I. Grecja Homera

To podróż dwadzieścia osiem stuleci wstecz. Jeśli komuś mało, dorzucę pięć stuleci, docieramy do czasów archaicznych. Jak to się dzieje? Otóż Homer opowiadał o przeszłości Grecji – dla niego dzieje wojny trojańskiej i oblężenia Troi były wydarzeniem historycznym odległym jak dla nas… czasy Jagiellonów i bitwa pod Grunwaldem. Zaiste zmieniło się co nieco w dobrej Polsce od panowania Jagiellonów… W świecie Homera, choć nie tak szalała technika także następowały zmiany. Tym cenniejszy wydaje się zapis ślepego pieśniarza. Tym cenniejszy, że choć rydwan zastąpiło auto, choć posłańca – poczta elektroniczna – to stare nudne eposy wciąż są o nas…

Było tak:

  • Epoka mykeńska – XVII w. p.n.e. – XIIIw. p.n.e.
  • Ciemne wieki – XII w. p.n.e. – IX w. p.n.e.
  • Epoka archaiczna – VIII w. p.n.e. – VII w. p.n.e. (w tym okresie żył Homer)
  • Epoka klasyczna – V w. p.n.e. – IV w. p.n.e.
  • Epoka hellenistyczna – IV–I w. p.n.e. (356-323 p.n.e. żył Aleksander Wielki)
  • Epoka rzymska – I w. p.n.e. – 529 r. n.e.

Na to, jak postrzegamy klasyczną starożytność, największy wpływ miał V w. p.n.e., dokładnie to, co działo się wówczas w Atenach. Było to, chwalić Boga, już trzy stulecia po Homerze. Ale nastał czas szczególny – panowanie w Atenach Peryklesa, który wsławił się wieloma osiągnięciami. Do owoców tych czasów należą demokracja ateńska, mecenat możnych nad artystami, rozwój tragedii greckiej, dzieła mistrzów takich jak Sofokles. Kanony piękna, normy sztuki – utrwaliły się w Grecji klasycznej. To dlatego Norwid nazwał te czasy doskonałością peryklejską… w Fortepianie Szopena. Tymczasem nas obchodzi Grecja archaiczna i jej historia opisana w eposach. Grecy żeglują, prowadzą wojny, handlują. Składa się na starożytną Grecję wiele miast-państw – słynnych polis – Troja, Korynt, Itaka… Rządzą nimi królowie – podstawą rycerskiego bytu jest rzemiosło wojenne. Ciepło tu, szlaki handlowe są ważne, złoto jest w cenie… I dlatego bardzo prawdopodobne jest, że Helena trojańska wcale nie była główną przyczyną długotrwałej wojny, lecz dobrym pretekstem, by zdobyć doskonały punkt handlowy, jakim była Troja..

Zapamiętać trzeba

  • Początek: „Gniew bogini opiewaj, Achilla syna Peleusa…”. Cecha inwokacji – zwrot do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu eposu o… gniewie Achillesa. Nie o wojnie, lecz o emocjach wojownika. Warto zwrócić uwagę na rytmikę wersu (to właśnie ta typowa dla eposu). No i poczuć moc czasu – od stuleci w Europie kolejne pokolenia uczniów od tego wersu zaczynały swą edukację literacką.
  • Opis tarczy Achillesa. Doskonały przykład eposowego realizmu szczegółu. Dla nas wiedza o tamtych czasach – to niemal zapisana słowem fotografia. Hefajstos ukuł ją dla Achillesa przed powrotem na pole walki.
  • Pożegnanie Hektora z żoną Andromachą. Pierwsza i jedna z najważniejszych scen rozstania, wzorcowa dla pokoleń. Obnaża ludzkie uczucia rycerza, miłość do kobiety i dziecka. Gest, gdy zdejmuje hełm, by nie straszyć synka, jest wyrazem humanizmu starożytnych. Rycerz wie, że nie wróci, ale spełnia swą powinność. Hektor to najfajniejszy bohater Iliady.
  • Pojedynek Hektora z Achillesem. Przykład porównania homeryckiego i sceny batalistycznej.
  • Rozmowa Achillesa z Priamem – rozpacz króla Troi po stracie syna, wspomnienie ojca. Wyraz humanizmu Iliady, pojawia się tu także archetyp miłości ojcowskiej.
  • Pogrzeb Hektora. Wzniosła scena śmierci, wzorcowa dla pokoleń. Topos pogrzebu, scena śmierci będzie ważna w kulturze Europy (śmierć Rolanda, Bema pamięci żałobny-rapsod).
    Warto pamiętać, że Sienkiewicz, opisując pogrzeb małego rycerza, nazywa go Hektorem kamienieckim)

