorzec osobowy świętego. Utwory hagiograficzne – to znaczy opisujące żywoty świętych – miały wyraźny charakter dydaktyczny: zachęcały do wybierania takiej postawy życiowej, która przyniesie nagrodę w postaci zbawienia.
- Drogą do świętości była asceza – wyrzeczenia się wszelkich przyjemności świata, umartwianie się. Aby zasłużyć na niebo, bohaterowie tamtych czasów cierpią głód i pragnienie, dobrowolnie opuszczają rodzinę, skazują się na różnego rodzaju umartwienia. Chcą w ten sposób naśladować Chrystusa; szukając cierpień ciała – doskonalić duszę. Kroniki średniowieczne mówią o przełożonej jednego z klasztorów, której dzienny posiłek składał się z kilku liści sałaty, zresztą także jedzonej z wyrzutami sumienia. Wspominają też o innej zakonnicy, która zimą zanurzała się w jeziorze, „iżby lodem obmarznąć dla umartwienia”. Tego typu praktyki ascetyczne zostały później odrzucone m.in. przez św. Franciszka z Asyżu. Jego zdaniem ubóstwo nie musi łączyć się z samozniszczeniem. Ważnym elementem biografii świętych była czystość cielesna. Przykładu dostarcza choćby łaciński Żywot świętej Kingi. Ta węgierska księżniczka, żona Bolesława Wstydliwego, w dniu ślubu poprosiła o zachowanie czystości przez rok. Później odsuwała dopełnienie małżeństwa o kolejne lata…
- Drogą do nieba było również męczeństwo, oddanie życia za wiarę. Przykładem mogą być utwory poświęcone św. Wojciechowi, które powstawały już na przełomie X i XI w., czy św. Stanisławowi. W opowieściach o świętych i męczennikach ujawniała się często średniowieczna skłonność do dokładnego pokazywania scen drastycznych, okrucieństwa. W Żywocie św. Błażeja znajdujemy taki opis kaźni: „Skwarzonym ołowiem oblewać, a potem kazał je powiesić i kazał je żelaznymi osękami targać, jichże ciała w śniegowej białości była”. Podobne katusze przeżywa bohaterka Legendy o świętej Dorocie. Zakochany w niej pogański książę chce, by wyrzekła się wiary. Wierna Bogu dziewica odmawia – i jest za to biczowana, przypalana pochodnią, szarpana hakami. Wszystko to anonimowy autor opisuje z dużą dokładnością!
Ważne postacie świętych
- Święty Wojciech – praski biskup, który w 996 r. przybył do Polski. W następnym roku wyruszył jako misjonarz nawracać Prusów i został przez nich zamordowany. Według legendy Bolesław Chrobry wykupił jego ciało za tyle złota, ile ważyły zwłoki. Cudownym sposobem w czasie ważenia ciało stało się dziwnie lekkie… Święty Wojciech został kanonizowany w 999 r., a jego relikwie są przechowywane w katedrze w Gnieźnie. Na słynnych drzwiach gnieźnieńskich, które powstały około 1130 r., można zobaczyć bohaterskie losy świętego.
- Święty Stanisław Szczepanowski (ze Szczepanowa) – biskup krakowski, który został zamordowany z rozkazu króla Bolesława Śmiałego w 1079 r. za to, że ośmielił się napiętnować okrucieństwo władcy. Wkrótce potem król stracił tron, a Stanisław w 1253 r. został kanonizowany. „Okrutnie mieczem powalił bezbożnik świętego, zbrodniarz pobożnego […] Lecz Bóg wszechmogący zesłał natychmiast niebieskie stworzenia, aby wskazały szczątki chwalebnego męczennika i strzegły ich” – czytamy w Żywocie świętego Stanisława pióra Wincentego z Kielczy.
- Święty Szymon Słupnik (IV/V w.) – kolejny przykład skrajnej ascezy i braku umiaru w umartwianiu się: przeżył 27 lat na piętnastometrowym słupie, przeważnie na stojąco!
- Św. Franciszek z Asyżu.
Zapamiętaj!
- Apokryfy – utwory nawiązujące do Pisma Świętego, ale nieuznawane przez władze kościelne. Pochodzące z nich wątki i motywy, często oparte na fantastyce, bardzo rozpowszechniły się w tekstach hagiograficznych.
