Żywot człowieka poczciwego stanowi jedną z części obszernego dzieła Zwierciadło, będącego zgodnie z tym, co sugeruje tytuł, lustrzanym odbiciem życia obyczajowego w Polsce szesnastowiecznej. Sam Żywot… uważa się za przetransponowaną artystycznie biografię autora, za nakreślonym tam wzorem osobowym szlachcica ziemianina kryje się sam pisarz. Czym zatem winien odznaczać się ów ziemianin, którego Rej określa mianem „poczciwy”?
- Po pierwsze, ów „człowiek poczciwy” jest wpisany w kolisty czas natury, podporządkowany jej odwiecznemu, nienaruszalnemu rytmowi. Cykl pór roku określa scenariusz ziemiańskiego żywota, wyznacza czas pracy i odpoczynku. Wiosna jest więc dla gospodarza czasem zasiewów, lato okresem zbiorów, jesień porą połowów ryb i polowań na dziką zwierzynę, a zima czasem zabawy, odpoczynku, refleksji. Życie zgodne z prawami przyrody – boskiej i doskonałej – staje się gwarantem ładu, pozwala zachować wewnętrzną harmonię i spokój, zapewnia dobrobyt.
- Po drugie, „człowiek poczciwy” jako ten, który został poddany regułom cyklu biologicznego akceptuje trwanie i przemijanie. Śmierć traktuje jako dopełnienie naturalnego porządku rzeczy. Tak jak rok jest „na cztery części rozdzielonym”, tak i życie ludzkie również dzieli się na cztery zasadnicze etapy, którym symbolicznie przypisane są kolejne pory roku. Ziemska egzystencja staje się w tym ujęciu zamkniętą, skończoną całością. Rozpoczyna się dzieciństwem, czyli czasem wiosny, potem przechodzi w młodość – okres lata, by następnie zamienić się w wiek dojrzały – jesień i ostatecznie doczekać starości – zimy. Każdej z faz życia przypisuje Rej określone prawa i obowiązki. Radości i beztrosce dzieciństwa przeciwstawia konieczność należytego wychowania w okresie młodości, powinności wieku dojrzałego zestawia ze spokojnym czasem starości.
- Po trzecie, szlachcic-ziemianin dba i pielęgnuje przymioty duchowe. O jego prawdziwym szlachectwie nie decydują zewnętrzne oznaki: herby, sygnety czy portrety przodków, ale wartości, jakie wyznaje i postawy, które przyjmuje. Prawość, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność, zalety obywatelskie i patriotyczne, skromność, umiłowane dla rodzimych tradycji stanowią dla szlachcica wartości nie do przecenienia, pozwalają mu „żyć cnotliwie”. Gdyby poszukiwać ich rodowodu, należałoby wskazać na lekturę dzieł starożytnych stoików, którzy cnotę rozumieli jako synonim wartości moralnych, obywatelskich i zalet charakteru (musiał więc Rej studiować myśl filozoficzną Seneki i Marka Aureliusza, skoro tak obszernie dywaguje nad pojęciem cnoty). Niemniej jednak autor nie poprzestaje tylko na dawaniu recept, swoje wywody ilustruje konkretnymi przykładami, często negatywnymi, które obudowuje humorystycznym, nierzadko szyderczym komentarzem. Prezentuje więc portrety pyszałków, pochlebców, opilców, dworaków, okrasza je dowcipnymi, prześmiewczymi epitetami, akcentując w ten sposób przepaść, jaka dzieli „niepoprawnych” osobników od ludzi żyjących naprawdę „cnotliwie”.
- Po czwarte, szlachcic winien być przede wszystkim dobrym gospodarzem: pomnażającym dobra, zapewniającym dostatek rodzinie i czeladzi. Do prowadzenia majątku niezbędna jest wiedza czysto praktyczna, dotycząca metod uprawy ziemi czy ogrodnictwa. Rej nie przywiązuje zbyt wielkiej wagi do wykształcenia. Znajomość geometrii czy łaciny nie wydaje mu się konieczna. Podobnie odnosi się do sztuk pięknych, takich jak malarstwo czy muzyka. Szlachcicowi bardziej przydaje się umiejętność jazdy konnej, sztuka władania szablą, wiedza na temat szczepienia drzew niż orientacja w najnowszych nurtach sztuki lub znajomość astronomii.
Portret szlachcica – ziemianina
nakreślony przez Reja z niezwykłą pieczołowitością, dbałością o detal odsłania w rezultacie ziemiański żywot we wszystkich jego aspektach. Sam pisarz takiego istnienia doświadczył, czerpał z niego radość, stąd też stał się chwalcą ziemiańskiej Arkadii, człowiekiem akceptującym świat i ludzi. Na wsi, która zdawała mu się rajem obfitości i symbolem urody rzeczywistości, odnalazł swoje miejsce.
Zapamiętaj!
Stoicyzm to jeden z głównych kierunków filozoficznych starożytności, zapoczątkowany w III wieku p.n.e. w Atenach przez Zenona z Kition. Stoicy zalecali zachowanie pogody ducha, równowagi wewnętrznej, spokoju wobec najbardziej perfidnych odmian losu. Uważali, że człowiek winien wyzbyć się wszelkich emocji, uniezależnić od zewnętrznych okoliczności i żyć zgodnie z tym, co dyktuje rozum, a nie namiętności.
Podstawowym pojęciem filozofii stoickiej jest cnota – największa wartość, która pozwala człowiekowi na dystans wobec świata, trzeźwe myślenie, życie zgodne z naturą. Kontynuatorami myśli Zenona z Kition byli między innymi Seneka i Marek Aureliusz.
Zobacz:
Żywot człowieka poćciwego Mikołaja Reja ukazuje wizerunek wzorowego ziemianina. Scharakteryzuj go.
Utwory Villona, Rabelais’ego, Reja – apoteoza zwyczajności. Obraz epoki w ich twórczości.
Jaką wizję wsi prezentuje Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce?
Tradycje pogańskie czy chrześcijańskie w cyklu Jana Kochanowskiego Pieśń świętojańska o Sobótce?