II. To do prostego wkucia

Epos to… najstarszy gatunek epicki. Stworzył go Homer – osiem stuleci przed naszą erą. Zapisano jego eposy później, Homer przekazywał pieśni ustnie. Istotą eposu są dzieje przełomowe dla danego narodu (np. wojna). Epos opiewa ważne wydarzenia, a na ich tle dzieje i czyny bohaterów: herosów, bogów, rycerzy, więc nie byle jakich kmiotków. Opowieść musi być opisana podniosłym, pełnym patosu stylem, opiewać czyny rycerskie, bitwy – stąd specjalnością eposu są sceny batalistyczne.

Inne cechy:

  • realizm szczegółu – przykład znakomity: dokładny opis tarczy Achillesa
  • porównania homeryckie – jak np. początek opisu pojedynku Hektora z Achillesem
  • inwokacja – czyli początek dzieła, musi to być koniecznie zwrot ku bóstwu z prośbą o pomoc w tworzeniu
  • heksametr – stopa metryczna, która organizuje wiersz eposu
  • obecność świata bogów i ludzi – ich równoległość, która powoduje przemieszanie świata realnego z fantastycznym

 

Łańcuch eposów:

Iliada • Odyseja • Eneida

To eposy starożytne – wzorcowe dla późniejszych pokoleń. Możemy je nazwać klasycznymi. Ustalają wzorcowy schemat, opiewają dzieje i czyny starożytnych bohaterów, są wspólnym dziedzictwem kulturowym Europy. Iliadę i Odyseję stworzył Homer. Iliada dotyczy Troi (Ilionu) i wojny trojańskiej. Odyseja opowiada o powrocie Odyseusza do domu – dziesięcioletniej tułaczce po morzach. Pojawiają się wątpliwości, czy rzeczywiście Homer był autorem obu dzieł – to słynna kwestia homerycka. W tradycji literackiej trwa jednak przekonanie, że pierwszym poetą naszego kręgu kulturowego, ojcem literatury śródziemnomorskiej był właśnie Homer.

Uwaga – autorem Eneidy – eposu o Eneaszu, założycielu Rzymu jest już twórca rzymski – Wergiliusz. Epos na lata stał się głównym i najszczytniejszym gatunkiem epiki – aż do rządów do dziś nam jaśnie panującej powieści.

Epos rycerski

Spadkobiercą eposu starożytnego w średniowieczu okazał się epos rycerski. Wiele przejął: heroicznego bohatera – rycerza, patos i podniosłość stylu, umiłowanie scen batalistycznych. Natomiast podstawowa różnica wynika z innego systemu religijnego – mamy do czynienia z monoteizmem; Bóg otoczony czcią jest obecny w eposie rycerskim, lecz nie uczestniczy w sposób tak pospolity w działaniach człowieka. Inna nazwa: chansons de geste. Dobry przykład – Pieśń o Rolandzie.

Boska komedia Dantego

Wersja renesansowa eposu? Są badacze, którzy nazywają dzieło tylko poematem. Ale warto zarejestrować je w łańcuchu dzieł epickich. Jest poematem złożonym ze stu pieśni, opowiada o podróży Dantego po zaświatach – piekle, raju, czyśćcu. Podobnie Odyseja za temat miała podróż. Dante podobnie jak Odyseusz zszedł do krainy umarłych… Wprawdzie – i to właśnie jest takie renesansowe – nie rycerz a człowiek w połowie życia jest bohaterem dzieła, ale styl opowieści może śmiało sprostać wymaganiom gatunku.

Jerozolima wyzwolona

Czysty przykład eposu z końca XVI w. Dzieło Torquata Tassa. Tematem wraca do wypraw krzyżowych, kreuje rycerskie sylwetki, miesza świat cudowny z realnym. Trzyma się prawideł gatunku, powraca do eposu rycerskiego. Opiewa wojnę w imię Boga, eksponuje heroizm, pobożność i szlachetność postaci.

