Winny powinien być ukarany. Oko za oko, ząb za ząb – takie prawo obowiązywało w starożytnym Kodeksie Hammurabiego. Dzisiejsze prawo jest zdecydowanie łagodniejsze i humanitarne. A jak winowajców karano w literaturze?

Biblia

Stary Testament

W Biblii winowajców jest oczywiście najwięcej. Wszystko zaczęło się w rodzinie pierwszych ludzi…

  • Pierwsi winowajcy – Adam i Ewa – zjadają zakazany przez Boga owoc z jabłoni (grzech pierworodny) – kara to wypędzenie z raju (Edenu) i skazanie pierwszych ludzi na cierpienie. Ich dzieci (nas) za każdy grzech czeka kara.
  • Kain zabija brata Abla. Odtąd zbrodnie bratobójcze noszą piętno (znamię) kainowe. Znamię to miało wskazywać na Kaina jako zabójcę brata, ale też chroniło go przed zemstą innych – zgodnie z wolą Boga, gdyby ktoś podniósł na niego rękę, zostałby ukarany siedmiokrotnie. Kain zostaje wygnany z ziemi ojców – musi mieszkać na pustyni.

Ludzie nieraz sprzeciwiali się Bogu, łamali Jego przykazania, obrażali Go. Gdy ich postępowanie było już bardzo występne, Bóg zsyłał na nich kary niemalże globalne. Raz ukarał ich potopem, z którego ocalała tylko rodzina Noego (schroniła się na specjalnie wybudowanej za radą Jahwe arce). Innym razem Bóg ukarał ludzką pychę. Ludzie postanowili dosięgnąć nieba wspólnie budowaną wieżą Babel. Za karę Pan Bóg pomieszał im języki, by nie mogli się ze sobą porozumieć. Raz jeszcze Stwórca zesłał na ludzi zagładę – za rozpustę i bezbożność na mieszkańców Sodomy i Gomory spadł „deszcz siarki i ognia”. Ocalał tylko Lot z rodziną.

Bóg wielokrotnie był też obrońcą swego ludu – karał krzywdzicieli narodu izraelskiego. Na Egipcjan, którzy nie chcieli uwolnić Żydów, zesłał za karę dziesięć plag (dziś plagą egipską nazywa się coś dokuczliwego, nieznośnego).

Zgodnie z wiarą chrześcijańską wszyscy ludzie po śmierci będą osądzeni przez Boga. Dobrych spotka nagroda w niebie, a źli zostaną ukarani mękami w piekle.

Nowy Testament

  • Judasz zdradza swego Mistrza i Nauczyciela – Chrystusa – za trzydzieści srebrników. Wydaje Go w ręce oprawców. Karą są wyrzuty sumienia, które prowadzą Judasza do samobójstwa.
  • Jezus Chrystus wziął na siebie winy wszystkich ludzi i zapłacił za nie śmiercią na krzyżu.

 

Mitologia

Prometeusz zawinił wobec bogów swym poświęceniem dla ludzi. Gdy wykrada ogień dla człowieka, za karę zostaje przykuty do skał Kaukazu. Drapieżne ptaszysko wydziobuje mu wciąż odrastającą wątrobę.

Syzyf mógł wieść spokojne życie i cieszyć się łaskawością bogów, ale miał naturę psotnika. Lubił też plotkować, przez co stracił zaufanie mieszkańców Olimpu. Zdradził ludziom boskie tajemnice, za co dostał karę śmierci – Zeus kazał sprowadzić go do Tartaru. Syzyf przechytrzył Tanatosa, zakuwając go w kajdany, czym jeszcze bardziej rozgniewał bogów. Za wszystkie krętactwa został skazany na wieczne męki – musiał wtaczać pod górę ogromny głaz ze świadomością, że nigdy nie uda mu się tego zrobić. Głaz bowiem za każdym razem wymykał mu się z rąk i staczał w dół, a Syzyf musiał od nowa zaczynać swą syzyfową pracę.

