Ustrojem rzeczypospolitej szlacheckiej. Ustrój to system rządzenia, określenie, kto ma prawo głosowania, wybierania władcy, decydowania o państwie.
- Znamy demokrację – czyli władzę ludu, władzę wszystkich mieszkańców – jeszcze z Aten.
- Znamy monarchię – gdy krajem rządzi król, a tron w dynastii rządzącej przechodzi z ojca na syna (to monarchia dziedziczna).
- W rzeczpospolitej szlacheckiej już w XVI wieku ustalono, że państwo jest „wspólną rzeczą” szlachty, czyli władza w Polsce należy do szlachty.
- Już Jagiellonowie, chcąc uzyskać zgodę polskich panów na realizację swoich planów, przyznawali im różne przywileje. Właściwie dziedziczność tronu została uzależniona od szlachty od samego początku władania Władysława Jagiełły. Wszak był on litewskim mężem polskiej królowej Jadwigi. Gdy zmarła, potomkowie Jagiełły z następnych małżeństw nie mieli prawa do tronu, musieli uzyskać zgodę szlachty. Uzyskiwali ją – za kolejne przywileje. Aż do ostatniego Jagiellończyka (Zygmunta Augusta) można jednak mówić o panowaniu dynastii. Ale od czasu gdy Zygmunt August zmarł bezpotomnie – szlachta na specjalnych sejmach elekcyjnych będzie wybierać króla. To jej prawo najważniejsze – a że do głosu uprawnieni są wszyscy szlachcice, dlatego jest to demokracja szlachecka. Jej pozycję potwierdziła wspomniana konstytucja w 1505 roku – nihil novi (od tego czasu król nic sam o szlachcie postanowić nie mógł), a także słynny przywilej liberum veto.
Przywileje szlacheckie
Podstawowe przywileje uzyskała szlachta w ciągu XIV i XV w.
- Przywilej koszycki z 1373 r. przyniósł m.in. zwolnienie od podatków.
- Przywilej czerwiński z 1422 r. oraz wydane przed Władysława Jagiełłę w celu uzyskania następstwa tronu dla jego synów przywileje jedleński z 1430r. i krakowski z 1433r. obiecywały szlachcie, iż jej dobra nie będą konfiskowane, ani ona sama więziona bez wyroku sądowego.
- Przywileje nieszawskie Kazimierza Jagiellończyka z 1454 r., wydane w czasie wojny z Krzyżakami osobno dla poszczególnych ziem, zapewniły, iż bez zgody sejmików ziemskich nie będą ustanowione nowe podatki i powoływane pospolite ruszenie.
- W 1496 r. Jan Olbracht wydał w Piotrkowie przywilej m.in. zakazujący mieszczanom nabywania dóbr ziemskich i odsuwający nieszlachtę od wielu urzędów i godności.
- W 1501 r. Aleksander Jagiellończyk poczynił ustępstwa na rzecz magnaterii w przywileju mielnickim.
Konstytucja Nihil novi
Przywilej mielnicki wywołał olbrzymie niezadowolenie szlachty, która nie chciała płacić podatków, stawiać się na pospolite ruszenie. Doszło do załamania pozycji możnowładztwa. W uchwalonej wtedy konstytucji – 1505 r. zwanej od pierwśzych słów Nihi novi (nic nowego) postanowione, że bez wspólnej zgody senatu i izby poselskiej nie mogą być wyprowadzane żadne zmiany w istniejących prawach i przywilejach szlacheckich. Konstytucja ta stała się kamieniem węgielnym polskiego parlamentaryzmu, uzależniając najważniejsze poczynania państwa od zgody sejmu.
W 1505 r. dokonano również zestawienia statutów i przywilejów, zwane statutami Laskiego.
Przywileje szlacheckie – zestawienie
Geneza i organizacja sejmu walnego
Początki sejmu walnego wywodzą się z przywilejów nieszawskich, kiedy to król zobowiązał się, że nie będzie wywoływać pospolitego ruszenia ani nakładać nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich. Z biegiem czasu, w celu ujednolicenia swych stanowisk, sejmiki zaczęły porozumiewać się ze sobą, co w końcu XV w. doprowadziło do powstania reprezentacji sejmikującej szlachty w postaci jednego dla całego państwa sejmu walnego.