- Asceza – unikanie wszelkich przyjemności życia, umartwianie się, dążenie do cierpień i poniżenia, mające na celu uzyskanie doskonałości duszy i w rezultacie zbawienia. We wczesnym średniowieczu przybierała ona formy skrajnego samoudręczenia (wzór wschodni), później jednak zwyciężył pogląd o konieczności poszanowania ciała jako daru boskiego, głoszony zwłaszcza przez św. Franciszka (wzór zachodnioeuropejski).
- Hagiografia – żywoty świętych i legendy o ich życiu i czynach; często występujące w średniowieczu gatunki literackie o charakterze parenetycznym.
- Legenda – opowieść pełna niezwykłości i cudowności, opowiadająca o postaciach historycznych lub rzekomo historycznych; w średniowieczu także inne znaczenie powiązane z dydaktycznym charakterem utworu: to, co warto przeczytać (zob. Legenda o świętym Aleksym).
Schematyczność dzieł hagiograficznych
Utwory tego typu były dla średniowiecznego odbiorcy nie tylko umoralniającą, ale też całkiem atrakcyjną lekturą – występowały w nich przecież niezwykłe wydarzenia, cuda, ciekawe zwroty akcji. Jednocześnie są to teksty pokazujące świat i bohaterów w bardzo uproszczony, czarno-biały sposób. Realizowały zazwyczaj podobny schemat, powtarzały się w nich pewne typowe elementy biografii świętego. Łatwo to pokazać na przykładzie najbardziej znanego polskiego utworu hagiograficznego – piętnastowiecznej Legendy o świętym Aleksym. Historia powstała w V – VI w. w Syrii, ale z czasem stała się bardzo popularna w średniowiecznej hagiografii, znalazła się m. in. w Złotej legendzie. Polska wersja jest oparta na jednej z licznych wersji tej opowieści.
Ważne teksty
Jakub da Voragine, Złota legenda (ok. 1270 r.)
Napisany przez dominikanina najsławniejszy zbiór żywotów świętych, wymienionych w kalendarzu liturgicznym; przedmiot licznych przeróbek i tłumaczeń, miała wpływ także na polską hagiografię;
- Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu;
- Legenda o świętym Aleksym;
- Legenda o świętej Dorocie;
- Żywot świętej Kingi.
Legenda o świętym Aleksym
Aleksy urodził się w Rzymie jako długo oczekiwany dziedzic bogatego pana wysokiego rodu. Rodzice przyszłego świętego, Eufamijan i jego żona Aglijas (Aglae) odznaczali się też wyjątkową pobożnością. Długo prosili Boga o dziecko, aż wreszcie ich próśb wysłuchał.
Typowy element biografii świętego: towarzysząca narodzinom atmosfera niezwykłości.
Młody Aleksy okazał się nawet pobożniejszy od swoich rodziców. Kiedy skończył dwadzieścia cztery lata, postanowiono znaleźć mu odpowiednią żonę. Jak zawsze posłuszny ojcu, Aleksy poślubił córkę cesarza Famijanę. Ślubu udzielał im sam papież.
Młodość świętego będąca dowodem jego niezwykłości duchowej albo wprost przeciwnie – grzeszna, dzięki czemu tym większa jest wartość późniejszego nawrócenia!
W czasie nocy poślubnej Aleksy powiedział żonie, że postanowił zachować czystość i służyć Bogu. Następnego dnia w tajemnicy opuścił rodzinny dom. Zabrane ze sobą srebro i złoto rozdał żebrakom i innym potrzebującym.
Świadomy wybór drogi do świętości; najczęściej spotykane elementy: porzucenie dotychczasowego trybu życia, często także najbliższych, tułaczka, złożenie ślubu czystości.
Odtąd Aleksy zapomniał o swoim książęcym pochodzeniu. Żebrał, siedząc pod kościołem, cierpiał głód i chłód.
Życie w ascezie, pełne umartwień i poniżenia.
Pewnego dnia zdarzył się cud: Matka Boska zeszła z obrazu i kazała otworzyć kościół, by bohater nie leżał na mrozie. Powtarzało się to często, więc ludzie zaczęli czcić Aleksego, uznali go za świętego. Żeby uciec przed chwałą, wsiadł na statek – pragnął dotrzeć do Tarsu, ale zgodnie z wolą Boga wiatr przygnał okręt do Rzymu.