Edyp nieświadomie zabija ojca i dopuszcza się kazirodztwa. Nie mógł tego uniknąć – taki los zgotowało mu Fatum. Choć tak naprawdę jego winę spowodowało dziwne zrządzenie losu, on czuje się winny i wyznacza sobie okrutną karę: wykłuwa sobie oczy i rezygnuje z władzy w Tebach.

Antygona (bohaterka mitów tebańskich i tragedii Sofoklesa pt. Antygona) – córka Edypa, również naznaczona tragiczną klątwą. Miała dwóch braci, Polinejkesa i Eteoklesa, którzy kłócili się ze sobą o władzę. Obydwaj polegli w bratobójczej walce i władze Teb uznały, że Polinejkes nie zasługuje na pogrzeb (to on był sprawcą konfliktu). Antygona nie chciała dopuścić do tego, by drapieżne ptaki rozszarpały ciało jej nieżyjącego brata. Sprzeciwiła się nakazowi wuja Kreona i starszyzny. Za karę została skazana na śmierć.

 

W średniowieczu…

…kary były bardzo surowe. Największym przewinieniem była zdrada, ale z dzisiejszego punktu widzenia winowajcą można też nazwać rycerza nazbyt honorowego.

Pieśń o Rolandzie – winowajców mamy tu co najmniej dwóch. Tytułowy Roland woli poświęcić życie własne i swoich żołnierzy, niż wezwać pomoc. Przez jego nadmierną dumę i upór ginie mnóstwo rycerzy i on sam. Winę Rolanda można jednak wytłumaczyć średniowiecznym kodeksem rycerskim, który na pierwszym miejscu stawiał honor. Nie da się zaś usprawiedliwić innej postaci z Pieśni o Rolandzie – Ganelona (ojczyma Rolanda). To przez niego tak naprawdę rycerz Roland ginie (Ganelon wysłał go na tę trudną wyprawę, a potem odwrócił uwagę Karola Wielkiego od toczonej przez Rolanda walki). Ganelon przyznaje się do zdrady, której przyczyną była chęć zemsty na Rolandzie. Tzw. sąd boży skazuje trzydziestu popleczników Ganelona na śmierć przez powieszenie. Sam Ganelon zaś otrzymuje okrutny wyrok – zostaje rozdarty końmi.

 

W renesansie…

Chyba ludzie nie broili mniej niż w poprzedniej epoce, ale motyw winy i kary nie był zbyt popularny. Winowajców upodobał sobie jedynie William Szekspir.

Makbet – Makbet, by zdobyć koronę, zabija króla Dunkana. Ta pierwsza zbrodnia pociąga za sobą następne. Po każdej kolejnej zbrodni Makbet czuje się coraz bardziej bezkarny. Pierwsze zbrodnie wzbudzają w nim wyrzuty sumienia, ale potem zło powszednieje. Winną jest też lady Makbet – to ona nakłoniła męża do zbrodni. Wyrzuty sumienia doprowadzają ją do obłędu i śmierci, a drugi winowajca – Makbet – zgodnie z przepowiednią trzech wiedźm ginie zabity przez Makdufa.

 

W romantyzmie

…motyw winy i kary jest bardzo silny! Przeważa prawo z ludowej moralności: każdy winowajca musi zostać ukarany.

Ballady Adama Mickiewicza

W balladzie Lilie gdy mąż wraca z wojny, zabija go niewierna żona. W Rybce uwiedziona przez panicza Krysia mści się za niedotrzymanie słowa. Jej kochanek bierze ślub z bogatą księżną, a ona zostaje sama z małym dzieckiem. Dziewczyna topi się w jeziorze, ale każdego ranka i wieczoru pojawia się na brzegu jako syrena i karmi swego synka. Pewnego wieczoru panicz spaceruje nad brzegiem jeziora ze swą żoną. Znikają w niewyjaśnionych okolicznościach (my wiemy, że zamieniają się w kamień). Z kary zadowolony jest wierny sługa – opiekun syna Krysi.