Od 1492 r. przerodził się w sejm dwuizbowy, złożony z senatu i izby poselskiej.
- W skład senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie oraz najwyżsi urzędnicy królewscy m.in. kanclerz, marszałek i podskarbi.
- Izba poselska składała się z posłów wybieranych spośród szlachty na sejmikach przedsejmowych. Liczba posłów początkowo była zmienna, ustaliła się dopiero w połowie XVI w. dla każdego sejmiku. Po unii z Litwą izba poselska gromadziła ok. 170 posłów. W izbie poselskiej zasiedli przedstawiciele Krakowa i Wilna, ale bez prawa głosu.
Sejm walny uchwalał ustawy i podatki, przyznawał szlachectwo, przyjmował posłów zagranicznych i nadawał kierunek polityce zagranicznej, kontrolował skarb, zezwalał na powoływanie pospolitego ruszenia, miał prawo łaski i amnestii.
Sejm początkowo zbierał się dorywczo, a od 1573 r. regularnie co 2 lata (sejm ordynacyjny 6-tygodniowy) lub w razie potrzeby częściej (sejm ekstraordynaryjny 2-tygodniowy), obradował głównie w Warszawie. Do podejmowania uchwał wystarczyła początkowo większość głosów, z czasem (połowa XVII w.) niezbędna stała się jednomyślna zgoda obecnych.
Niezależnie od sejmu walnego istniały sejmy elekcyjne dokonujące wyboru króla, oraz sejmy koronacyjne (poprzedzający koronację elekta), na których elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie i pacta conventa.
Doniosłą rolę w systemie demokracji szlacheckiej odgrywały również sejmiki generalne i ziemskie.
- Sejmiki ziemskie były to zjazdy szlachty z całej ziemi, wykształcone z dawnych wieców. Wybierano na nich posłów na sejm walny, udzielano im instrukcji, rozpatrywano sprawy lokalne i wydawano laudy – lokalne normy prawne. Sejmiki były przedsejmowe, kapturowe (sprawujące rządy w ziemiach podczas bezkrólewia), deputackie (wybierające deputowanych do trybunału) i elekcyjne (wybierające urzędników ziemskich).
- Sejmiki generalne były to zjazdy posłów wybranych na sejmikach i senatorów danej prowincji. Uzgadniano na nich wspólne stanowisko na sejm walny.
Narodziny polskiego parlamentu, czyli sejmu walnego oraz jego funkcjonowanie
Ruch egzekucyjny
W drugiej połowie XVI w. toczyła się ostra rywalizacja, między magnaterią i szlachtą domagającą się reformy państwa, występującą pod hasłami egzekucji praw i dóbr czyli wykonywania i przestrzegania istniejących praw i zwrotu zabranych dóbr królewskich, postulującą również ujednolicenie państwa, reformy skarbowej i wojskowej.
Przy poparciu Zygmunta Augusta na sejmie w Piotrkowie w 1562 r. przeprowadzono egzekucję dóbr – zwrot królewszczyzn bezprawnie trzymanych przez magnaterię. Część dochodów (1/4) z królewszczyzn przeznaczono na stałe wojsko (tzw. kwarciane). Ograniczono odrębność włączonych w XV w. obszarów: Prus królewskich, księstwa zatorsko-oświęcimskiego a także Mazowsza.
Doprowadzono do unii realnej z Litwą – 1569 r.
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Unia polsko-litewska w Lublinie (1569 r.)
Sprawę ściślejszego związku Polski i Litwy postulował ruch egzekucyjny. Popierała ją szlachta litewska, licząca na takie same prawa jak szlachta polska, wbrew opozycji magnaterii litewskiej.
- Na sejmie warszawskim w 1564 r., na który przybyła delegacja sejmu litewskiego, Zygmunt August przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę. Ale opór magnatów litewskich złamano ostatecznie 5 lat później,
- 8 marca 1569 r. inkorporowano do Polski województwo wołyńskie, bracławskie i podlaskie, nadając tamtejszej szlachcie przywileje szlachty polskiej. Następnie włączono do Korony kijowszczyznę. Złamało to opór magnaterii litewskiej.