Epos wieku XVII

Powyższe przykłady dowodzą, że gatunek w wieku XVII nie zaginął. Przeciwnie – cechy epoki – a była bardzo mistyczna i bardzo wojenna – sprzyjały eposowi. Milton stworzył epos szczególny, bardzo religijny – o wojnie Boga z szatanem. Tam walczą zastępy anielskie z batalionami diabłów i nie brak scen batalistycznych opisanych podniosłym stylem.
Polski utwór nie jest aż tak doskonały artystycznie – barokowy poeta nie miał talentu Homera i nie będziemy sobie tego wmawiać. Za to potrafił dość dosadnie opisać okrutne pole bitwy, zarysować sylwetki wodzów i trzymać się wymogów gatunku.

Poemat heroikomiczny

Jesteśmy w wieku XVIII. Panowanie zdobywa powieść. Odnotujmy jednakże utwory polskiego poety oświeceniowego Ignacego Krasickiego: Myszeidę i Monachomachię. Można rzec, że to antyeposy. Są parodią zacnego gatunku – poeta używa podniosłego stylu do opisu walk śmiesznych postaci, opiewa wojnę kotów z myszami albo bitwę zapijaczonych mnichów. Zresztą pomysł nie należy do Krasickiego – to także gatunek antyczny. Tyle że antyk wolał wojnę żab z myszami.

Pan Tadeusz

Ostatni epos. Przynajmniej w literaturze polskiej. Ostatni zajazd, ostatni polonez. Mickiewicz napisał ten utwór, trzymając się reguł ustalonych przez Homera i wymaganych przez tradycję literacką. Wprawdzie nie żałował dowcipu i humoru, także trudno tu o rycerza w stylu homerowym, Bóg nie wtrąca się w sprawy Soplicowa zanadto, bohaterem jest cała szlachta – ale to epos z całą pewnością i więcej takich nie będzie.

Powieść – epopeja

Co zapanuje po eposie? Właśnie ona – powieść. A jeśli będzie szczególna – otrzyma miano epopei. Dzieje się tak wówczas, gdy powieść, choć pisana prozą, spełnia misję eposu, ma pewne jego cechy. I tak – opowiada o istotnym przełomowym wydarzeniu, jest ważna dla danej grupy społecznej, ma homeryckie cechy jak realizm szczegółu, sceny batalistyczne itp. Dobry przykład to polska epopeja chłopska – Chłopi Reymonta. Rosyjska epopeja wojenna – Wojna i pokój Lwa Tołstoja.

III. Iliada w kilku słowach

Co się dzieje?

Już prawie dziesięć lat skomasowane wojska greckie nie mogą wtargnąć do Troi – by odebrać Parysowi Helenę i oddać ją prawowitemu mężowi. W obozie Greków dochodzi do konfliktu:

  • Agamemnon bierze sobie za kochankę Bryzeidę – brankę Achillesa. Bo mu się podoba.
  • Achilles wpada w szaleńczy gniew. Bryzeida była piękna.
  • Obrażony wódz zabiera zabawki – wyprowadza swoje wojska.
  • Troja zaczyna zwyciężać.
  • W bitwie ginie Patroklos – ukochany przyjaciel Achillesa.
  • Rozsierdzony Achilles wraca i w pojedynku zabija Hektora, syna Priama – króla Troi. Każe pohańbić jego zwłoki, ale po bolesnej rozmowie z Priamem oddaje je Trojańczykom. Pogrzeb Hektora wieńczy dzieło.

Co było dalej?

Zwyciężą Grecy za sprawą Odyseusza i jego sławnego dowcipu z koniem trojańskim. Miasto spłonie. Achilles zginie trafiony strzałą w swą słabą piętę przez Parysa. Z płonącej Troi ucieknie Eneasz. A Odyseusz wyruszy w podróż do domu. Zaczyna się Odyseja…

Uwaga!
W tym wszystkim maczają swoje boskie paluszki bogowie – szala zwycięstw mocno zależy od ich układów Atena w końcu popiera Greków, Afrodyta swojego Parysa, więc bawią się ludźmi trochę na wzór gry w szachy…

 

Dlaczego to ważne dzieło?