Za niedochowanie wierności zostaje też ukarany strzelec z ballady Świtezianka. Przed śmiercią chłopak słyszy wyrok:

A gdzie przysięga? gdzie moja rada?
Wszak kto przysięgę naruszy,
Ach, biada jemu, za życia biada:
I biada jego złej duszy!

Dziady cz. II Adama Mickiewicza

Podczas obrzędu dziadów pojawiają się duchy winowajców podzielone na trzy grupy: duchy lekkie, ciężkie i pośrednie. Najpierw pojawiają się dzieci. Ich winą jest to, że za życia nie zaznały jeszcze cierpień. W odzyskaniu spokoju pomocne im będą ziarnka gorczycy.

Po dzieciach pojawia się duch okrutnego pana, który za życia nie miał dla nikogo litości, potrafił nawet wypędzić zimą matkę z dzieckiem z dworu. Za karę włóczy się po świecie bez jadła i picia. Jedzenie odbiera mu ptactwo.

Tak muszę dręczyć się wiek wiekiem,
Sprawiedliwe zrządzenia boże!
Bo kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże.

Duchem pośrednim jest dziewczyna, która nikogo nie kochała. Flirtowała z chłopakami dla zabawy, ale żadnego nie zamierzała obdarzyć uczuciem. Wszystkie te winy zostają ukarane.

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

Jacek Soplica popełnia zbrodnię, zabijając stolnika Horeszkę. Największą karą było uznanie go za zdrajcę narodowego – sojusznika Rosjan. Został odrzucony przez szlachtę. Musiał opuścić swe rodzinne strony – postanowił odkupić winy, wstępując do zakonu bernardynów. Nie poprzestał na pokucie w mnisim habicie. Brał udział w bitwach napoleońskich, został emisariuszem – przekazywał szlachcie aktualne informacje polityczne, przewoził tajne dokumenty i listy. W ten sposób zmył z siebie piętno zdrajcy. Swoją winę wobec Horeszków odkupił też, dwa razy ratując życie Hrabiego – w czasie polowania zastrzelił niedźwiedzia, podczas bitwy z Moskalami osłonił ostatniego Horeszkę przed śmiercionośną kulą.

Balladyna Juliusza Słowackiego

Balladyna zabija siostrę Alinę, by wyjść za Kirkora. Na jej czole pojawia się czerwona plama – nie dające się usunąć piętno morderczyni. Zbrodnia pociąga za sobą kolejne winy – Balladyna wypędza matkę z zamku, zabija Grabca, Pustelnika, Kostryna. Ma upragnioną władzę, którą nie musi się z nikim dzielić, ale jako nowa władczyni musi rozpocząć panowanie od wydania wyroków na zabójcy otrutego Kostryna, zabójcy zamordowanej Aliny, na niewdzięcznej córce, która wyrzekła się matki – Balladyna sama na siebie wydaje wyrok śmierci. Katem jest… piorun, który uderza w królową.

Halka Włodzimierza Wolskiego (autora libretta do opery Stanisława Moniuszki)

Historia podobna do Rybki Mickiewicza. Halka – dziewczyna z góralskiej wsi – kocha szlachcica Janusza. On – świadomy przeszkód stojących na drodze ku ich małżeństwu – zwodzi Halkę, choć ma ożenić się z bogatą Zofią. Zrozpaczona Halina najpierw pragnie zemsty:

Ja zemszczę się, podpalę cię,
Boś serce srodze zakrwawił mi,
Bo matka ja – i żona twa
Zabiję cię – słyszysz mnie ty?

Po chwili jednak przebacza kochankowi i popełnia samobójstwo (topi się tak jak Krysia z Rybki).

 

W pozytywizmie…

…winowajców jest dużo. Ale czasem nie wiadomo, kogo obciążyć odpowiedzialnością za nędzę na ulicach, biedę w wiejskich chatach i robotniczych suterenach.

