Jego rola w literaturze polskiej
- Bolesław Prus w Lalce bardzo dokładnie, ze znawstwem i miłością ukazał Warszawę. Aż trudno uwierzyć, że cierpiał na agorafobię, czyli lęk przed otwartymi przestrzeniami, i na spacery nie wychodził często.
- Za jedną z jego najważniejszych powieści uznawana jest właśnie Lalka, nazywana powieścią o straconych złudzeniach lub powieścią o trzech pokoleniach idealistów.
- Lalka jest zgodnie uznawana przez krytyków za najlepszą powieść polskiego dojrzałego realizmu. Początkowo nie spotkała się ona wcale z dobrym przyjęciem – autorowi zarzucano błędy kompozycyjne. Tymczasem dzieło dało wspaniałą panoramę życia Warszawy XIX w., portrety idealistów epoki, przyniosło rozważania o uniwersalnych wartościach… To wcale nie wszystkie jego zalety!
- Początkowo Prus był gorącym zwolennikiem programu pozytywistycznego. Jednak późniejsze jego utwory, np. Lalka, są wyrazem rozczarowania nimi.
- Posługiwał się jasnym, prostym stylem, w którym znajdziemy liryzm, ironię i humor.
Zawsze możesz o nim pisać:
- Pisarz realista, wielki realista.
- Czołowy pisarz pozytywizmu.
- Pisarz trudnej nadziei lub trudnego optymizmu.
- Prus poprzez literaturę poszukiwał wartości, które można uznać za bezwzględne. W jego dziełach ścierały się idealizm i szyderstwo, litość i podziw dla ludzi.
- Nawet gdy opowiada pozornie banalne historie – takie jak w Kamizelce – ukazuje je z ironicznym uśmiechem, pobłażliwie, czasem z zadumą i czułością.
- Pisarza wielokrotnie oskarżano o nadmierny pesymizm – być może ze względu na popularny w tym czasie sienkiewiczowski model krzepienia serc. Ten twórca szukał najtrudniejszej nadziei.
- Nie dał się do końca wprzęgnąć w służbę żadnej ideologii – przykładem jest choćby jego stosunek do ideologii pozytywizmu ukazany w Lalce.
- Prus nigdy nie bronił „polskich kompleksów”, nie szukał usprawiedliwień dla Polaków. W jego utworach nie spotkamy się ze zrzuceniem odpowiedzialności za dramat społeczny np. na zaborców czy trudną sytuację polityczną narodu. W Lalce Suzin nie jest przecież ukazany jako zaborca, lecz jako rosyjski przyjaciel Wokulskiego.
- Humor Prusa jest bardzo specyficzny. Można go zrozumieć i docenić dopiero przy pewnej wprawie w czytaniu tego pisarza. Ten humor często bazuje na ironii.
Skojarz Prusa ze zjawiskami i nurtami epoki
Realizm – metoda twórcza polegająca na takim ukształtowaniu dzieła literackiego, by jak najbardziej przypominało ono rzeczywisty świat. Ta metoda funkcjonowała w wielu epokach literackich. Dzieło realistyczne powinno być zgodne z zasadami zdrowego rozsądku i ludzkimi doświadczeniami, także potoczną – dostępną każdemu człowiekowi – wiedzą o motywach ludzkiego postępowania. Duchy, zjawy i paranormalne zdolności raczej nie wchodziły w grę.
Jako kierunek literacki ukształtował się w latach 40. i 50. XIX w. Pierwsza faza to realizm krytyczny – który przyniósł krytykę ciemnogrodu, zacofania, konserwatyzmu, wyzysku i nędzy chłopa oraz chciwości urzędników. Znakomitym przykładem mogą być Szkice węglem Henryka Sienkiewicza. Lata 80. XIX w. przynoszą największe dzieła tzw. dojrzałego realizmu – tu z kolei świetnym przykładem może być Lalka Bolesława Prusa.
Przyjrzyjmy się teraz kilku ważnym cechom dzieł realistycznych:
- wszechwiedzący narrator,
- jego dystans wobec świata przedstawionego,
- wiarygodność i szczegółowość opisów,
- respektowanie zasady prawdopodobieństwa życiowego – tak, to mogło zdarzyć się naprawdę…
Pozytywizm – jest to okres w dziejach literatury polskiej przypadający na lata 1864-1890. Temu okresowi nadało charakter wystąpienie pokolenia urodzonego w latach 40. XIX w., zwłaszcza wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (takich jak Aleksander Świętochowski – zwany papieżem pozytywizmu, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus).
Nazwa pochodzi od systemu filozoficznego Augusta Comte’a, który dążył do tzw. wiedzy pozytywnej, która mogłaby służyć poznawaniu prawdy życia. Był to przede wszystkim ruch umysłowy, ale o szerokim programie społecznym. Jego podstawą był scjentyzm (kult nauki, zwłaszcza nauk przyrodniczych). Nawiązywano do takich myślicieli, jak wspomniany już August Comte, John Stuart Mill, Hipolit Taine, Karol Darwin.
Program polityczny pozytywistów wynikał ze smutnych realiów po powstaniu styczniowym.
- Uważali, że kolejny zryw zaszkodziłby narodowi i lepiej zająć się innymi, nie mniej ważnymi sprawami – np. zacofaniem cywilizacyjnym ziem polskim – czyli takimi, jak rozwój przemysłu, gospodarki, rolnictwa i handlu.
- Głosili hasło pracy organicznej, harmonijnego współdziałania wszystkich grup społecznych.