Pierwsze cuda – często jeszcze za życia świętego.
Aleksy zamieszkał, nierozpoznany, pod schodami własnego domu. Modlił się, pościł i z pokorą znosił różnego rodzaju upokorzenia; np. służba wylewała mu na głowę pomyje. Tak spędził szesnaście lat. Gdy poczuł, że śmierć się zbliża, napisał list, w którym przedstawił swoje losy – w taki sposób zamknął ziemskie bytowanie.
Śmierci Aleksego towarzyszył dziwny znak – dzwony w mieście same się rozdzwoniły. Gdy miasto obiegła wieść, że to z powodu mieszkającego w domu Eufamijana żebraka, do jego zwłok przybyli nawet cesarz i papież. Dotknięcie ciała świętego, a nawet poczucie jego zapachu uzdrawiały chorych. Listu, który Aleksy wcześniej napisał, nikt nie był w stanie wyjąć z jego dłoni. Mogła to zrobić dopiero Famijana, która, podobnie jak mąż, zachowała dziewiczą czystość. W tym miejscu urywa się polska wersja legendy – inne opisują jeszcze ból rodziny zmarłego i uroczystości pogrzebowe.
Niezwykłe wydarzenia towarzyszące śmierci świętego.
Możliwe pytanie:
Jaki stosunek do średniowiecznej ascezy można znaleźć w wierszach Opowieść małżonki świętego Aleksego Kazimiery Iłłakowiczówny i Święty Szymon Słupnik Stanisława Grochowiaka?
Odpowiedź:
Obydwa wiersze są współczesnymi komentarzami do biografii średniowiecznych świętych. Iłłakowiczówna pokazuje historię św. Aleksego widzianą oczami jego żony, opuszczonej w noc poślubną. On odszedł, by zasłużyć na niebo, ona pozostała opuszczona i cierpiąca: „Czekałam na ciebie lat dziesięć i dwadzieścia, i trzydzieści z górą,/ młoda, piękna, pachnąca – potem zimna, twarda, z zeschłą, pomarszczoną skórą”. Wysyłała okręty na poszukiwania i chodziła do wróżbitów – bezskutecznie. Mijał czas. Później, kiedy Aleksy zamieszkał pod schodami ich domu, nawet go nie poznała… Biedna Famijana opisuje niezwykłe okoliczności śmierci męża, który dowiódł swej świętości. Do jego zwłok przybyli papież i cesarz, ale ona sama nie czuje radości: „… Lecz moje serce – rozdarte, rozdarte, ciężkie, ciężkie jak ołów”. Święty Aleksy z tego wiersza jest egoistą, który skrzywdził kochającą go kobietę. Ślub skazał Famijanę na samotność – nie mogła zostać żoną innego mężczyzny, mieć dzieci i rodziny. Także rodzice Aleksego cierpieli długie lata, nie wiedząc nic o ukochanym jedynaku. Czy wolno dążyć do świętości, nie myśląc o innych ludziach? Średniowieczna legenda nie zwraca uwagi na te kwestie, pokazuje postawę zgodną z ideałami epoki.
Łatwiejszą drogę wybrał także św. Szymon Słupnik z wiersza Grochowiaka. Życie na słupie jest na pewno bardzo uciążliwie, pozwala jednak odizolować się od problemów istniejących w świecie, od obecnego w nim zła. Obok niego „ludzie chłopaka na szafot przywiedli”, „ludzie dziewczynę wśród przekleństw gwałcili”, podczas gdy św. Szymon modlił się do Boga, „śpiewał mu pieśń/ i piał”. Wiersz Grochowiaka mówi też o wrogości, z jaką ludzie odnoszą się do „innych”. Niezwykła wiara św. Szymona mogła budzić skrajne emocje, podobnie jak budzi je poezja: „A ludzie mych wierszy słuchając powstają/ […] Powołał mnie Pan/ Na bunt”.
Zobacz:
Przedstaw Legendę o św. Aleksym jako przykład literatury hagiograficznej
13. Średniowieczna hagiografia – literackie realizacje (na wybranym przykładzie)