Opowieść wigilijna Charlesa Dickensa

Bogaty, cyniczny i bezduszny Ebenezer Scrooge zapomniał, jakie wartości powinny być najważniejsze dla człowieka. Na szczęście nie jest jeszcze za późno na zmianę postępowania – pojawienie się duchów odmienia jego życie. Duch Wigilijnej Przeszłości przypomina mu lata dzieciństwa i młodości, wzbudza tęsknotę za tymi czasami oraz wyrzuty sumienia. Duch Tegorocznego Bożego Narodzenia pokazuje mu współczesną rzeczywistość: dzieci, które z biedy mogą zejść na przestępczą drogę, biedaków, którzy cieszą się ze świąt – to wzbudza w Scrooge’u pragnienie poprawy i współczucie dla ubogich. Duch Przyszłości pokazał bogaczowi, co stanie się, jeśli nie zmieni swego postępowania – samotną śmierć, nijaki pogrzeb, grabienie jego majątku. Ten obraz tak wstrząsa Scrooge’em, iż postanawia on całkowicie się zmienić. Słowa dotrzymuje. Kary nie będzie.

Quo vadis Henryka Sienkiewicza

Neron jest w ujęciu Sienkiewicza zbrodniarzem, który ma na sumieniu śmierć własnej matki i żony. Zbrodnicze instynkty cezara znajdują ujście podczas prześladowań chrześcijan, którzy giną w okrutnych męczarniach rozszarpywani przez dzikie zwierzęta na arenie cyrku albo płonąc jako żywe pochodnie w cesarskich ogrodach. Winy te wcale nie budzą w nim wyrzutów sumienia. W epilogu czytamy, że na karę śmierci skazują Nerona poddani. Gdy dowiaduje się on o wyroku senatu, popełnia samobójstwo, ale nadal sprawia wrażenie człowieka opętanego zbrodnią. Wcale nie żałuje swych czynów – szkoda mu jedynie siebie, co potwierdzają jego słowa: „Jakiż artysta ginie!”.

Potop Henryka Sienkiewicza

Głównym winowajcą jest Andrzej Kmicic – literacki kuzyn Jacka Soplicy. Hulaka i rozrabiaka będzie musiał odpokutować winy wobec przyjaciół i ojczyzny służbą pod przybranym nazwiskiem (Babinicz). Po wielu perypetiach zostaje oczyszczony z zarzutów przez samego króla Jana Kazimierza. W obecności ukochanej Oleńki Billewiczówny oraz szlachty laudańskiej, wobec której Kmicic niegdyś ciężko zawinił, zostaje odczytany list króla wyliczający wszystkie zasługi Kmicica (Babinicza). Winy zostają mu darowane – Kmicic żeni się z ukochaną.

Latarnik Henryka Sienkiewicza

Józef Skawiński nie dopełnił swoich obowiązków – zapomniał zapalić latarnię morską. Za karę został wyrzucony z pracy. Choć znowu skazany na tułaczkę, ruszył w świat z odrobiną optymizmu. Nadzieję na lepsze dawała mu książka ukryta za pazuchą – Pan Tadeusz Adama Mickiewicza.

Szkice węglem Henryka Sienkiewicza

Surowa kara spotyka niewierną żonę – wzburzony małżonek siekierą odcina Marysi Rzepowej głowę. Tak do końca bohaterka tej noweli nie była winna. Zdradziła męża z miłości – chciała ratować go przed powołaniem do carskiego wojska, w którym musiałby on służyć przez długie lata.

 

Jaka może być kara?