- Z tym hasłem wiązało się zagadnienie pracy u podstaw, która miałaby umożliwić chłopom, robotnikom i rzemieślnikom odegranie roli w organizmie – społeczeństwie – trzeba było nauczyć ich czytać, pisać, zadbać o ich higienę, lecznictwo…
- Pozytywiści krytykowali zacofanie, pasożytniczy styl życia arystokracji. Walczyli o upowszechnienie oświaty, prawa kobiet i asymilację Żydów.
Technika milieu – czyli z fr. technika środka. Jest to zabieg pisarski polegający na charakteryzowaniu postaci przez ukazanie tego, co je otacza: ich mieszkań, przedmiotów, którymi się otaczają, a nawet… znajomych. Konkretne przykłady? Spójrzmy, jak wiele możemy się dowiedzieć o Izabeli Łęckiej na podstawie opisu jej sypialni czy o Ignacym Rzeckim na podstawie opisu jego skromnego, staromodnego mieszkania! To wyrafinowana metoda: autor nie informuje nas wprost, że panna Łęcka miała bardzo dobry gust, wyrafinowany smak, opisuje przedmioty, które kupowała ona w sklepie Wokulskiego oraz jej stroje i biżuterię. Ten specyficzny typ opisu znamy z dzieł Balzaka. Służy on oryginalnemu przedstawieniu bohaterów dzieła.
Realizm szczegółu – metoda stosowana bardzo często przez twórców powieści realistycznych. W ich utworach – w tym i w Lalce! – spotkamy się z dokładnym, niemal fotograficznym opisem przestrzeni, pejzażu, osób.
Dwugłos narracyjny – wyrafinowany, jak na owe czasy, zabieg konstrukcyjny polegający na wprowadzeniu do powieści dwóch narratorów. Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w Lalce Prusa.
- Pierwszym narratorem jest typowy dla dojrzałego realizmu dyskretny narrator wszechwiedzący. To główny narrator powieści. Nie jest on jednak władcą absolutnym świata przedstawionego – nie uprzedza faktów i nie ocenia wydarzeń. Na ogół pozostawia ocenę sumieniu i wrażliwości czytelnika. Na ogół jest chłonny, bezstronny, zachowuje dystans do opisywanych zdarzeń.
- Drugim narratorem jest Ignacy Rzecki – autor pamiętnika. Nie jest on narratorem bezstronnym, o nie – prezentuje wydarzenia z subiektywnego punktu widzenia, przeżywa różne emocje, łudzi się i myli w swych oczekiwaniach oraz ocenie ludzi. Ujawnia swoje emocje, ocenia innych bohaterów i ich postępowanie, prezentuje swoje poglądy społeczne i polityczne. Nie prezentuje punktu widzenia autora – można powiedzieć, że żyje własnym życiem.
Kompozycja otwarta – był to odważny eksperyment Prusa, nie zaś typowa dla całego realizmu technika literacka. W Lalce poznajemy tylko wycinki z życia bohaterów i (co jeszcze ważniejsze!) zakończenie tego dzieła jest otwarte: Wokulski znika, nikt nie ma stuprocentowej pewności, co się z nim dzieje – to jedynie domysły i hipotezy, o Izabeli krąży plotka, że wstąpiła do klasztoru. Ale to tylko plotka…
Nie tylko zakończenie Lalki ma nowatorski charakter – równie finezyjny i nowoczesny charakter ma jej początek. Otwierające powieść wydarzenia poznajemy od obu narratorów, ale i od bohaterów powieści. Jaki efekt osiągnął Prus? Można powiedzieć półżartem, że bardzo… realistyczny. Zawierając z kimś znajomość, rzadko na starcie wiemy o nim wszystko – czegoś dowiadujemy się od niego samego, czegoś od ludzi, którzy go znają. I w ten właśnie sposób poznajemy centralną postać powieści, Stanisława Wokulskiego.
Świat lalek Prusa, czyli topos teatru świata (theatrum mundi)
Sceny, w których stary subiekt bawi się lalkami, stanowią ramę kompozycyjną powieści, choć pozornie są błahe.
- Pierwszy raz Rzecki bawi się marionetkami w I rozdziale powieści. „W starym subiekcie obudziło się dziecko”…
- Drugi raz bawi się nimi w rozdziale kończącym powieść – po ostatnim fragmencie pamiętnika. Mówi wtedy: „Marionetki!… Wszystko marionetki!… Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko to, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one (…). Dopomóc do szczęścia jeden drugiemu nie potrafi – myślał – ale zrujnować cudze życie umieją tak dobrze, jak gdyby byli ludźmi”.
Pierwsza zabawa zapowiada treść fabuły, druga – podsumowuje ją, i trzeba przyznać, że jest to bardzo gorzkie podsumowanie. To właśnie dzięki tym zabawom Rzecki odkrywa, że świat ludzi to świat marionetek. Jeśli przyjąć, że ludzie są marionetkami, to czym jest zaludniony przez nich świat? Może wielkim sklepem z zabawkami, którego miniaturą mógłby być sklep Wokulskiego? Kuszące porównanie, ale kto byłby właścicielem sklepu, a kto producentem lalek? Na to pytanie nie znajdziemy odpowiedzi w powieści.
Tradycja pokazywania ludzi jako marionetek, zabawek, lalek jest bardzo stara. Można ją znaleźć u Platona, Swifta, Kartezjusza.
Zobacz:
Przedstaw Lalkę Bolesława Prusa jako powieść dojrzałego realizmu.