Tradycyjnie umieszczamy pozytywizm polski między rokiem 1864 a 1890.
Ramy czasowe epoki
- Rok 1864 – klęska powstania styczniowego.
- Rok 1890 – umowna data początku Młodej Polski (debiuty modernistów).
Rok 1864 – to data ostatecznego zakończenia i upadku powstania styczniowego. Jest to także data uwłaszczenia chłopów na terenie zaboru rosyjskiego. Oba wydarzenia pociągnęły za sobą skutki narodzin zupełnie innej epoki.
- Po pierwsze klęska kolejnego zrywu niepodległościowego wywołała zniechęcenie wobec romantycznych metod walki, sprowokowała młode pokolenie do poszukiwań nowych, innych sposobów protestu przeciw zaborcom.
- Po drugie na społeczeństwo spadły represje po powstaniu, powstał nowy kształt gospodarki po uwłaszczeniu chłopów. Szlachta ziemiańska coraz częściej poszukiwała zarobku, wykorzystywała swoje wykształcenie i tak powstawała warstwa inteligencji.
Rok 1890 – przyjmuje się z kolei umownie za początek Młodej Polski. Wówczas właśnie na arenę pisarską wchodzi młode pokolenie twórców, debiutują poeci młodopolscy (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff), nowy, modernistyczny prąd atakuje i ogarnia Polskę. Wprawdzie nie oznacza to zupełnego zaniku pozytywizmu – powstają jeszcze ważne dzieła w duchu tej epoki, trwa równolegle prąd realizmu i naturalizmu, pozytywizmu i modernizmu, lecz ten młody – jest silniejszy i pierwszoplanowy.
Fazy pozytywizmu
- przed rokiem 1863 – przedpowstaniowa;
- lata 1864-1875 – faza powieści tendencyjnej;
- lata 1876-1880 – faza nowelistyki;
- ósma dekada XIX wieku – faza dojrzałego realizmu.
Przedział pozytywizmu nie jest jednolity. Można podzielić go na następujące fazy:
- Faza „przedpowstaniowa”
Obejmuje działalność prekursorów nowej epoki i nowego sposobu myślenia, działających jeszcze przed powstaniem styczniowym. Należą do nich m.in. „przedburzowcy we Lwowie” – grupa pisarzy skupionych wokół Dziennika Literackiego (przełom lat 50. i 60. XIX w.). Przedburzowcy – Michał Bałucki, Józef Narzymski, Teodor Tomasz Jeż głosili potrzebę literatury zaangażowanej w sprawy kraju, choć odwoływali się do twórczości wieszczów romantycznych.
- Po powstaniu (1864) do połowy lat 70.
(1875/1876) – trwa faza literatury tendencyjnej – można powiedzieć „wstępna fala” pozytywizmu, krystalizacja programu i popularyzacja naczelnych haseł. Nic więc dziwnego, że pożyteczną formą okazała się powieść tendencyjna (udowadniająca założoną przez autora tezę).
II połowa lat 70. XIX wieku jest złotym okresem nowelistyki polskiej. Wówczas powstały najsłynniejsze nowele i ten gatunek zdominował literaturę.
- Lata 80.
To z kolei rozwój pełnej powieści realistycznej, faza dojrzałego realizmu, szczytowa faza epoki. Wówczas ujrzały światło dzienne:- Lalka Bolesława Prusa (1889)
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (1888).
- Lata 90.
Schyłek epoki. Rok 1890 uznaliśmy za początek modernizmu – debiuty młodopolskich poetów przypieczętowały zmianę ideologii. Zaznaczyliśmy także, że pozytywizm trwa jeszcze równolegle (jeszcze powstaną np. Emancypantki Prusa), a badacze twierdzą, że ostateczne wygaśnięcie tego nurtu nastąpiło aż w roku 1910.
Najwybitniejsi teoretycy nowej epoki to:
- Aleksander Świętochowski – zwany „papieżem pozytywistów”.
- Piotr Chmielowski – znany z działalności krytycznej i historyczno-literackiej. Do grona młodych pozytywistów publikujących swoje poglądy należeli też wstępujący na pisarską scenę: Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus. Propagowaniu publicystyki sprzyjał rozwój prasy, głosy młodych znajdowały szersze kręgi odbiorców, do których docierały postulaty reformowania przemysłu, rolnictwa i oświaty, pochwała zawodów użytecznych – lekarza, nauczyciela, inżyniera, przekłady koncepcji zachodnich – słowem poszukiwanie sposobu istnienia w tym nowym świecie.
Zobacz:
Pisarze polskiego pozytywizmu. Co wiesz o ich życiu i dokonaniach?