  • dotkliwa, ciężka, surowa
    albo
    lekka, łagodna
  • sprawiedliwa, zasłużona
    albo
    niesprawiedliwa, niezasłużona

Frazeologia

  • Brać całą winę na siebie – uznawać się za winnego, uwalniając od podejrzeń innych
  • Brzemię winy – poczucie winy
  • Darować komuś winę – wybaczyć
  • Nie być bez winy – być częściowo winnym
  • Obarczać kogoś winą – obwiniać kogoś
  • Ponosić winę za coś – być winnym czegoś

Aforyzmy

Zemsta jest rozkoszą bogów.
Rada by dusza do raju, ale grzechy nie puszczają.

Niekiedy dopiero kara stwarza poczucie winy.
Leszek Kumor

Zbrodnia to niesłychana, pani zabija pana.
Adam Mickiewicz

Winnych niech własne potępi sumienie.
Juliusz Słowacki

Jak w medycynie nie masz chorób, tylko są chorzy, tak w świecie moralnym nie masz win, tylko są winni.
Henryk Sienkiewicz

Kara przychodzi zwykle w ten sposób, że wygląda jak krzywda.
Karol Irzykowski

Wina i kara przewrotnie
Dość nietypowego Anioła Stróża ma bohater opowiadania Wina i kara Sławomira Mrożka. Zgodnie z wiarą chrześcijańską każdy z nas ma swego anioła, który pilnuje, byśmy nie popełniali błędów. Małe dzieci wierzą, że podpowiada im do ucha, jak właściwie postępować. Trudno wyobrazić sobie anioła, który stosowne zachowanie wymusza kuksańcami, prztyczkami w nos albo kopniakami. Takie przywoływanie do porządku nie wróży nic dobrego – agresja rodzi agresję. Chłopiec podpala swój rodzinny dom i w końcu zupełnie obojętnieją mu kary Anioła Stróża.

Pytanie otwarte – wypracowanie!

  • Zbrodniarze, którym nie umiem wybaczyć. Podaj przykłady z literatury i historii. (Rozprawka)
  • Napisz mowę oskarżycielską (albo obronną) dla wybranego bohatera literackiego.
  • Kara zbyt okrutna. Czy znalazłeś takie w literaturze? (Rozprawka)

 

Minikonspekt wypracowania na temat:

Zbrodniarze, którym nie umiem wybaczyć (rozprawka)

I Teza:
Podobno wszystkim należy się przebaczenie. Są jednak w literaturze i historii zbrodnie, które trudno zapomnieć, zrozumieć, przebaczyć.

II Dowody:

  • Bratobójstwo. Straszna zbrodnia, dokonał jej Kain (Biblia) potem Balladyna (tragedia Słowackiego). Rodzeństwo powinno się kochać.
  • Zdrada Judasza. Sprzedał Chrystusa za trzydzieści srebrników.
  • Królobójstwo: Makbet Szekspira. Makbet mordował, by zapewnić sobie tron, władzę. Jakie tu znaleźć usprawiedliwienie? W Hamlecie z kolei brat króla – Klaudiusz morduje go, by objąć jego tron i ożenić się z wdową.
  • Mężobójstwo: pani zabija swojego męża, który powrócił z wojny. Motyw ma taki: chce ukryć swoje zdrady, które popełniła podczas jego nieobecności. Chce także wydać się za mąż z jednego z braci (Lilie Mickiewicza).
  • Okrucieństwo, skąpstwo. Najpierw przykład: ciężki duch z Dziadów, który przyczynił się do nędzy i śmierci ludzkiej. Moralność ludowa nie przyznaje mu przebaczeń.
  • Postacie historyczne, których czyny pociągały śmierć tysięcy ludzi: Hitler, Stalin, bin Laden. Trudno wybaczyć im tragedie całych narodów.

III Zakończenie:
Prawo i sądy istnieją po to, by zbrodniarzom wymierzać sprawiedliwość. Nie wolno dopuścić, by wpłynęła na to nienawiść lub żądza zemsty. Ale ci, którzy krzywdzą innych, powinni ponieść karę: choćby dlatego, że „zło rodzi zło”.

 

Zobacz:

Wina i kara – TEST