  • Główna wartość Iliady to jej humanistyczne przesłanie – wróg oddaje zwłoki wroga, człowiek i jego uczucia są centralną wartością, tematem.
  • Epos kształtuje i czyni wzorcowymi postawy i uczucia ludzkie. Opiewa gniew, nienawiść, miłość, żądzę władzy, rozpacz. Przywołuje archetypy: miłość rodzicielską, przyjaźń, zemstę. Dlatego jest ponadczasowy.
  • Ustala wzorzec gatunku.
  • Kształtuje wzór bohatera – rycerza antycznego.
  • Pokazuje pokoleniom świat starożytny.

 

IV. Odyseja w kilku słowach

Co się dzieje:

Odyseusz płynie. To esencja odpowiedzi. Król Itaki, Odyseusz, po zakończeniu wojny trojańskiej wyrusza do domu. Naraża się bogom, więc nie będzie miał przychylnych wiatrów. Podróżuje ze zmiennym szczęściem dziesięć lat.

Oto najważniejsze przystanki:

  • Troja – punkt wyjścia.
  • Jaskinia cyklopa – Odyseusz oślepia potwora, przedstawia się jako Nikt, wyprowadza z jaskini swoją drużynę ukrytą pod brzuchami owiec. Odtąd jego wrogiem będzie sam Posejdon.
  • Ajaja – tu mieszka nimfa Kirke, czarodziejka, która zamieniła ludzi Odysa w wieprze. Namówiła też Odyseusza na wizytę w Hadesie.
  • Hades – Odyseusz przekracza bramy Hadesu. Spotyka zmarłych – w tym ojca, Achilles mówi mu, że lepiej być sługą na ziemi niż władcą w Hadesie. Mimo to Odyseusz nie przyjmie propozycji nieśmiertelności.
  • Kraina syren – jako jedynemu Odyseuszowi udaje się przepłynąć koło legendarnych syren i usłyszeć ich śpiew. Reszcie załogi zatyka uszy – bowiem syreny wabią żeglarzy cudnym śpiewem, po czym ich zabijają. Odyseusz chce je usłyszeć, przywiązuje się do masztu i w ten sposób staje się jedynym śmiertelnikiem – słyszącym syreny i niezabitym przez nie.
  • Scylla i Harybda – dwa paskudne potwory, Odyseusz przepływa pomiędzy nimi cieśniną.
  • Wyspa Trinakia – tu żeglarze zabiją byki Heliosa, zastaną za to ukarani zatonięciem statku, ocaleje tylko Odyseusz.
  • Orygia – wyspa nimfy Kalipso. Samotny Odyseusz bawi u niej siedem lat. To zakochana Kalipso proponuje mu nieśmiertelność, ale rycerz wciąż pamięta Penelopę. Odrzuca propozycję.
  • Kraj Feaków – tu Posejdon wyposaża go na dalszą podroż.
  • Itaka – przybywa w przebraniu do domu, pokonuje zalotników i wraca do Penelopy.

Dlaczego to ważne dzieło?

  • Odyseja jest opowieścią o wielkiej podróży. Niesie w sobie myśl, że życie ludzkie jest wędrówką obfitującą w przygody, wybory, powodzenia i porażki.
  • Jest pochwałą życia – najważniejszy wybór Odyseusza to odrzucenie nieśmiertelności.
  • Jest eposem o człowieku i ludzkiej naturze. Pokazuje archetypy – żądzę władzy, miłość, lęk przed śmiercią. Pokazuje, że człowiek potrafi być szlachetny i sprytny, tchórzliwy i odważny.
  • Odyseusz jest reprezentantem ludzi wobec bogów. Wyraża myśl starożytnych – poczucie godności z racji swojego człowieczeństwa. Potrafi przeciwstawić się bogom i ponieść tego konsekwencje. Wybiera miłość Penelopy – nie bogini Kirke.
  • Odyseja wyraża ludzką ciekawość nieznanych lądów, podróży i zdobywania świata.
  • Jest wyrazem bogatej wyobraźni twórcy – jest przodkiem literatury fantastycznej.