- Aktami z I i 4 VII 1569 r. Wielkie Księstwo Litewskie zostało połączone z Koroną unią już nie personalną, lecz realną na zasadzie równości.
Postanowienia
- Unia przewidywała wspólnego monarchę, wybieranego i koronowanego jednocześnie na króla polskiego i wielkiego księstwa litewskiego.
- Wspólna miała być również polityka zagraniczna i sejm, Litwa zachowała osobne urzędy centralne (kanclerza, marszałka, podskarbiego, hetmanów), osobną administrację, skarb, wojsko, prawo sądowe.
- Moneta miała być taka sama, ale bita osobno w Koronie, osobno na Litwie.
- Polacy i Litwini mogli swobodnie nabywać swe dobra i przesiedlać się.
W ten sposób powstała Rzeczypospolita Obojga Narodów.
Pierwsza wolna elekcja
Bezkrólewie
W 1572 r. zmarł bezpotomnie Zygmunt August, zostawiając nie uregulowaną sprawę następstwa tronu. Szlachta musiała samodzielnie ustalić tok postępowania po śmierci monarchy. Forma nadana bezkrólewiu i elekcji obowiązywała aż do końca istnienia Rzeczypospolitej.
- Bezkrólewie zaczęło się od organizowania po województwach konfederacji, które były nadzwyczajnymi związkami zastępującymi normalne źródło władzy, jakim był król. Odtąd dość często dochodziło do zawiązywania konfederacji nie tylko w czasie bezkrólewia, ale także przeciw królowi (tzw. rokosz) lub w jego obronie dla zabezpieczenia kraju przed najazdem zewnętrznym
Ważne! W konfederacji obowiązywała zasada większości głosów.
- Zastępcą króla na czas bezkrólewia był interrex. Został nim prymas Jakub Uchański. Od tej pory przyjęła się praktyka, iż interrexem zostawał prymas.
- Przyjęto również zasadę elekcji viritim. Oznaczało to, że każdy szlachcic miał prawo osobistego uczestniczenia w elekcji.
- Pierwszy sejm w czasie bezkrólewia, zwany konwokacją, wyznaczał czas i miejsce elekcji oraz zawiązywał konfederację generalną.
Pierwsza wolna elekcja
Pierwszym królem polskim, wybranym na drodze wolnej elekcji został Henryk Walezy (1573-1574), książę Andegaweński, brat monarchy francuskiego. Dla zabezpieczenia się przed niekorzystnymi zmianami religijnymi (Walezy był zamieszany w noc św. Bartłomieja) i nawrotu do silnych rządów monarchistycznych, szlachta spisała najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, swe prawa i przywileje i wymogła na elekcie ich zaprzysiężenie i przestrzeganie. Dopiero po spełnieniu tego wymogu Henryk został koronowany w Krakowie. Punkty spisane prze szlachtę nosiły nazwę artykułów henrykowskich. W wypadku ich nieprzestrzegania, szlachta miała prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi. Dla kontroli i pomocy w poczynaniach królewskich, powołano specjalną radę u boku króla – senatorów rezydentów. Powoływani byli oni przez sejm, ich skład zmieniał się co kwartał. Król wstępując na tron, składał również osobiste obietnice tzw. pacta conventa. Henryk Walezy na wieść o śmierci brata, króla Francji Karola IX, zbiegł do Francji i objął tam tron jako Henryk III.
Datownik
1374 – przywilej koszycki
1422 – przywilej czerwiński
1430 – przywilej jedleński
1433 – przywilej krakowski
1454 – przywilej nieszawski
1496 – przywilej piotrkowski
1501 – przywilej mielnicki
1505 – konstytucja Nihil novi
1562 – sejm w Piotrkowie
1572 – śmierć Zygmunta Augusta
1573 – pierwsza wolna elekcja
1773-74 – panowanie Henryka Walezego
Zobacz: